“Yeni dünya nizamının formalaşması zərurəti yaranıb”
Fransa Prezidenti Emmanuel Makron ölkəsinin səfirləri ilə keçirdiyi
müşavirədə dünyada baş verən coğrafi-siyasi dəyişikliklər səbəbindən Qərbin
hegemonluğunun başa çatdığını dilə gətirib. O, şəraitin dəyişdiyini diqqətə
çatdıraraq qeyd edib ki, bu, ilk növbədə, yeni dövlətlərin mövqeyinin
möhkəmlənməsi ilə bağlıdır. E.Makronun sözlərinə görə, hazırda dünyada Çin ilk
sıraya çıxıb, Rusiya öz strategiyasında böyük uğur qazanır. Fransa prezidenti
əlavə edib ki, ölkəsi üçün Rusiya ilə münasibətlərə yenidən baxmaq və daha
güclü əlaqələr qurmaq zəruridir. Onun qənaətincə, Fransa Avropada yerləşir və əgər
Rusiya ilə yeni münasibətlər yaradılmasa, bu zaman ölkəsi gərginlik,
"dondurulmuş” münaqişələr, "soyuq müharibə”nin nəticələri ilə üz-üzə qala
bilər. E.Makron deyib ki, gündəlik olaraq bu istiqamətdə addımlar atılmalıdır.
Fransa prezidenti vurğulayıb ki, Rusiyanın iştirakı olmadan Avropada etimad
mühitinin və təhlükəsizliyin olduğu yeni arxitektura qurmaq mümkün deyil. Mövzu
ilə bağlı "Kaspi” qəzetinin suallarını politoloq Nəzakət Məmmədovacavablandırır.
- Nəzakət xanım, Fransa
prezidenti E.Makronun Qərbin hegemonluğunun başa çatması barədə fikirlərinə
münasibətiniz necədir? Qeyd edilənlər reallıqdırmı?
- Makron hakimiyyətə gələrkən çoxları onun qlobal işgüzar dairələrin
marioneti olacağını düşünsələr də, ancaq zaman keçdikcə, o, öz fəaliyyəti ilə
hiperatlantizmə qarşı qətiyyətli mövqedən çıxış edən, Avrosentrist baxışlı
dövlət başçısı olduğunu sübut edə bildi. Onun xarici siyasəti, xüsusilə
Rusiyaya münasibəti də bir çox məsələlərdə De Qollun siyasətinə çox oxşayır. De
Qoll da hakimiyyəti dövründə Rusiya ilə yaxınlaşmağa meyl göstərmiş, Makrona
qarşı "sarı jiletlilər" üsyanına bənzər etirazlara 1967-ci ildə Paris
küçələri şahidlik etmişdi. Fransa tellurokratiyanın, yəni materik dövlətləri
blokunun ən önəmli təmsilçilərindən biridir və fransız geopolitikləri
talassokratiyaya - yəni ABŞ, İngiltərə kimi dəniz dövlətlərinin Avrasiyadakı
hegemonluğuna müqavimət göstərmək üçün Rusiya ilə ittifaqı zəruri hesab
ediblər. Görünür, Makron bu tövsiyələri xarici siyasətinə tətbiq etməyi öz
ölkəsi və ümumilikdə Avropa həmrəyliyi üçün vacib hesab edir. Rusiyada da hər
zaman Fransaya, onun mədəniyyətinə heyranlıq və ehtiram olub. Ümumiyyətlə,
Napoleon müharibələri istisna olmaqla, Rusiya və Fransa tarix boyu, dövlət kimi
təşəkkül tapdıqları dövrdən etibarən daima müttəfiqlik münasibətlərində
olublar. Son dövrlərdə isə Fransa ilə ABŞ arasında bir çox beynəlxalq
məsələlərə yanaşmada daha çox ziddiyyətlər yaranıb, nəinki Fransa və Rusiya
arasında. Rusiya ilə Fransanı həm də böyük enerji və biznes maraqları
birləşdirir, "Şimal axını-2" layihəsinin ən mühüm tərəfdaşı Almaniya
ilə bərabər Fransadır, İrana münasibətdə Paris və Moskva Vaşinqtona qarşı oxşar
mövqedədir və sair. Cənubi Qafqazda, xüsusilə Gürcüstanda Fransa və Rusiya
həmrəyliyi müşahidə olundu, keçmiş Fransa vətəndaşı Zurabişvili Rusiyanın
dəstəklədiyi İvanişvilinin partiyası tərəfindən prezidentliyə namizəd olaraq
göstərildi və qələbə qazandı, Fransa Gürcüstana hava hücumundan müdafiə
sistemləri satdı. Təbii ki, Rusiyanın razılığı olmadan bu, mümkün olmazdı.
