İş yoldaşımıza “siz” deyə müraciət etməliyik?

Qeyd edək ki, F.Fərəcova bir müddət Bakı Dövlət Universiteti və Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetində psixologiya fənnini tədris edib.
- İnsanlar məktəbdə, ali təhsil müəssisələrində, kurslarda yüksək səviyyəli biliklər əldə edə, müxtəlif istiqamətlərdə ixtisaslaşa bilirlər. Ancaq o bilikləri necə ifadə etməyə gəldikdə, bir çox problemlər özünü göstərir və məmnunluq əmsalı aşağı düşməyə başlayır. Yəni çox bilmək kifayət etmir, onu qarşı tərəfə düzgün çatdırmaq da önəmlidir. Etiket qaydalarına riayət etdikdə isə özümüzü, işimizi, əldə etdiyimiz bilikləri düzgün şəkildə ifadə imkanı qazanırıq. İnsanlar cəmiyyətdə öz davranışlarını daha düzgün tənzimləyə, ətrafdakı insanlarla daha sağlam ünsiyyət, münasibət qura bilirlər. Bu səbəbdən, psixologiya yox, etiket qaydalarına yönəlik səhifə tərtib etmək istədik. Düzdür, ali təhsil müəssisələrində etika, ünsiyyət psixologiyası və s. bu kimi fənlər də tədris olunur. Burada daha çox dinləmə, izahetmə qabiliyyəti, bədən dili anlayışları, göz kontaktı və s. kimi mövzulara toxunulur. Amma mövzu genişdir və etiket qaydaları ilə bağlı maariflənməyə ehtiyac var.
- İstər işgüzar mühitdə, istər idarəetmədə, istər də ictimai yerlərdə bu ehtiyacı müşahidə edirdim. Bəzi insanlar çox səliqəli geyinirlər, xarici görünüşündə problem yoxdur, amma davranışları buna uyğun deyil. Artıq burada mədəni insan amilindən danışa bilmərik. Bəli, ehtiyac böyük idi.
- İlk olaraq davranış, etiket qaydaları ailədə aşılanır. Yəni uşaqlar ailədə öz şəxsiyyətlərini, mənlərini tanıdıqdan sonra görüb-götürdükləri o nəzakət qaydalarını özlərində vərdişə çevirirlər. Uşaqlar ictimai mühitə atıldıqdan sonra mühit də onların xarakterinə təsir göstərir. "Ailədə varsa, uşaqda da olacaq, yoxdursa, olmayacaq” da demək düzgün deyil. Çünki etiket qaydalarını hər kəs öyrənib gözəl şəkildə təqdim edə bilər.
- Hansısa etiket qaydasını özümüzdə vərdişə çevirməklə, mütəmadi olaraq istifadə etməklə bunu daha təbii başara bilərik. Yəni nə dərəcədə təbii alınması vərdişdən və təcrübədən asılıdır. Artıq bu qayda həyatımızın ayrılmaz parçasına çevrilir. Nəzəri olaraq üsulları öyrənmək lazımdır. Amma bunu təcrübədə təkmilləşdirmək önəmlidir.
- Bəli, belə hallar da çox olur. Kompliment, çox vaxt bir cümlədən ibarət olur. O cümləni düzgün və yerində demək önəmlidir. Dediyin adam kimdir? Hansı mühitdəsiniz? Bu iki sualın cavabı önəmlidir. Yəni işgüzar və şəxsi kompliment var. Məsələn, kompliment işgüzar mühitdə deyilirsə, qarşı tərəfin işgüzar keyfiyyətləri ilə bağlı kompliment söyləməliyik. İşgüzar mühitdə onun şəxsi göstəricilərinə görə kompliment deyilərsə, bu, qarşı tərəfi qıcıqlandıra bilər və kompliment heç bir effekt verməz. İşgüzar komplimenti, adamı tanımasaq, onun şəxsi keyfiyyətlərini bilməsək belə, deyə bilərik. Məsələn, siz çox bacarıqlı, məsuliyyətli əməkdaşsınız. Əgər şəxsi kompliment deyilirsə, qarşı tərəfin xarakterinə az-çox bələd olmaq lazımdır. Həmin şəxsə deyəcəyimiz komplimentin onun xoşuna gəlib-gəlməyəcəyini bilməliyik.
- (Gülür) Kompliment maksimum 1-2 cümlədən ibarət ola bilər. 2 cümlədən artıq deyilirsə və həmin istiqamətdə o tip daha çox cümlə dilə gətirilirsə, kompliment yox, sözün əsl mənasında tərif olur.
- Restoran-kafelərdə, ictimai nəqliyyatda, idarəetmədə və s. hər yerdə səhvləri görmək mümkündür. İş yerlərində bir əməkdaşla digər əməkdaş arasında, əməkdaşla digər rəhbər şəxs arasında müəyyən problem özünü göstərir. İnsanların kütləvi toplandıqları yerlərdə də bu səhvləri çox görə bilirik. Sadə bir etik səhv insanların həddindən artıq yüksək səs tonu ilə gülməsidir. Bu, ətrafdakı insanlarda diskomfort yaradır. Restoranda və ya digər bir yerdəyiksə, nəzərə almalıyıq ki, ətrafda bizdən başqa da adamlar var və onlar narahat ola bilərlər.
