Nəfəsin əvvəli

03.06.20 10:30 691

Hərəkətin əvvəli işığın əvvəlidir. İşığın əvvəli nəfəsin əvvəlidir. Nəfəsin əvvəli isə yoxdur. Bu yoxluq əslin özüdür ki, onun da əvvəli və ya sonu olmur. Yoxluğun varlığı ehtiyacın hekayəsidir, varlığın yoxluğu isə həqiqətin. Hekayə isə hekayədir. Yəni uydurmadır, təxəyyüldür. Düşüncə varlığı dərk etmək üçün deyil, ondan yayınmaq üçündür. Zira, gerçək varlıq yoxluqdan ibarət olduğu üçün düşüncənin onu təkrar emal edərək varlığa çevirməsi sadəcə bir subyektdir, üstəlik fərdidir. Subyektin həqiqət olduğu isə, ideyaya çevrilən absurd iddiadan başqa bir şey deyil. Dinlər də, dövlətlər də, ailələr də belə yarandı.

Ancaq bütün yaranmışlar fərdi prinsiplə yaradılmışdır. Camei düşüncə sonradan, fərdlər tərəfindən icad edilmişdir. Əslində camei düşüncə, yəni bir mənada ictimai şuur deyilən nəsnə mövcud deyil. Yəni o da bir uydurmadır. Kütləvilik düşüncəsi fərdin yaradılışdan gələn gücünü və imkanını xeyli dərəcədə azaldır. Doğrusu budur ki, düşüncənin motivi gerçəyin əslinə, yəni yox kimi görünən varlığa uzanmaqdır. Bu uzantının sərhəddi, eləcə də zamanla və məkanla şərtlənən məhdudiyyəti yoxdur.

İdeya baxımından Dünya həyatı postfəlakət dövrüdür. Yəni bu həyat qurtuluşa doğru gedir. Əgər gedirsə, deməli, hələ ona yetişməyib. Bütün dinlər Dünya həyatını ona görə fani və keçici hesab edir ki, bu həyatın yaranma səbəbi məlum əfsanə və hekayələrdən gələn yanlış ucbatından törəmişdir. İlk yanlış son doğruya gedən yolu açmışdır. Ya həmin yanlışdan əvvəlki, ya da bu yolun sonundakı cənnətlər məqbul həqiqət sayılır. Fəlakətlə başlayıb, fəlakətlə bitən bu ara stansiyanın adı isə Dünya həyatı adlanır. İstisnasız olaraq, bütün inanclar həyatın, necə deyərlər, "dadını-duzunu" qaçırdaraq, başqa bir həyat vəd edir. Yanlışla başlayıb, doğruyla bitən bu Dünya kainatda hansı yerə sahibdir, onun ömrü nisbidir, yoxsa mütləq? Kimsə bilmir...

Bilinən isə, mümkün olandır. Mümkün olmayan heç nə bilgi hesab edilmir. O heç təsəvvür də deyil. Çünki təsəvvürün özü də bir bilgidir. Mümkün olmayanın bilinməzliyi mümkün bilgiyə tabedir. Əslində mümkün olmayan şey bilinməzlik belə sayılmır. Çünki, bilinməzlik də bir təsəvvür, təsəvvür də bir bilgidir. Bilinməzlik başlanğıcdır, yəni xəbərdir. Bir mənada isə mənbədir. Deməli buradakı tərs mütənasiblik ondan ibarətdir ki, mümkün olan şey bilgiyə sığır, ancaq mümkün olmayan şey bilgisizliyə belə sığmır. Mümkün mövcud olandır. Qədim filosoflar isə, mümkünü qeyri-mümkündən əvvəl, vacibdən isə sonraya yerləşdirmişlər. Bu, hətfi məntiqlə belədir. Ancaq qeyri-xətti hərəkət bunun əksini deyir. Burada vacibin əslində bir iddia olduğu ortaya çıxır. Məsələn, əgər Tanrı vacibdirsə, o zaman niyə qeyri-mümkün bilgisizliklə düz mütənasibdir? Məgər idrak nisbi deyil? Yox əgər Tanrının dərki müəyyən qədər əlçatandırsa, yəni mümkün kateqoriyasına girirsə, o zaman niyə mümkün deyil, vacib hesab edilir? Axı vacib o şeydir ki, onu bizim idrakımız bütünüylə mənimsəmiş olsun. Belə çıxır ki, qədim filosofların hamısı ateist olub? Yeni dövr materialist fəlsəfənin başladığı dövrə qədərki fəlsəfi traktatlara nəzər salsaq görərik ki, o müəlliflərin ən az bəhs etdikləri subyekt Tanrının özüdür. Fəlsəfə Tanrıdan qaçır! Yeni dövr filosofları isə, dedilər yox, əksinə, Tanrı fəlsəfədən qaçır! Əslində Tanrıdan da, fəlsəfədən də qaçan insan özüdür! Daha doğrusu, insan idrakının yetərsizliyi! Bunun səbəbi isə, idrakın kütləviliyidir. Filosoflar anlamaq istəmirlər ki, müəllim onlar deyil, təbiətin özüdür. Bu təbiətin böyük bir hissəsi isə, insanın öz vücududur. Yəni, söhbət bəsit mənada təbiətdən, yəni dolayısı ilə Tanrının yaratdığı mükəmməllikdən yox, onun təbii axarından və qüsursuz müəllimliyindən gedir. Tanrının dərsləri fərdidir, kollektiv deyil. Çünki "tələbə" sözünün kökündəki tələblərin özü fərdidir. Zira yaradılışın gərəyi budur.