Halbuki ABŞ prezidentinin müşaviri Bolton regiona səfəri zamanı ölkəsinin
Cənubi Qafqazın silah bazarına daxil olmaqda maraqlı olduğunu bəyan etmişdi.
Fransa öz tarixinin önəmli bir qismini hegemon dövlət olaraq yaşayıb və ABŞ-ın
liderlik etdiyi birqütblü dünya nizamını, qloballaşmanı, fransızların təbirincə
desək, mondiallaşmanı qəbul etmək istəmir. Sosializm ideyalarının Avropada ən
güclü siyasi-ideoloji dayaqlarının olduğu, demokratiyanın beşiyi hesab olunan,
"Azadlıq, bərabərlik, qardaşlıq" ideyasının vüsət aldığı bir dövlət
anqlo-sakson mədəni hegemonluğuna qarşı frankofon ekspansiyasını alternativ
kimi dünyaya təqdim etməklə, həm də çoxqütblü dünya qaydasının tərəfdarı
olduğunu göstərir və burada tərəfdaşlardan biri olaraq Rusiyanı görür.
- Fransanın Şərqə doğru yön
almasına səbəb olan amillər də bunlardırmı?
- Donald Trampın hakimiyyətə gəlməsindən sonra ABŞ və NATO
müttəfiqləri, xüsusilə Fransa arasında ziddiyyətlər gərginləşib. Avropalı
müttəfiqlərin ümumdaxili məhsulun 2 faizini Alyansın büdcəsinə üzvlük haqqı
olaraq keçirməyəcəkləri təqdirdə, Vaşinqtonun "Soyuq müharibə” dövründə olduğu
kimi, onları Rusiya təhdidindən öz çətiri altına almayacağı ilə hədələməsi
Fransanı və bəzi digər NATO üzlərini Şərqə doğru üz çevirməyə vadar edib.
ABŞ-ın SSRİ ilə olan müqavilələri denonsasiya etməsi Avropanı ABŞ-ın
himayəsindən məhrum edərək, onu Rusiya ilə təkbətək qoyub. Belə olan təqdirdə,
görünür, ABŞ ilə anlaşa bilməyən Avropa təhdidin mənbəyi ilə yaxınlaşmağı üstün
tutur. Makronun da qeyd etdiyi kimi Qərbin hegemonluğu başa çatıb, ən azından
ona görə ki, Qərb özü hazırda parçalanıb, vahid düşərgədə təmsil olunmayıb və
beynəlxalq sistemdə Rusiya, Çin kimi güc mərkəzləri çoxqütblü dünya nizamının
tərəfdarı kimi çıxış edirlər. Bu, bir reallıqdır və Makron bunu aydın şəkildə
dərk edərək, Rusiya ilə konfrontasiyaya getməkdənsə, əməkdaşlığa üstünlük
verir. Son Böyük Yeddilik sammitindəki fikir ayrılıqları bunu bir daha təsdiq
edir.
- Qərbin hegemonluğunun başa
çatması bundan sonra dünya düzənində hansı dəyişikliklərə səbəb ola bilər?
- Qərbin hegemonluğunun başa çatması beynəlxalq münasibətlər
sistemində yenidən çoxqütblü dünya nizamının təşəkkül tapmasına səbəb ola
bilər. Burada Qərb deyərkən biz ABŞ və Qərbi Avropanı ayrılıqda nəzərdən
keçirməli oluruq. Çünki yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi ABŞ və Avropa arasında
artıq "Soyuq müharibə” dövründə olduğu kimi həmrəylik yoxdur, əksinə, Qərbdə
Avrosentrizm və Amerikanosentrizm tərəfdarları arasında qarşıdurma kəskinləşib.
Üstəlik, Rusiya və Çin qlobal hegemonluq iddialarını gücləndiriblər. ABŞ-ın
Yeni dünya qaydası planları hələ ki, baş tutmayıb. Çin planetin əhalisinin 62
faizinin yaşadığı bir coğrafiyanı əhatə edən "Bir qurşaq, bir yol"
layihəsini həyata keçirərək Avropa ilə meqalayihələr vasitəsilə kommunikasiya
yaratmağa nail olub. Vladimir Putinin Münhen Təhlükəsizlik Konfransındakı
məşhur nitqindən, Rəcəb Tayyib Ərdoğanın Davosdakı demarşından sonra regional
və beynəlxalq münasibətlər sistemində bir çox əsaslı dəyişikliklər baş verib.
