Yüz illik problemin həlli
Zəngəzur dəhlizi türk dünyasının birləşmə nöqtəsi
olacaq
Türkdilli Dövlətlərin
Əməkdaşlıq Şurasının (Türk Şurası) martın 31-də videokonfrans formatında
qeyri-formal Zirvə görüşü keçirilməzdən bir gün öncə, Baş katib Bağdad Amreyev
Türk Şurasının, türk dünyası birləşmiş dövlətlərini yaratmağı hədəflədiyini
bəyan etdi. Türk Şurasının sədri, Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev isə Zirvə
görüşündəki çıxışı zamanı türk dünyasının yüz illik probleminin həll olunacağı
barədə açıqlama verdi. 44 günlük Vətən Müharibəsi başa çatandan sonra regionda
yaranan yeni reallıqlardan, imkanlardan söhbət açan dövlət başçısı bildirdi ki,
belə imkanlardan biri və ən vacibi Zəngəzur dəhlizinin açılmasıdır. Bu proses
üzərində çox fəal iş aparıldığını diqqətə çatdıran Azərbaycan Prezidenti
vurğuladı ki, vaxtilə Zəngəzurun Azərbaycandan alınıb Ermənistana
birləşdirilməsi türk dünyasının coğrafi parçalanması idi. Onun sözlərinə görə,
Zəngəzur dəhlizinin istifadəyə verilməsi ilə türk dünyası arasında əlaqələr
daha da genişlənəcəkdir: "Əgər xəritəyə baxsaq, görərik ki, sanki bizim
bədənimizə xəncər saplanmışdır, türk dünyası parçalanmışdır. Qədim Azərbaycan
torpağı olan Zəngəzur indi türk dünyasının birləşməsi rolunu oynayacaq. Çünki
Zəngəzurdan keçən nəqliyyat, kommunikasiya, infrastruktur layihələri bütün türk
dünyasını birləşdirəcək, eyni zamanda, digər ölkələr üçün əlavə imkanlar
yaradacaq. ...Azərbaycan Naxçıvan Muxtar Respublikası vasitəsilə Türkiyə ilə
birləşir, Orta Asiya Avropa ilə birləşir”.
Türk Dünyası Baxışı - 2040
Regionda cərəyan edən
proseslər, türkdilli ölkələrin dövlət başçılarının səsləndirdiyi bəyanatlar,
qarşılıqlı əlaqələr, birgə hərbi təlimlər, inkişaf edən münasibətlər, Türk
Şurasının Zirvə görüşündə "Türk Şurası Strateji 2020-2025” və "Türk Dünyası
Baxışı - 2040” kimi məsələlərin müzakirəsi onu deməyə əsas verir ki, hər
birimizin arzusu, görmək istədiyi Turan tədricən qurulur. Ədalətin, beynəlxalq
hüququn deyil, gücün, hegemonluğun şərtləri diktə etdiyi müasir dövrdə Turanın
- türk dünyası birləşmiş dövlətlərinin yaradılması tam reallaşacaqmı? Dünyada
geosiyasi maraqlarını hər vasitə ilə qorumağa, təmin etməyə həvəsli olan böyük
dövlətlər buna imkan verəcəkmi?
200 illik arzu
Mövzu ilə bağlı fikirlərini
"Kaspi” qəzetinə bölüşən millət vəkili,
Vətəndaş Həmrəyliyi Partiyasının (VHP) sədri Sabir Rüstəmxanlı bildirib ki,Turan ideyası yeni deyil və 200 ildir türk xalqları öz gələcəklərini birlikdə,
əməkdaşlıqda görür. "Azərbaycanlı mütəfəkkirlər zaman-zaman bu məqsədlə
müxtəlif təşəbbüslərdə bulunublar. Mirzə Fətəli Axundzadə ortaq əlifbanın, Əli bəy
Hüseynzadə ortaq dilin xalqlarımızı birləşdirəcəyini düşünüblər. Onların hər
biri bu birliyi yaratmaq üçün müxtəlif yollar axtarıblar. Türkiyənin elm və
sənət adamları, bəzi siyasətçiləri də bu məsələ üzərində çox düşünüblər.
Baxmayaraq ki, Azərbaycanda son 200 il həm də türk varlığını, türk kimliyini
danmaq, türkləri öz tarixi köklərindən qoparıb tamamilə ayrı müstəviyə çəkmək
uğrunda çox gərgin mübarizələr gedib, yenə də türklər öz varlıqlarını qoruyublar.
Mustafa Kamal Atatürk Türkiyəni tamamilə yeni bir yola – Cümhuriyyət yoluna
çıxarıb. Azərbaycanda isə Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin başçılığı ilə Milli
hökumət qurulub, müsəlman Şərqində ilk Demokratik Respublika yaradılıb.