İstəklərin kökü olmaz. Onlar anidən və hər zaman güncəllənən zərurətdən yaranır. "Anidən" demək andan deməkdir. Anın tələbi keçmişə və gələcəyə qaynaq edilə bilməz. Zamanı istənilən yerdən duyunləyib boxçalara yığmaq olmaz. Axı nə üçün insanın vücudu fiziki təbiiliklə yol gedir, ancaq onun idrakı bu gedişatın içərisində yer almır?! Axı ölən və yaranan hüceyrələrlə birlikdə idrak da eyni prosesi keçir. Halbuki zamana tabe olmamaq sadəcə mümkün deyil. Qocalan və ölən təkcə bədən deyil.

Nəfəsin əvvəlini görmək və dərk etmək nə qədər qeyri-mümkündürsə, ona yetişmək, ona toxunmaq bir o qədər mümkündür. Çünki idrak elə şeydir ki, bir gün mütləq özündən çıxacaq və iddialarda bulunacaq. Ancaq toxunmaq yaşantıdır və onun zatında paylaşmaq istəksizliyi vardır. Məlumdur ki, idrak heç bir yol getmir. Yoxsa, təkrar bu qədər yolu qayıdıb, hər kəsi özüylə oralara aparmaq istəyi haradan doğa bilər? Özünü inkar özünü təsdiqdən daha şərəfli bir şey olduğu üçün, biz də bəyan edirik ki, mümkün olan şey dərk edilən deyil, toxunulan, yaşanılan, hiss edilən şeydir. Bu mənzərə eşqin və gözəlliyin oyununa çox bənzəyir. Belə ki, gözəlliyin subyekti haqqında hər kəs danışır, hər kəs onu vəsf edir, təkcə bir nəfərdən -- ona toxunub, onu əldə edəndən başqa! Danışanlar dərk edənlər, susanlar isə, hiss edənlərdir. Qəribə və paradoksal bir məntiq çıxır ortaya -- dərk etmə hiss orqanlarına daxil deyil. İdrak hissləri emal edir. Yəni dərk edilən şey həqiqət deyil. Məsələn, yad bir dildə əzbərlənən dualar dilsiz bir şəkildə axan iki damla göz yaşının yanında sadəcə bir yalandan ibarətdir!

İradə onun sahibinə iki şəkildə lazımdır -- ya əqli, ya da hissi. Tanrı hissdir, din ağıl. Deməli, din Tanrının emal edilmiş şəklidir. Hisslə ağıl biri digərinin ölümüylə ortaya çıxdığı üçün, Tanrını öldürmədən din yaratmaq mümkün deyil.

