Rəsul Rza və Bəxtiyar Vahabzadə

10.06.20 13:30 1313

Bəxtiyar Vahabzadə 60-cı illərin poetik prosesində fəal iştirak edən və ustad Rəsul Rzanın ən çox güvəndiyi sənətkarlardan biri idi. İlk şeirlərini 40-cı illərin ortalarından çap etdirməyə başlayan gənc şairin onlarla əsərləri və kitabları 50-ci illərdə işıq üzü görsə də, biz bildiyimiz və sevdiyimiz Bəxtiyar Vahabzadə 60-cı illərdən etibarən boy göstərməyə başlayıb. Bir sıra ədəbi zamandaşları və yaşıdları kimi Bəxtiyar Vahabzadə də özünü məhz həmin dövrdən etibarən yenidən qurur və tamamilə yeni estetik dünyagörüşünün nümayəndəsi kimi meydana çıxır. Özünü ömrü boyu Səməd Vurğunun şagirdi sayan Bəxtiyar Vahabzadə həm də Rəsul Rza məktəbinin istedadlı davamçısı idi. Xüsusi vurğulamaq yerinə düşər ki, milli poeziyamızda fəlsəfi şeir təmayülünün Səməd Vurğundan və Rəsul Rzadan başlanan inkişaf istiqamətlərini birləşdirməklə milli poetik təfəkkürümüzü zənginləşdirənlərdən biri məhz Bəxtiyar Vahabzadə idi.

50-ci illərin ikinci yarısından və 60-cı illərdən etibarən gənc istedadların, ədəbiyyata özündən sonra gələnlərin qayğısına qalan Rəsul Rza onlarla qələm sahibləri, o cümlədən, Bəxtiyar Vahabzadə haqqında da ürək sözlərini yazıb gələcək nəsillərə yadigar qoyub getmişdir. Ustad sənətkarın Bəxtiyar Vahabzadəyə həsr olunmuş ədəbi düşüncələri, məqalə və ədəbi-tənqidi çıxışları Bəxtiyar Vahabzadəşünaslığın ilk və sarsılmaz təməl daşları kimi bugün də mühüm əhəmiyyət kəsb etməkdədir.

Bəxtiyar Vahabzadəyə münasibəti Rəsul Rzanın XX yüzil Azərbaycan ədəbiyyatı haqqındakı fikir və düşüncələrini öyrənmək baxımından mühüm əhəmiyyətə malikdir. Xüsusi qeyd etməyə dəyər ki, R.Rzanın öz ədəbi yaşıdları və ən yaxın müasirləri arasında yüksək qiymətləndirdiyi şairlərdən biri S.Vurğun, M.Müşfiq və B.Vahabzadə idi. Ədəbi prosesə və ümumən, ədəbiyyat tariximizə yüksək meyarlar və tələbkarlıqla yanaşan R.Rzanın B.Vahabzadə yaradıcılığına bu cür münasibəti təsadüfi deyildi. Söz sənətinin əsl bədii dəyərlərə və sərt, amansız ictimai həqiqətlərə sədaqətini hər şeydən yüksək tutan R.Rza bunların estetik inikasını B.Vahabzadə yaradıcılığında müşahidə etdiyinə görə cavan və mübariz həmkarının ədəbi axtarışlarını qiymətləndirməyi sanki özünə borc bilirdi. R.Rza məhz buna görə də sabiq ümumittifaq mətbuatında və milli nəşrlərdə çap etdirdiyi məqalələrində 60-cı illərin ən canlı və döyüşkən şairlərindən biri kimi yeri gəldikcə B.Vahabzadəyə müraciət edir, onun poetik uğurlarını və cəsarətli bədii yeniliklərini müdafiə edirdi.