Azərbaycanla yanaşı, digər türk respublikaları da SSRİ-dən ayrılandan,
müstəqilliyini elan edəndən sonra elmi, mədəni, siyasi, ticari, humanitar və
sair əlaqələr bu ölkələri bir-birinə yaxınlaşdırıb. Düzdür, SSRİ zamanında da
Qazaxıstan, Qırğızıstan, Özbəkistan, Türkmənistanla yaxın əlaqələri var idi.
Lakin rusların özlərinin də etiraf etdiyi kimi, sovet imperiyası dövründə
respublikalar arasındakı yaxınlıq, birlik qorxu üzərində qurulmuşdu. Adını
dəyişsə də, çar Rusiyasından fərqlənməyən mərkəzi hökumətin qorxusundan sovet
ittifaqındakı ölkələr qarşılıqlı əlaqələrə malik idi. O dövrdəki repressiyalar,
sürgünlər, kütləvi köçürülmələr, müxtəlif ad dəyişmələr və sair buna əyani
misaldır. Bunların qorxusundan o dövrdə bütün respublikalar bir yerdə idi”.
Hər şey siyasi rəhbərliyin iradəsindən asılıdır
Deputat vurğulayıb ki, türk
dövlətləri arasında müasir dövrdə yaranan birlik tamamilə başqadır: "Hazırda
Rusiya ilə münasibətlər də tamamilə ayrı cür qurulur və qurulmalıdır. Əgər o
vaxt Rusiya ilə bizi qorxu birləşdirirdisə, bu gün səmimi qonşuluq
münasibətləri birləşdirir. Bu, belə də olmalıdır. Rusiya ilə münasibətlərin
pozulmasını heç bir dövlət istəmir. Çünki, bizim birlikdə keçdiyimiz yol,
ənənələr və sair var. Rusiya ilə münasibətləri qorumaq şərtilə bir zamanlar
sovet ittifaqında təmsil olunan Azərbaycan, Qazaxıstan, Qırğızıstan,
Özbəkistan, Türkmənistan, eyni zamanda Türkiyə və Şimali Kipr Türk Cümhuriyyəti
birliyə, bərabərliyə doğru xeyli yol keçiblər. TÜRKSOY mədəniyyət birliyi,
TÜRKPA – türkdilli ölkələrin parlamenti, Türk Şurası, Türkiyə Akademiyası kimi
təşkilatlar, birliklər yaranıb. Bunların sayı zaman keçdikcə daha da artacaq.
Hər şey bu ölkələrin siyasi rəhbərliyinin iradəsindən asılıdır. Onlar istəsələr,
türk dünyası birləşmiş dövlətlərinin birliyini yaratmaq mümkündür. Niyə Avropa
İttifaqı yaradılır, digər müxtəlif birliklər qurulur, amma Türk Dövlətləri
Birliyi olmasın? Nədən türk dövlətləri iqtisadi, siyasi, sosial məsələlər
baxımından gələcəklərini birlikdə qurmasınlar? Əgər oturub Avropanın, Qərbin,
Rusiyanın ağzına baxsaq, heç vaxt Türk Dövlətləri Birliyi olmaz”.
Dünyada sülhün güclənməsinə xidmət
VHP sədri qeyd edib ki,
vaxtilə türk kimliyini bildirmək yasaqlansa da, indi türkdilli dövlətlər eyni
kökə, ortaq tarixə, dilə və dinə sahib olduqlarını bəyan edir, birlikdə olmağı
arzu edirlər: "Bu dövlətlərin bir yerdə olması heç də bayaq sadaladığım 7
dövlətin ləğv olması anlamına gəlməməlidir. Söhbət ondan gedir ki, türkdilli
xalqların yaşadığı bu dövlətlər ümumi bir birlikdə, ittifaqda birləşsinlər.
Dünyanın bildiyi, tanıdığı modellərdən birinə uyğun birlik nəzərdə tutulur. Bu
çərçivədə atılan hər bir addım həm türk dünyasının, həm də ümumilikdə dünyanın
xeyrinədir. Bu birlik bölgədə, dünyada əmin-amanlığın, sülhün güclənməsinə
xidmət edəcək. Eyni zamanda Avrasiya məkanında qüvvələr nisbətinin tapılması,
bir sıra münaqişələrin aradan qaldırılması, ən nəhayət tarixi həqiqətin bərpası
üçün çox vacibdir. Bu istiqamətdə iş gedir və bunun qarşısını alacaq qüvvə
yoxdur. Hazırda dünyanın enerjiyə olan tələbatının böyük bir hissəsi buradadır.
