Rusdilli Azərbaycan mətbuatının tarixini öyrənən ilk kitab

08.09.17 10:30 1645

Yazıçı-tədqiqatçı E.Əfəndiyev "Tarixə bir nəzər” adlı məqaləsində yazır: "Mən "Azərbaycandakı rusdilli mətbuat” yox, "Rusdilli Azərbaycan mətbuatı” ifadəsini təsadüfən işlətmirəm. Mütəxəssislərin hesablamasına görə, XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda rus dilində 298 qəzet, jurnal nəşr olunurdu və bunların arasında elə mətbuat orqanları var idi ki, onlar yalnız Azərbaycanda yox, bütün Rusiya imperiyasında diqqəti cəlb etmiş, böyük nüfuz qazanmışdı. Azərbaycan milli maarifçiliyinin, ictimai fikrinin inkişafında böyük rolu olan "Kaspi” də belə mətbu orqanlardan idi”.

Bütün tarixi faktlar bir daha sübut edir ki, milli mətbuatımızın sonrakı təşəkkülündə və inkişafında da Bakıda çıxmış rusdilli mətbuatın böyük rolu olmuşdur. Bu rusdilli mətbuat təkcə jurnalistikamızın deyil, maarifimizin, mətbuatımızın, mədəniyyətimizin, ictimai-siyasi fikir tariximizin inkişafına da təkan vermişdir. Hökumət anadilli mətbuatın inkişafına icazə vermədikdə Azərbaycan ziyalıları öz sözlərini, fikirlərini, arzularını, tapıntılarını, həmçinin tənqidi qeyd və mülahizələrini, etirazlarını məhz bu qəzetlər vasitəsilə geniş oxucu auditoriyasına, xüsusən Rusiya ictimaiyyətinə çatdırmaq imkanı əldə etmişdir.

Birinci dünya müharibəsindən sonra dəyişən meyl

BDU-nun doktorantı, Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər idarəsinin Siyasi Sənədlər Üzrə Arxivində "Arxiv fondunun istifadəsi” şöbəsinin müdiri, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, mətbuatşünas alim Lalə Hacıyevanın növbəti kitabı da həm ziddiyyətlərlə zəngin, maraqlı, həm də mətbuat tariximizdə şərəfli bir yer tutan aktual məsələyə həsr edilib. 2017-ci ildə "Elm və təhsil” nəşriyyatında işıq üzü görən monoqrafiyada "Azərbaycan mətbuatşünaslığında ilk dəfə rusdilli mətbuatın təşəkkülü və inkişafı tədqiq olunur”. Əsər XIX əsrin 70-ci illərindən 1918-ci ilin mayına qədər - Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti qurulanadək nəşr olunan rusdilli dövri mətbuat haqqındadır.

Əslində bu mövzu Lalə xanım üçün yeni deyil. Onun 2013-cü ildə nəşr etdirdiyi "Bakiniski listok” (1871-1872)” adlı əsəri də mətbuat tariximizin tədqiqi baxımından bir yenilikdir. Doğrudur, bu qəzet haqqında mətbuatşünas alimlər öz əsərlərində qısa məlumat vermişlər. Amma ilk dəfə Lalə xanım Sankt-Peterburq arxivindən qəzetin tam dəstini Azərbaycana gətirərək onu elmi-ictimaiyyətə təqdim edib. Cəmi bir il işıq üzü görən qəzet (1871-1872) Azərbaycanda rusdilli mətbuatın zəngin mənzərəsinin yaranmasında bünövrə rolunu oynayıb. Elə həmin mənzərədə də adında Bakı sözü olan onlarla mətbuat orqanı meydana gəldi ki, bu da özü ilə çoxsaylı jurnalistlərin imzasını Azərbaycanın elm, mədəniyyət və ədəbiyyat tarixinə yazdı. (L.Hacıyevanın "Bakinski Listok” (1871-1872)” adlı əsəri haqqında "Kaspi” qəzetinin 5 aprel 2013-cü il tarixli sayında "Bakinskiy-Listok”un çapı bizi daha nələrdən hali edir?” sərlövhəli məqaləmdə geniş məlumat verilib).