Duanın gücü çarəsizliyin dərəcəsiylə ölçülür. Tanrıdan ümid kəsildikcə, Ona olan ümidlər daha da artır. O uzaqlaşdıqca yaxınlaşır, yox olduqca daha çox var olur. Hər şey, hər şeyin zərrəsi, hər nəsnənin özü və parçacıqlarının hamısı tək-tək, müstəqil zamanı və azad məkanı olan əlaqəyə malikdir Tanrıyla! "Tanrısız" bir Tanrıya hər şeydən çox ehtiyac vardır! Bizim kimsəsizliyimiz və çarəsizliyimiz Onu daha da böyüdür. Zatən Tanrını yaradan da elə kimsəsizliyimiz və çarəsizliyimiz olmuşdur. Onun varlığı ayrı şeydir, Onu dərk etmək ayrı şeydir, Onu hiss etmək tamamilə ayrı şey. İdrak da, hiss də bizə məxsusdur. Yəni Onun varlığıyla heç bir əlaqəsi yoxdur. Bizim hissimizin və əqlimizin yaratdığı Tanrı göylərdəki yox, bizim içimizdəki Tanrıdır. Onun hissi və əqli yolla təsdiqi yoxluğun varlığa dönüşməsidir. Bu dönüşüm isə, mütləq şəkildə fərdidir. Tək Tanrı fikrini spekulyasiya etməklə, hər kəs tək bir din yaratmaq istəyib. Əvəzində isə, bir Tanrının minlərlə dini yaranıb. Niyə? Çünki, şuur və hiss fərdiliyi buraxıb, ictimailəşmək istəyib. Fərdilik sonsuz bir kainatdır. İctimailəşmək isə nöqtə boyda bir Dünyadır. Bu nöqtənin özünü saysız nöqtələrə böldülər. Məntiq isə, böyük bir şeyin, yalnız bölünərək kiçilə bildiyinə işarə edir. Yəni, böyük Tanrını çox kiçkk hissələrə böldülər. İndi isə, bu hissələri bir araya gətirib, böyük Tanrını "bərpa etmək" istəyirlər. Lakin bu mümkün deyil. Çünki bölünmənin fiziki göstəricisi ziddiyyətin mövcudluğudur. Yəni bölünmə ziddiyyətdən qidalanır. Ziddiyyət isə, hər parçanı bir bütövə çevirir. Hər kəs özünü tam və bütöv zənn edir. Halbuki, tanrının sayı insanın sayını çoxdan ötüb keçib!

İnsanın iki nəfəsi vardır. Bunlardan biri təbii, digəri iradi nəfəsdir. Bu fikri "heyvani və Rəbbani nəfəs" şəklində də ifadə etmək olar. Buradakı "heyvani"lik ərəbcədəki "həyy" yəni həyat kəlməsindəndir. Buna görə onun ilk adına "təbii nəfəs" dedik. Rəbbani nəfəs isə, iradidir və nə qədər absurd görünsə də hərfi mənada insanın yox, Allahın nəfəsidir. Məsələn, heyvanlar heç bir zaman ah çəkmir. Hər zaman nəfəs alır. Lakin insanlar bilsəydi ki, onların çəkdiyi hər ah əslində bir duadır, heç nəfəs almaz, ancaq ah çəkərdilər! Bunlar qəti şəkildə obrazlı, şairanə ifadələr deyil. Dərindən ah çəkən insana el arasında "ahın dağlara" yox, "ahın Tanrıya!" desəydilər, daha düzgün və məntiqli olardı. Çünki hər ahın ünvanı gerçəkdən də Tanrıdan başqası deyil. "Dərindən nəfəs almaq" ifadəsi isə təkcə ağ ciyərlə, diafraqmayla-filan bağlı deyil. Dərindən nəfəs almaq həm də dərinlərə getmək, o nəfəsi dərinlərdən alıb gətirməkdir. Çəkilən ahların hamısı ağrılı olur. Əgər bir gün bu ağrı bitərsə, deməli ahlar da bitmiş, dolayısı ilə Tanrı da bitmişdir. Çünki Dünya həqiqətən qəmxanədir. Burada kimsə muradına yetməz. Əksinə, biz nə muradlar itirdik bu Dünyada!

Yunus, burda gələn gülməz,

Kişi muradına erməz,

Bu fanidə kimsə qalmaz,

Dərdim vardır inlərim...

Bir-birini sürtən iki ağacın iniltisi əslində həyatın səsidir.

Mən bu dağın ağacıyam,

Nə tatlıyam, nə acıyam,..

Mən Mövlaya duaçıyam,

Dərdim vardır inlərim...

