Novruz bayramı çağdaş ədəbiyyatda
Bu ocaq nəzmdə də, nəsrdə də yanıb, onu sönməyə
qoymayaq
Novruz bayramı həmişə
incəsənət adamlarının, ədəbiyyatçıların diqqət mərkəzində olan mövzulardan
olub. Klassik ədəbiyyatımızdan başlayaraq bu günümüzə qədər Novruz bayramına,
adət-ənənələrinə maraq azalmayıb.
"Müzakirə”mizdə çağdaş ədəbiyyatımızda Novruza olan yanaşmanı öyrənməyə çalışdıq.
Ədəbiyyatımız onu addım-addım vəsf edib
"Şəhriyarın
«Heydər babaya salam» poeması Azərbaycan xalqının dilinin əzbəridir. Bayramı o
qədər şirin dillə, səlis və rəvan təsvir edib ki, ağlıma ondan gözəl və ifadəli
heç bir nəzm nümunəsi gəlmir” deyən «Ulduz»
jurnalının baş redaktoru Qulu Ağsəs xalqın da Novruza etinasız qalmadığını
bildirir: "Mənim fikrimcə, bədii ədəbiyyat
Novruzla, yazın gəlişi ilə bağlı nə qədər gözəl nümunələr yaratmış olsa belə,
xalqın ümumi yaratmış olduğu deyimlər, ifadələr, bayatılar daha gözəl, daha müqəddəsdir.
Novruz "Yeni gün, yeni həyat» deməkdir. Bu ifadə artıq azərbaycanlaşıb, türkləşib.
Bu bayram yaranandan bəri ədəbiyyatımız onu addım-addım vəsf edib. Əlimizdə o qədər
çox nümunə olmasa belə, inanıram ki, ədəbiyyat heç vaxt bu bayrama etinasız
qalmayıb. Həm poeziya, həm də nəsrdə Novruzla bağlı kifayət qədər süjetlər, əhvalatlar
yer alıb. Eləsi var ki, sırf həyatın özündən qaynaqlanıb, yazıçı ora heç nə
artırmayıb. Eləsi var ki, orda bir detal olaraq istifadə olunub».
Q.Ağsəs
bildirir ki, 16-17 il bundan əvvəl Novruzla bağlı «İlaxır çərşənbəsi» adlı esse
yazıb: «Bütün esse yalnız bir cümlədə
ifadə olunurdu: "Novruzda adamı heç kəsin iti tutmur”. Yəni bu bayramda yumurta
döyüşməkdən, qapı pusmaqdan, xoruz döyüşdürməkdən, qayanın başında ocaq
qalamaqdan və təkər yandırıb üzüaşağı diyirləməkdən, yelləncəkdən, ağac
altından keçməkdən, suyun üzərindən tullanmaqdan, fal açmaqdan, üzük salmaqdan
tutmuş bütün bu rituallara demək olar ki, bir cümlə ilə bu essedə toxunmuşdum”.
Q.Ağsəs Novruz bayramının həmçinin
bayram toyları ilə müşayiət olunduğunu xatırlayır: "İstərdim ki, ədəbiyyatda
bu mövzuya ayrıca yer ayrılsın. Yalançı Çərşənbə bitəndən sonra artıq bayram
toyları başlayır. Bu toyların özəlliyi ondadır ki, şənliyi daha çox bir məhəllədə
tək yaşayan bir insanın evinə salırdılar. Bu, xeyirxah bir iş idi. Qara zurna,
nağara və qarmon alətlərindən istifadə olunaraq şənlik qurulurdu. Bu bayram
toylarında adamlar nəmər atıb oynayır, yumurta döyüşdürür, qovurğa qovurur,
uşaqlara hədiyyələr verirdilər. İki nəfər o şöləni idarə edirdi. Padşah və vəzir
də olurdu. Bütün bunlar bütövlükdə xalq tamaşaları idi.
Xalq tamaşaları
sonradan peşəkar teatrın yaranmasına təkan verdi. Teatrın, aktyor nəslinin
yaranmasında da Novruz şənliklərinin böyük rolu oldu. İstər keçəli, istər
kosanı oynamaq aktyorluq məharəti tələb edirdi. İllər keçdikcə bunlar artıq
bizim Azərbaycan teatrını yaratdılar. Xalq teatrı olaraq isə onlar daha qədim
idi”.