Digər etik səhv mobil telefonla yüksək səs tonu ilə şəxsi söhbətlər edilməsidir. Etiket qaydalarında göstərilir ki, ətrafımızda digər insanlar varsa, yaxşı olar ki, telefonda şəxsi söhbətlər etməyək, danışığımızı 30-40 saniyə ərzində yekunlaşdıraq. Bir dəfə bir saatlıq yolda tanımadığım xanımın yüksək səslə şəxsi məsələlərini danışdığının şahidi oldum. İnsanlar düşünürlər ki, ətrafda heç kim onu tanımır, amma bu hallar etik deyil.
- Yanımızda tanımadığımız insanlar varsa, bu limiti gözləsək, yaxşı olar. Amma dostlarla oturmuşuqsa, yad adam yoxdursa, limiti qorumağa ehtiyac da qalmır. Tanışlara gəlincə, bu, bizim həmin şəxs və şəxslərlə nə dərəcədə yaxın olmağımızdan
asılıdır. Hər bir halda, yaxşı olar ki, zəng gəlirsə və söhbət uzanacaqsa, kənara çəkilib həmin zəngə cavab verək. Vacib zəng deyilsə, ertələyib sonra da cavab vermək olar.
- "Sən” anlayışını biz, adamı tanıdığımız halda istifadə edirik. Amma işgüzar mühit istisnadır. İşgüzar etikada "sən” anlayışı yoxdur, yalnız "siz” deyə müraciət edilməlidir. Rəhbər şəxslə ünsiyyətdə olanda da, müştəri ilə işləyəndə də belə olmalıdır. İş yoldaşlarımızla yaxın münasibətimiz varsa, "sən” deyə müraciət ediriksə, amma işdə yanınızda tanımadığınız biri varsa, iş yoldaşımıza "siz” deyə müraciət etməliyik. İşdən sonra yaxın insanlar bir-birlərinə "sən” deyə bilərlər.
Xidmət sahəsində "sən” müraciət formasından istifadə edilməməlidir. Xidmət göstərdiyin hər bir şəxsə "siz” deyilməlidir. Ən çox satıcılar bu səhvi edirlər. Müştərilərə çox vaxt "sən” deyə müraciət edirlər. Bu, kobud səhvdir. Satıcı məni tanımır, mən də onu, üstəlik də xidmət sahəsidir.
İşgüzar mühiti kənara qoysaq, tutaq ki, dostunuzlasınız, onun yanında kimsə var və siz onunla tanış deyilsiniz. Dostumuzun yanında olsa belə, siz ilkin tanışlıq zamanı ona "sən” deyə müraciət etməməlisiniz. Bu, adamı qıcıqlandıra və haqqınızda ilkin təəssüratı səhv ola bilər. Ünsiyyət qurduqdan, müəyyən söhbət etdikdən sonra, "sən” demək olar. Yeni tanış olduğumuz adamın maraqlarını, dəyərlərini bildikdən sonra yavaş-yavaş "siz”dən "sən”ə keçə bilərik. Bunun üçün müəyyən müddət lazım olur.
- Sosial şəbəkələr artıq həyatımızın bir hissəsinə çevrilib. Şəxsi hesabımız olsa belə, bəzi məsələlərdə diqqətli olmaq lazımdır. Məsələn, əgər dostluğumuzda vəzifəli şəxslər və yaxud iş yerindəki rəhbər şəxslər varsa, birmənalı olaraq paylaşdığımız statuslara, şəkillərə diqqət edək. Bu, kənardan xoş qarşılanmaya bilər. Əgər elə adamlar yoxdursa, problem yoxdur.
Yaxud bəzən adamlar sosial şəbəkədə digər şəxsə dostluq göndərən zaman çox israrlı olurlar. Qarşı tərəf qəbul edənə qədər israrla dostluq göndərirlər. İsrarla bir insana davamlı olaraq dostluq göndərmək qeyri-etikdir.
- Mən qeyd etdiyim etiket qaydaları daha çox sosial dairələr, ətrafımızda tanımadığımız adamlar olan mühit üçün keçərlidir. Yəni işgüzar mühit, ictimai yerlər və s. ola bilər. Amma dost-tanışlarımızla görüşürüksə, bəzi etiket qaydalarına riayət etməyə bilərik. Məsələn, süfrə etiketi ilə bağlı deyək. Korporativ yeməklərdə riayət edir, amma dost-tanışla görüşəndə, etməyə də bilərik.
- Bu kimi situasiyalara mən də rast gəlirəm. Etik davranış ilk olaraq səbirdən başlanır. Hər bir məsələyə səbirlə yanaşmalıyıq. Biz nə qədər gülərüz olsaq da, etiket qaydalarına riayət etsək də, göz kontaktını qoruyub saxlasaq da, "siz” deyə müraciət etsək də, qarşı tərəfi dinləməyə səbrimiz çatmırsa, qarşı tərəfin fikrini, sözünü yarıda bölürüksə, bu, artıq digər üstünlüklərə kölgə sala bilir. Bu, adi həyatda və ya işgüzar mühitdə ünsiyyətdə olduğumuz biri ola bilər. Qarşımızdakını dinləməyə səbrimiz çatmırsa, cümləsini yarıda bölüb özümüz danışırıqsa, nəticə olaraq fikrimizi yanlış ifadə edə bilərik və bud a qarşı tərəfi qıcıqlandırar və aqressiyasına səbəb olar. Mədəni insan kimi özümüzü formalaşdırmağımız üçün səbir, nəzakət və peşəkarlıq bir yerdə olmalıdır.
- Vərdiş halına gətirdikcə, mümkündür və heç də çətin məsələ deyil. Bu qaydalara riayət etmək bizim uğurlu biri olmağımızda önəmli paya malikdir. Uğurlu olmaq isə təbii ki bizim xoşbəxt olmağımıza gətirib çıxarır.