B.Vahabzadənin R.Rza yaradıcılığına və onun ədəbi şəxsiyyətinə münasibəti də diqqətəlayiqdir. Öz ustadının mürəkkəb mübarizələrdə və gərgin sənət döyüşlərində cilalanmış, bərkimiş və milli həqiqətlərə sadiq poeziyasını B.Vahabzadə yüksək qiymətləndirir, özünün və yaşıdlarının, hətta daha sonra ədəbiyyata gələnlərin uğurla irəliləməsində R.Rza zəhmətinin və iztirablarının misilsiz xidməti olduğunu dərindən anlayırdı. Məhz buna görə də altmışıncıların mənəvi qardaşı və yoldaşı Bəxtiyar Vahabzadənin "Ey şair, sən haqlısan” (1960) şeirində R.Rza sənətinin mahiyyəti və taleyi ilə bağlı səslənən əhəmiyyətli fikirlər ümummilli dəyərə malikdir. Müəllifin düşüncələri, xüsusən, o illər üçün, təzəcə başlanmaqda olan poetik epoxanın estetik maraqları nöqteyi-nəzərindən çox qiymətlidir. Şeirin yazıldığı tarix çox önəmlidir. Azərbaycan ədəbiyyatı, ümumən, o dövrdəki çoxmillətli sovet ədəbiyyatı tarixində 50-ci illərin sonu və altmışıncıların əvvəlləri köhnə ədəbi epoxanın başa çatması və yeni poetik eranın başlanması dövrü kimi səciyyələnir. Gənc Bəxtiyar Vahabzadənin ustad Rəsul Rzaya həsr etdiyi şeirində məhz zamanın həmin keyfiyyəti və ab-havası diqqət mərkəzinə çıxarılıb. Şeirin R.Rzaya xitabən yazılması da təsadüfi deyil. Müəllif sevdiyi və pərəstiş etdiyi poeziya ustadlarından məhz R.Rzanı seçib, ona müraciət edirdi. Bunun səbəbi isə ondan ibarət idi ki, dəyişməkdə və yenilənməkdə olan milli poeziyanın əsaslana biləcəyi, söykənə biləcəyi əsas ədəbi zirvələrdən biri məhz R.Rza idi. Zamanın günbəgün yeniləşən ideya-estetik ehtiyaclarına R.Rza şeirinə güvənmədən cavab vermək çox çətin idi. O dövrün ədəbi gəncliyi və bədii yaradıcılığında yeni bir mərhələnin başlanğıcına qədəm qoymuş, atəşin istedad sahibi B.Vahabzadə öz mənəvi-estetik məqsədlərinə və hədəflərinə çatmaq üçün necə şeir yaratmağı arzulayırdı? R.Rzaya həsr olunmuş şeirdə məhz bu cür konkret və kəskin suallar qoyulur, onlara israrla cavab axtarılırdı. Şeirin əvvəlində ənənəvi və köhnə şeir modelini şərti şəkildə misal gətirərək müəllif aşağıdakıları söyləyirdi:

Bu sözlərin nə canı,
Nə isti nəfəsi var.
Ancaq bir parıltısı,
Bir də küylü səsi var.
Fişəng kimi gurlayır,
Aləmə düşür səsi,
Ancaq bir sərçəni də
Öldürə bilməz onun
Bər-bəzəkli gülləsi.

Müəllif bu poetik düşüncələr və paralellər fonunda yeni şeirin zəruriliyi barəsində dərin fikirlərə dalır. Cansız və soyuq misraların hökmranlığı mühitində, səs-küylü və parıltılı şeirlərin düşüncə və təsəvvürləri mühasirəyə aldığı zamanın yeni şeirə olan qarşısıalınmaz ehtiyacını vurğulayır. Belə şeirlərlə oxucuları aldatmaq, sürtülmüş və dəbdən düşmüş qafiyələrlə könüllərə hakim olmaq mümkün deyil:

Vəzni sözlə doldurub
Qafiyə ilə oynamaq,
Daz başa nahaq yerə,
Daraq çəkməkdir ancaq!

Gənc Bəxtiyar Vahabzadə yeni şeir gülüstanında gözəl və ətirli güllər əkilməsini arzulayır. Bu ədəbi arzuların həyata keçməsi uğrunda mübarizədə isə o, daha çox öz yaşıdlarına və ustad Rəsul Rzaya güvənirdi.

Sənət gülüstanına
Elə sözlər əkək ki,
Orda alaq olmasın.
Qafiyən çolaq olsa,
Zərəri yoxdur, təki
Fikrin çolaq olmasın.