Baş redaktor hesab edir ki, Novruz
bayramı Azərbaycanın ən müqəddəs bayramıdır: "Hazırda koronavirus təhlükəsi
üzündən bayram elə də kütləvi şəkildə qeyd olunmayacaq. Amma düşünürəm ki,
baharın gəlişi, bu sevinc Azərbaycandan əskik olmayacaq. İnanıram ki, hətta,
tövsiyələrə baxmayaraq, xüsusən kəndlərimiz, obalarımız Novruz bayramını əvvəlki
kimi şövqlə keçirəcəklər. Şəhərlərdə, kəndlərdə yandırılan ocağın tüstüsü yeganə
ocaqdır ki, adama xoş gəlir. Novruz ocağının fərqli bir aurası var. Çox
arzulayaram ki, Novruz bayramı və ənənələri daha layiq olduğu şəkildə ədəbiyyatımızda
işıqlansın. Novruz ocağı nəzmdə də, nəsrdə də yanıb, biz bu ocağı sönməyə
qoymayaq».
"Güldəstə bayramı”
Tənqidçi Əsəd Cahangirin sözlərinə görə, sovet dövrü ədəbiyyatında Novruz
bayramı ilə bağlı əsərlər yazılıb. Belə ki, bu və ya digər əsərlərdə Novruz
bayramına, adət-ənənəsinə müəyyən yer ayrılıb: "Bunun ən gözəl nümunəsi Səməd
Vurğunun «Komsomol» poeması idi. Sonralar bu poemanın əsasında Yusif Səmədoğlunun
ssenarisi əsasında rejissor Tofiq Tağızadə məşhur «Yeddi oğul istərəm» filmini
çəkdi. Novruzla bağlı detallar bu ekran əsərində öz parlaq əksini tapıb. Eləcə
də İsmayıl Şıxlının «Dəli Kur» romanında Novruzla bağlı adət-ənənələr geniş əks
olunub. Həmçinin bu əsər əsasında çəkilən filmdə də bayramla bağlı adət-ənənələr
ekrana gəlir”.
Tənqidçi bildirir ki, bundan əlavə, Novruzla bağlı bir sıra əsərlər
– səhnəciklər, pyeslər, şeirlər, poemalar meydana gəlib: "Əlbəttə, bunların
sayını artırmaq da olardı. O dövr şairlərin içərisində elə birisi yox idi ki,
Novruz mövzusuna bu və ya digər dərəcədə toxunmasın. Hətta, 60-cı illərdə mərhum
ictimai-siyasi xadim və dramaturq Şıxəli Qurbanov Novruz bayramını bərpa etmək
üçün çox cəhdlər göstərmişdi. Bu bayramı bəziləri dini bayram kimi qələmə verməyə
çalışırdı. Elə hesab olunurdu ki, Novruz bayramı Həzrət Əlinin taxta çıxdığı
günlə bağlıdır. Əslində o, Azərbaycan xalqının çox qədim, əski inanclarından
doğan bir bayram idi. Ola bilsin ki, sonradan dini motivlə milli motivi birləşdirmək
üçün Həzrət Əli məsələsi bura əlavə olunmuşdu. Əlbəttə ki, bu, daha çox siyasi
məqsəd daşıyan məsələ idi. Ona görə də Şıxəli Qurbanov bayramın adını dəyişib
«Güldəstə bayramı» qoymaq istəyirdi. Onun məqsədi milli bayramımızı bərpa etmək
idi. Ancaq o, çox kəskin təzyiqlərlə qarşılandı. Sovet dövründə rəsmi dairələr
Novruz bayramını yüksək səviyyədə
qarşılamırdı. Bununla belə, xalq, bayramı yaşadırdı. Çox xoşdur ki, milli müstəqillik
əldə ediləndən sonra Azərbaycan dövləti, ulu öndər Heydər Əliyev, hazırda da
ölkə prezidenti İlham Əliyev və birinci vitse-prezident Mehriban Əliyeva milli
bayramımızın bərpa olunmasında, ümummilli səviyyədə qeyd olunmasında nəinki fərmanlar
verməklə kifayətlənir, həmçinin bu bayramda şəxsən iştirak edir, xalqla birlikdə
bayramı qeyd edirlər. Əlbəttə ki, bu amil xalqın təsəvvüründə bayramı bizə daha
da doğmalaşdırır, ona yüksək rəsmi status verir”.