Həm iqlim qurşağına görə, həm də Allahın bəxş etdiyi sərvətlərə görə dünyanın
ən şanslı bölgələrindən biridir bura. Yetər ki, bu regiondakı türkdilli
xalqlar, dövlətlər bu məsuliyyəti hiss etsinlər, birlik istiqamətində real
addımlar atsınlar”.
Bütün xarici əlaqələrimizi koordinasiya etməliyik
Milli
Dirçəliş Hərəkatı Partiyasının (MDHP) sədri Fərəc Quliyev hələ 1998-ci
ildə "Yeni dünya düzəni siyasətində Azərbaycanın yeri və rolu” kitabını
yazmasına diqqət çəkərək, həmin kitabda Turan Birliyi modelinin yaradılmasının
əhəmiyyətindən geniş bəhs etdiyini vurğulayıb. Bildirib ki, söhbət Türkiyə və
Azərbaycanla yanaşı, digər türk cümhuriyyətləri məhvərində olan birlikdən
gedir: "O zaman olduğu kimi indi də hesab edirəm ki, Avropa evi xristian
dəyərlərinə və yunan fəlsəfəsinə söykənir. Açıq-açığına Türkiyəni Avropa
İttifaqına buraxmadılar. Nümayişkaranə şəkildə bəyan etdilər ki, sözügedən
ittifaq bir xristian klubudur və illərlə Türkiyəni qapıda gözlətdilər. Türkiyə
türk dövlətləri ilə birlikdə İslam ənənələrinə, türk mədəniyyətinə söykənən bir
ev yaratmalıdır. Bu birlik kiməsə, hansısa dövlətə qarşı yönələn, onu təhdid
edən ittifaq deyil. Bu, əməkdaşlıq platformasıdır. Fikrimcə, son zamanlar
atılan addımlar nəzərdə tutduqlarımızın çox qısa zamanda gerçəkləşməsinə səbəb
olacaq. Hər zaman bu fikirdə olmuşam ki, türk dünyasının vahid tarixini,
coğrafiyasını təbliğ edən ədəbiyyatlar olmalıdır. Biz bütün xarici
əlaqələrimizi koordinasiya etməliyik. Şükürlər olsun ki, hazırda bu, mövcuddur.
Artıq Turan Ordusunun bazaları yaradılmağa başlanılıb. Bunun toxumları
səpilib”.
300 milyonluq coğrafi zolaq
Partiya sədri deyib ki,
türkdilli dövlətlər inteqrasiya olunmaq üçün bütün lazımi addımları atırlar:
"Şübhə etmirəm ki, bu, çox qısa zamanda baş tutacaq. Bəzən iddialar olur ki,
türk dünyasının birliyini, yaxud bütöv Azərbaycan arzusunun reallaşmasını
istəmirlər. Bu, tamamilə cəfəngiyatdır. Yeni dünya düzəni quranlar üçün Turanın
olması, türkdilli dövlətlərin bir yerdə ciddi əməkdaşlıq platforması yaratması
sərfəlidir. Onlar istəyirlər ki, böyük türk zolağı formalaşsın. Hansı ki, 300
milyonluq bu coğrafi zolaq Avropadan başlayır və Çinə qədər uzanır. Bu zolaq
Şərq üçbucağını parçalayır, Çinlə Rusiya, İranla Rusiya, ərəb aləmi ilə Rusiya
arasında bufer zonalar yaranır. Son zamanlar anqlosakslarla türklərin birgə
davranışı onu göstərir ki, türk dövlətlərinin birliyi məsələsində bizə badalaq
gəlmək istəyən böyük güc, dövlət yoxdur”.
Heç kim bu ideyaya qarşı çıxa bilməyəcək
F.Quliyev söyləyib ki, əgər
türk dövlətləri bir ittifaq, birlik yaratmaq istəsələr, buna heç kim mane
olmayacaq: "Hər şey bizim iradəmizdən asılıdır. 44 günlük Vətən Müharibəsindən
sonra Türkiyə dünya gücünə çevrilməyə başlayıb. Azərbaycan isə regional gücə
çevrilib. Bunu hamı etiraf edir. Perspektivdə Zəngəzur dəhlizi açılmaqla türk
dünyasının vahid orqanizm kimi çalışması üçün ilkin addımlar atılacaq.
İslamabadda Pakistan, Türkiyə və Azərbaycan arasında imzalanan protokollarda da
çox ciddi müddəalar var idi. Mütəmadi xarakter alan Türkiyə-Azərbaycan birgə
təlimlərinin ardınca, son dövrlər Özbəkistanla Türkiyənin birgə hərbi
təlimlərinin keçirilməsi, Türk Şurasının Zirvə görüşündə verilən mesajlar onu
göstərir ki, türk dünyası birləşmiş dövlətlərinin yaradılması ideyası
mümkündür. Buna qarşı heç kim çıxa bilməyəcək”.
Rufik İSMAYILOV