Şeirdə təkcə bədii məzmunun yeni və həyati olması şərti irəli sürülməyib. Yeni ədəbi nəslin yeni bədii yollardan getmək arzusunu da müəllif irəli sürür. Yəni köhnə bədii vasitələrlə yeni ədəbiyyat yaratmaq mümkün deyil. Zamanın ritminə, sürətinə uyğun yeni estetik ölçülər və biçimlər də zəruridir. Bu keyfiyyətləri də yetişməkdə olan ədəbi nəsil məhz R.Rza irsində tapır, onun yaradıcılığında yeni bədii forma və üsulların mövcud olduğuna səmim-qəlbdən inanırdılar. Yeni lirik "mən” məhz bu ovqatla ustad sənətkara müraciət edir:

Min illik şeirimizdə təzə cığırlar açan
Mənim məslək yoldaşım,
Açdığı təzə yolda hələlik tək yoldaşım!
Deyirlər: - Vəznin sənin tez-tez dəyişkən olur.
Deyirlər: - bu vəzndə fikrin yolu gen olur.
Vəzn gərilməlidir dövrün əsəbi kimi.
Qoy o tez-tez dəyişsin əsrin tələbi kimi...
Deyirsən: - zaman ötür, bir yerdə saymaq olmaz.
Deyirlər: - Nizamiyə, Füzuliyə bax, barı.
Deyirsən: - Sizdən artıq mən sevirəm onları.
İstəyirəm əsrimi, zəmanəmi mən duyam:
Mən də onlar tək axı öz əsrimin oğluyam.
Deyirlər: - misraları bölmə belə tən yarı,
Axı onda çox olur sətrin dolanbacları.
Deyirsən: - Şeirim mənim öz əsrimə baş əyir,
Vəznim də öz əsrimin yollarına bənzəyir.

Göründüyü kimi, şeirdə R.Rzanın poeziyamız tarixində bir islahatçı kimi fəaliyyəti və xidmətləri vurğulanır. Zamanın yeni bədii ifadə vasitələrində inikası R.Rza şeirinin əsas nailiyyətlərindən biri kimi təqdim olunur. Həmişə yeni olmağa can atan və öz mahiyyətini, varlığını təzə, orijinal ifadə yolları ilə əks etdirməkdə maraqlı olan gənclik üçün R.Rza poeziyası bu mənada hava və su kimi zəruri idi. "Şair, sən haqlısan” şeirindəki bu mühüm qayə, qeyd etməliyik ki, R.Rzaya həsr olunmuşbaşqa şeirlərdə də qabarıq surətdə nəzərə çarpır. Ustad poeziyasına yenilikçi və yeni dövrün poetik bələdçisi statusundakı yanaşması ilə B.Vahabzadə R.Rzaya həsr olunmuş başqa şeirlərin də ideya-estetik istiqamətinə və pafosuna müəyyən dərəcədə təsir göstərmişdi. Bir çox başqa altmışıncılar da R.Rzaya həsr etdikləri şeirlərdə B.Vahabzadə mövqeyini və münasibətini uğurla davam etdirdilər. "Şair, sən haqlısan” şeirinin son misraları, həqiqətən, yeni poetik epoxanın istək və arzularını aydın şəkildə və sərrast ifadə edirdi:

Ey Rəsul, sən haqlısan,
Çünki sən öz əsrinə
Daha artıq bağlısan.
Sənət gülüstanına
Qədəm basandan bəri
O köhnə ölçüləri
Cəsarətlə sən atdın.
"Məna”, "məna”-demədin,
Sən mənalar yaratdın.

XX yüzilin bədii yeniliklərinin, xüsusən, bədii inikas şəkillərinin zənginləşməsində R.Rzanın zəhmətləri əvəzsizdir. Ədəbiyyata təzə gələnlər, təbii olaraq, yaradıcılıqda novatorluq nümayiş etdirənlərə daha çox müraciət edirlər. Gəncliyin yeni görünmək həvəsi onları orijinal ədəbi ünvanlara yönəldir və meylləndirir. Ə.Kərimin R.Rza haqqındakı məşhur şeirində ustad sənətkarı "Əsrin ahəngi, vəzni” deyə səciyyələndirməsi, B.Vahabzadənin "O köhnə ölçüləri Cəsarətlə sən atdın” deməsi ustad R.Rzanın islahatçı sənətkar olmasına işarədir. Elə bu səbəbdən də altmışıncılar R.Rzanı sevir, onu özlərinin ədəbi kumiri sayırdılar.