Ə.Cahangir bütün bunlarla
yanaşı, bu mövzunun ədəbiyyatda yaddaqalan ifadəsini xatırlamadığını deyir:
"Mahnılar bəstələnir, oxunur, bu mahnıların xətrinə 3-4 bənddən ibarət şeirlər
də yazılır. Amma çox paradoksaldır ki, sovet dövründə tutaq ki, Səməd Vurğun,
Abdulla Şaiq, Yusif Səmədoğlu və digər şair və yazıçılarımızın bayrama həsr
etdiyi mövzular çağdaş şair və yazıçılarımızın yaradıcılığında yoxdur. Ola
bilsin ki, var, amma mən oxumamışam. Amma bilavasitə Novruz bayramının istər nəsrdə,
istərsə də şeirdə yaddaqalan bir təsviri ilə rastlaşmamışam. Halbuki Novruz
bayramı klassik ədəbiyyatımızda da özünün dolğun əksini tapırdı. Füzulinin qəzəllərində, Nizaminin
yaradıcılığında bayram mövzusu yer almışdı. Məsələn, Füzulinin «Leyli və Məcnun»
poemasında təsadüfi deyil ki, Leyli və Məcnunun görüşü məhz Novruz bayramı ərəfəsinə
təsadüf edirdi. «O gün ki, dünyaya nur
saçan günəş Novruzun feyzini bu dünyaya vermişdi”. Eləcə də Leyli ilə Məcnunun
qəlbində də bir Novruz Bayramı – sevginin bayramı vardı. Təbiətlə insanın
daxilində gedən prosesləri eyniləşdirirdilər. Bu məsələ sovet dövründə də davam
edirdi. Səməd Vurğunun, Sabirin yaradıcılığında biz bu nümunələrə rast gəlirik.
Sabirin yaradıcılığında bu, sosial problem kimi öz əksini tapırdı: «Bayram
oldu, heç bilmirəm neyləyim, bizim evdə dolu çuval da yoxdur» kimi misralarda,
istənilən halda Novruza münasibət ifadə olunurdu”.
Tənqidçinin sözlərinə görə,
baharın təsviri Səməd Vurğun yaradıcılığında daha geniş əksini tapmışdı: "Ancaq
bu gün hər hansı bir şairin, dramaturqun yaradıcılığında Novruz bayramının təsviri
və tərənnümü haqqında bir söz demək, ədəbiyyat tənqidçisi olaraq mənə çətindir.
Novruz özümüzə qayıdışımızdır. Görünür, bədii ədəbiyyatın ictimai-siyasi
prosesləri dərhal qavrayıb, öz süzgəcindən keçirib ortaya bir məhsul çıxarması bir
az vaxt tələb edir. Tədricən öz tarixinə, inancına qayıdış, milli yaddaşa
tamamilə oturur, bu, bədii ədəbiyyata da öz bəhrəsini verəcək».
Bu günə qədər tamaşalar səhnəyə çıxır
Xalq artisti Mərahim Fərzəlibəyovun sözlərinə görə, bu gün teatrlarda səhnəyə qoyulan
Novruz bayramı ilə bağlı tamaşa və ya səhnəciklər ötən illərə aiddir: "Abdulla Şaiq 50-ci illərdə «Gözəl
bahar» adlı pyesində Novruz bayramının maraqlı təsvirlərini yaratmışdı. Həmin
pyes Gənc Tamaşaçılar Teatrında səhnəyə qoyuldu. Bu əsərin yazılması 50-ci illərə
təsadüf etmişdi. Təəssüf ki, sonradan Novruz bayramının yasaq edilməsi ədəbiyyatçıların
qarşısında müəyyən maneələr yaratdı. Yazıçılar Bahar bayramına yalnız əsərlərində
müəyyən hissələr ayırdılar. Düzdür, sonradan Şıxəli Qurbanov bu bayramın kütləvi
şəkildə keçirilməsinə nail olsa da, yenə maneələr yarandı. Bayram Moskva tərəfindən
bəyənilmədi və keçirilməsi qadağan olundu. Ulu öndər Heydər Əliyev yenidən
hakimiyyətə qayıdandan sonra Novruz bayramı xalqın dəyəri kimi qeyd olunmağa
başladı. Artıq bu bayram müstəqillik dövrümüzdə hər il böyük təntənə ilə qeyd
olunur. Eləcə də, bayramın qeyd olunması ədəbiyyatda öz əksini tapdı”.
Rejissorun fikrincə, Novruz bayramına həsr olunan böyük sənət əsərləri olmasa
da, bayramın atributlarına aid müəyyən ssenarilər meydana gəlib. Belə ki, həmin
ssenarilər hər il teatrlarda səhnəyə qayıdır: "Düzdür, 50-ci ildən sonra Novruz
bayramına həsr olunan peşəkar, professional əsərlər yaranmasa da, bayramın
ab-havasını özündə əks etdirən müəyyən ssenarilərin olması da əhəmiyyətlidir.
Yaxşı ki, həmin əsərlər əsasında hazırlanan tamaşalar bu günə qədər səhnəyə
çıxır».
Təranə Məhərrəmova