Artıq aparıcı dünya ölkələri, güc mərkəzləri birmənalı surətdə çoxqütblü dünya
sisteminin bərqərar olmasında israr edir. Çünki bu, bir fövqəldövlətin planetar
miqyasda hegemonluğuna qarşı ən real çıxış yolu kimi göstərilir. Əslində,
Qərbin hegemonluğu mövcud idimi?! Bəli, "Soyuq müharibə”nin başa çatmasından
sonra qısa bir müddətdə ola bilsin ki, bu, baş verdi. Lakin Qərb bu missiyanın
öhdəsindən gələ bildimi?! Buna birmənalı cavab vermək çətindir. Lakin regional
münaqişələrin alovlanması, bir çox münaqişələrin həll olunmaması, separatizmin
güclənməsi, qızğın silahlanma, terror təhdidinin bütün dünyanı ağuşuna alması
və sair göstərdi ki, Qərb tarixi şəraitdən doğan bu qlobal missiyanın
öhdəsindən layiqincə gəlməkdə çətinlik çəkir. Odur ki, yeni dünya nizamının
formalaşması zərurəti yaranıb. Burada Rusiya, Çin kimi qlobal gücə çevrilmək
iddiasında olan dövlətlərin maraqları da nəzərə alınmalıdır.
- Sizcə, Qərbin bu
tendensiyaya müqaviməti olacaqmı, yoxsa reallıqla barışacaq?
- Qeyd etdiyimiz kimi, Qərbin özündə çoxqütblülük və təkqütblülük,
eləcə də bir çox məsələlərdə dərin fikir ayrılıqları mövcuddur. ABŞ və Avropa
bir sıra məsələlərə tam fərqli mövqedən yanaşırlar. Avropa intellektualları
avropalıların və amerikalıların ümumi strateji mədəniyyətinin olmaması fikrində
yekdildirlər. Onların fikrincə, avropalılardan fərqli olaraq, ABŞ güc tətbiqinə
çox həvəs göstərir və diplomatik cəhdlərə az meyllidir. Beynəlxalq məsələlərin
həllində amerikalılar bütün problemləri dərhal həll etmək istəyirlər. Onlar
beynəlxalq siyasətdə unilateralizmi, yəni təkbaşına hərəkət etməyi üstün
tuturlar. ABŞ BMT kimi bütün dünya dövlətlərinin təmsil olunduğu təşkilatlarla
getdikcə daha az hesablaşır, ümumu məqsədlərə çatmaq yolunda başqa ölkələrlə
daha az əməkdaşlıq edir, beynəlxalq hüquqa getdikcə daha çox skeptikcəsinə
yanaşır və lazım gələndə həvəslə ondan kənara çıxır. Avropalılar iddia edirlər
ki, problemlərin həllinə onların yanaşma tərzi daha mürəkkəb və nüanslarla
zəngindir. Amerikalılardan fərqli olaraq, onlar diplomatik uğursuzluğa düçar
olduqda buna dözümlə yanaşırlar. Onlar adətən problemlərin sülh yolu ilə
həllinə meyillidirlər və diplomatiyanı, danışıqları, inandırmanı məcburetmədən
üstün tuturlar. Konfliktlərin həlli zamanı onlar beynəlxalq hüquqa, beynəlxalq
konvensiyalara və ictimai rəyə tez-tez istinad edirlər. İkinci Dünya müharibəsi
Avropa dövlətlərinin supergüc kimi beynəlxalq münasibətlərdəki rolunu məhdudlaşdırdı
və onların Asiya, Afrika və Yaxın Şərqdəki müstəmləkələrinin itirilməsinə səbəb
oldu. Bu, bəlkə də tarixdə ən genişmiqyaslı güc itkisi idi. Lakin "Soyuq
müharibə” dövründəki unikal geopolitik şərait sayəsində Avropanın zəifliyi
nəzərə çarpmırdı. Kommunizm və demokratik kapitalizm arasındakı qlobal
mübarizədə mərkəzi strateji arenada yer tutan Avropanın həyati əhəmiyyətli
strateji missiyası öz ərazisini heç olmasa amerikalılar gələnədək mümkün sovet
təcavüzündən qorumaq idi. Avropa öz mərkəzi strateji rolunu "Soyuq müharibə”nin
sona yetməsi ilə itirdi. 90-cı illərdəki "Balkan müharibəsi” Avropa qitəsinin
strateji və NATO-nun həyati əhəmiyyətli aktuallığı məsələsini yenidən gündəmə
gətirdi. NATO-nun "Soyuq müharibə” dövründə Varşava Müqaviləsi Təşkilatına üzv
olmuş ölkələrin hesabına genişlənməsi Avropaya siyasi səhnədəki yerini qoruyub
saxlamağa kömək etdi. Diplomatiya, tolerantlıq, iqtisadi əlaqələrin
möhkəmlənməsi, siyasi əməkdaşlıq, sanksiyalar əvəzinə şirnikləndirmə,
müvəffəqiyyət naminə ambisiyalardan imtina etmək – Fransa və Almaniyanı
yaxınlaşdırıb. Sonrakı Avropa inteqrasiyasına təkan vermiş bu amillər, bugünkü
Avropanı öz missiyasını gücə malik olmaqla əlaqələndirmək fikrindən
uzaqlaşdırıb.