Böyük şairin milli ədəbi mühitimizdəki hər bir yeniliyə həssas münasibəti ədəbiyyat aləmində kifayət qədər məlumdur. Bu səbəbdən R.Rzanın B.Vahabzadəyə münasibəti də istisna deyil. Özünün bütün cavan qələm dostlarına dayaq olduğu kimi, R.Rza 50-ci illərin ikinci yarısında kəskin ədəbi və siyasi hücumlara məruz qalan gənc B.Vahabzadədən də köməyini və qayğsını əsirgəməyib. Məhz həmin illərdə qələmə aldığı və gənc şairin Moskvada nəşr olunan kitabında çap etdirdiyi "Bəxtiyar Vahabzadə” məqaləsində ustad şair yazırdı: "Bəxtiyar Vahabzadə sözün əsl mənasında şairdir. Onun poetik fırçasının çəkdiyi lövhələr rəngarəng və maraqlıdır. Dili şirəli və koloritlidir. B.Vahabzadənin poeziyası – düşüncələr poeziyasıdır. Bu düşüncələr bəzən həyatın üst qatlarına toxunsa da, şeirlərinin bir qismində ayrı-ayrı motivlər təkrar olunsa da, ümumiyyətlə, B.Vahabzadənin poeziyası müasir Azərbaycan ədəbiyyatının maraqlı hadisələrindəndir. Şair ən yaxşı şeir oxucuları ilə məhrəmanə söhbət edir. Adama elə gəlir ki, o daha bir şeir yazmaq istəməmiş, öz dəruni fikirlərini ən yaxın dostları – oxucuları ilə bölüşməyi arzulamışdır. Şairin ovqatı qeyri-ixtiyari olaraq sizə sirayət edir, sizi sevinc, kədər bürüyür. Siz əvvəllər, bəlkə də qəlbinizdə bu cür emosiyalar doğurmayan şeylərin, hadisələrin mənası haqqında düşünməyə başlayırsınız. İndi isə həmin şeylər, hadisələr dəqiq tapılmış şairanə sözlərin gücü ilə qat-qat mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Onlar sizi fəaliyyətə, məhəbbətə, nifrətə çağırır...”.

"Bəxtiyarlıq” adlanan və 70-ci illərdə yazılmış başqa bir məqaləsində isə R.Rza özünün ən istedadlı davamçılarından biri olan B.Vahabzadə poeziyasına yenidən müraciət edir. Çağdaş şeirimizin görkəmli nümayəndələrindən biri kimi yüksəlmiş cavan qələm dostunun poetik uğurlarına ürəkdən sevindiyini bildirir. B.Vahabzadə şeiriyyətinin ən ümdə estetik keyfiyyətləri və xüsusiyyətləri barəsində sevimli oxucularla fikirlərini bölüşür: "...Şair Bəxtiyarın Bəxtiyarlığı onun qibtə ediləcək dərəcədə böyük olan istedadıdır. Bu yaradıcılıq istedadı ona dərin xalq məhəbbətini qazandırmışdır. Onu Vətənin sevimli şairi etmişdir. Belə bir tale səadətdir. Belə bir insan, həqiqətən, bəxtiyardır. Onun ilhamlı ürək döyüntüsi ilə keçən yuxusuz gecələri onun xalqını, Vətənini əsrin çətin yüksəliş yollarında, yürüşdə ilk sıralarda görmək arzusu ilə keçirdiyi nigaranlıq, duyduğu sevinc, keçirdiyi incikli günlər hər kəsə nəsib olmayan bəxtiyarlıqdır. Qəlbindən qopan duyumlarda, incə deyimlərdə canlanan həqiqi poetik fikirlər minlərlə insanın, müasirlərinin mənəvi aləmini zənginləşdirir – bu həqiqi bəxtiyarlıq deyilmi? Bu bəxtiyarlıq bir insan, bir vətəndaş, bir nəğməkarın bəxtiyarlığıdır. Mən Bəxtiyarı belə tanımışam, belə duymuşam, belə sevmişəm”. Yaxın keçmişimizin iki qüdrətli sənətkarının ustad-şagird münasibəti və bir-birlərinə qarşılıqlı sevgisi bugünkü və gələcək nəsillər üçün də son dərəcə ibrətamiz, qiymətli bir nümunədir.

Yaşar Qasımbəyli

filologiya elmləri doktoru, professor

AMEA Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat
institutunun baş elmi işçisi