Postfəlakətin iç üzündə Mövlanın nəfəsi vardır ki, çəkilən hər ah insanın Tanrıya qovuşdurur. Bu tiryək deyil, ağrıkəsici və müalicəvi dərman da deyil. Bu sadəcə duadır. Duanın başqa adı, başqa nisbəti yoxdur. Dua ağlın və çarənin bitdiyi yerdə başlayır. Tanrını çox sevənlər buna görə özlərinə dərd arzulamışlar. Çünki Onun qoxusunu ancaq və ancaq dərddən almaq olar. Onun üzü dərd, hicabı sevincdir. Gerçəyi vəhdət, yalanı ümiddir. Varlığı an, yoxluğu keçmiş və gələcəkdir. Onun sifətləri və adları çoxaldıqca üzündəki hicab daha da qalınlaşır. Onu hər dərk etmək istəyi bizi Ondan ayıran növbəti addımdır. Axan hər damla göz yaşı isə Ona doğru axan çayın suyuna su qataraq, bu axını daha da sürətləndirir. Bizi Ona, Onu bizə gətirir.

Vəhdətin bir ucu qovuşmaqdırsa, digər ucu ayrılıqdır. Ayrılıq iradi deyil. Biz istəsək də, istəməsək də bu Dünyadan, onun sevincindən, onun umidlərindən ayrılırıq. Lakin vəhdət iradidir. Çünki hər ayrılıq vəhdətə götürməz. Ayrılıq sadəcə, hər kəsin dəyərləndirə bilmədiyi bir fürsətdir. Bu fürsəti qaçıranların, yəni vəhdətin mövcudluğundan bixəbər olan çoxluğun taleyi isə çox-çox acıdır. Bir də israr edirik - Dünyadan qopmaq Tanrıya qovuşmaq deyil -- söhbət ölümdən yox, həyatdan, həyatda ikən Dünyadan qopmaqdan gedir. Elə Tanrıya da yalnız həyatda ikən qovuşmaq mümkündür. Ölümdən sonrakı həyat isə, əfsanə də olsa, həqiqət də olsa, onun haqqında bilinən tək bir şey var -- orada iradə mövcud deyil. Ölülər ağlamaz... Əgər o tərəfdə bir qətrə göz yaşı olsaydı, cəhənnəmlərin alovu sönərdi! Lakin əfsus,.. ağlamaq şansı yalnız bu Dünyadadır. Bu fürsət həyatda ikən əlimizdədir. Bu qısa həzzdən, bu insafsızca kiçik ləzzətdən özümüzü məhrum buraxmayaq!

Bir yaralı ahın gücü, bir qətrə göz yaşının hökmü çox ağırdır! Çarəsizliyin bərəkəti tükənməzdir! Kimsəsizliyin ömrü çox uzundur! Ürək döyüntülərinin səmtini dəyişə bilmək nə böyük səadətdir! Çırpıntıları zikrə çevirmək nə böyük ariflikdir! Yaşamaq, hər atəşə yanıb, hər dəmə bişməkmiş! Göz yaşı axtıqca qəm tarlası bar verər və bu mənasız həyat məna qazanar!

Tanrı nə qədər böyük olsa da, o qədər yaxındır. Ona götürən dərdlərin çeşidi olmaz. Bütün dərdlər Ona doğru aparır insan oğlunu! Alimin dərdiylə caninin dərdi birdir, çünki hər ikisinin bəhrəsi tərtəmiz, dumduru göz yaşıdır.

Heç bir ah, heç bir göz yaşı sevinc dolu nəticə vəd etmir. Çünki ah da, göz yaşı da özü bir nəticədir. Həm də sevinc dolu nəticə! Ariflər deyərdilər, duadan cavab gözləmə, çünki, etdiyin dua sənə gələn ən müsbət cavabdır.

Mənasız və xaotik görünə bilər. Ancaq ən başda da yazdıq ki, Tanrı fərdlərin müəllimidir, icmaların deyil. Öz qəlbinin acısından dərs alan hər kəs bu məktəbi keçir. Bir qəlbin acısını başqa qəlbə daddırmaq olmaz. Fərəhin, sevincin isə dadı, dolayısı ilə müəllimliyi olmaz. Yəqin elə buna görə hələ də dərvişlər görüşəndə bir-birlərinin qulağına bu sözləri pıçıldayırlar: "Allah dərdini artırsın!"

Fəxrəddin Salim