- Dünyada güc mərkəzlərinin
dəyişməsi Azərbaycanın yerləşdiyi regiona necə təsir edə bilər?
- Bizim yerləşdiyimiz region artıq böyük güclərin regional savaş
poliqonuna çevrilib. Yaxın Şərqdə, Şərqi Avropada öz qarşılıqlı iddialarının
toqquşması üzərindən razılığa gələ bilməyən böyük dövlətlər üzlərini Cənubi Qafqaza
çeviriblər. Bunun bir sıra səbəbləri var. İran məsələsinin beynəlxalq
ziddiyyətlərin toqquşma nöqtəsinə çevrilməsi, Ukrayna və Gürcüstanın yaxın
gələcəkdə Qara dəniz akvatoriyası tərkibində NATO-ya üzvlüyünün müzakirə
olunması, Ermənistanda baş verən proseslər, Mərkəzi Asiya və Xəzər hövzəsinin
ABŞ, Rusiya, Çin rəqabətinin bir halqasına çevrilməsi, İŞİD-in Əfqanıstana
təxliyə olunması şübhələri səbəbindən regionun MDB-nin cənub sərhədlərinin
təhlükəsizliyində oynadığı rol və sair. Azərbaycan hazırda dünyada və regionda
gedən bu mürəkkəb proseslər fonunda həyata keçirdiyi bütün güc mərkəzləri ilə
bərabərhüquqlu, qarşılıqlı faydalı əməkdaşlığa əsaslanan uğurlu siyasət
yeridir. Bununla yanaşı, ölkənin geosiyasi mövqeyi, zəngin maddi və mənəvi
potensialı yeni dünya düzəninin formalaşması məsələsində Azərbaycanı açar
ölkəyə çevirib. Rusiya tarixən özünün həyati əhəmiyyətli maraq zonası hesab
etdiyi Cənubi Qafqazda bu gün bir sıra digər böyük fövqəlgüclərlə qarşı-qarşıya
gəlib. Yaxın Şərqdəki münaqişənin səngiməsindən sonra dünyanın diqqət mərkəzinə
çevrilən bölgələrdən biri məhz Cənubi Qafqazdır. Azərbaycanın qlobal
əhəmiyyətli enerji və nəqliyyat-kommunikasiya layihələri həyata keçirməklə,
beynəlxalq mədəniyyət və idman yarışları təşkil etməklə beynəlxalq güc
mərkəzləri arasında xoşməramlı əməkdaşlığa töhfə verməyə çalışır. Azərbaycanın
bu səylərindən fərqli olaraq, Ermənistan de-yure müttəfiqi, de-fakto forpostu
olduğu Rusiya ilə hesablaşmadan, rəsmi Moskvanı Cənubi Qafqazda digər böyük
güclərlə qarşı-qarşıya gətirərək, buranı geosiyasi mərkəzlərin toqquşma
məkanına çevirmək istəyir. Belə bir şəraitdə, Azərbaycanın konstruktiv,
balanslaşdırılmış mövqeyi həlledici amil kimi regionun əməkdaşlıq, yoxsa
qarşıdurma poliqonuna çevrilməsində önəmli rol oynaya bilər. Bölgənin və yeni
dünya düzəninin Cənubi Qafqaz istiqamətindəki arxitekturası baxımından, hazırkı
proseslər olduqca böyük əhəmiyyətə malikdir. Azərbaycanla yaxın münasibətlər
Cənubi Qafqazda Rusiya, ABŞ, Avropa Birliyi, Çin, Türkiyə üçün xüsusi strateji
əhəmiyyət daşıyır.
Rufik İSMAYILOV