İndi isə Sizə L.Hacıyevanın "Azərbaycanın rusdilli dövrü mətbuatının tarixindən (1871-1918)” adlı monoqrafiyası haqqında məlumat vermək istərdim. Əvvəla onu qeyd edim ki, arxiv sənədləri, dövri mətbuat materialları ilə zəngin olan əsər son illərdə Azərbaycan mətbuat tarixinə dair aparılan araşdırmalar arasında öz sanballılığı ilə diqqəti cəlb edir. Araşdırılan dövrdə 100-dən çox qəzet və jurnal rus dilində işıq üzü görmüşdü. Bunların bir çoxu ilk dəfə tədqiq olunub yaxud elmi işin dövriyyəsinə buraxılmışdır. Sözsüz ki, bu mətbu orqanları arasında milli meyllərinə görə fərqlənənlər də olub və bu da sirr deyil ki, bir qrup nəşr sırf Rusiya mövqeyindən çıxış edirdi. Bunlar əsasən rusdilli mətbuatın təşəkkülü zamanı yaradılan nəşrlər idi. Bu nəşrlər əvvəllər Rusiya siyasətinə və dövlətçiliyinə istiqamətlənmişdirsə, birinci dünya müharibəsindən sonra Azərbaycanın qabaqcıl demokratiyasının siyasi meydana fəal çıxışı nəticəsində o, Azərbaycanın milli maraqlarına meylləndi.

Müasir ictimai-siyasi həyatın tələbləri ilə bağlılıq

Elə buna görə də, həmin dövrdə fəaliyyətdə olan rusdilli mətbuatın hərtərəfli tədqiqi labüd idi. Lakin bu o demək deyil ki, Azərbaycanda rusdilli mətbuat haqqında əsərlər yoxdur. Əksinə, kifayət qədər ədəbiyyat var. Amma bu sahədə Azərbaycan dilində nəşr olunan dövri mətbuatdan fərqli olaraq, ümumiləşdirici elmi işlər yoxdur. Bu baxımdan, L.Hacıyevanın monoqrafiyası diqqəti cəlb edir. Filologiya elmləri doktoru, professor Ş.Vəliyevin elmi məsləhəti və redaktorluğu ilə çap edilən əsərin rəyçisi tarix elmləri namizədi, dosent M.Mehdiyevdir. Əsərlə tanışlıq zamanı aydın olur ki, araşdırmanın aktuallığı həm də müasir ictimai-siyasi həyatın tələbləri ilə bağlıdır. "Bakinski Listok”un fəaliyyətə başladığı vaxtdan 145 il keçməsinə baxmayaraq, rusdilli mətbuatımızın tarixinə dair hələ də ümumiləşdirilmiş tədqiqat əsərləri yazılmamış, onun təşəkkül və inkişaf dövründəki mühüm özəlliklər nəzərdən keçirilməmiş, baş vermiş hadisələrin rus dilindəki mətbuatın fəaliyyəti ilə qarşılıqlı əlaqələri yetərincə öyrənilməmişdir. Həmin dövrün rusdilli mətbuatı o dövr Azərbaycan tarixinin önəmli aspektlərini açmağa imkan yaradır.

L.Hacıyeva isə əsərində yuxarıda sadalanan bu məsələlərin tədqiqinə yetərincə geniş yer ayırmışdır. Xüsusən də "Kaspi” qəzetinin fəaliyyəti ilə bağlı. 38 il fəaliyyət göstərən "Kaspi” qəzetinin redaksiyasını tədqiqatçı xanım Azərbaycan jurnalistlərinin bir neçə nəslini yetişdirmiş "gənc kadrlar ocağı” adlandırır. "Bu qəzetin Azərbaycan burjuaziyasının milli nəşrinə çevrilməsi dövrü son dərəcə maraqlıdır” yazan tədqiqatçı xanım daha sonra qeyd edir: "Uzaqgörən xeyriyyəçi və maarifçilik hamisi H.Z.Tağıyev Azərbaycan dilində qəzet nəşrinin tezliklə mümkün olmayacağını anlayaraq, Bakıda və bütün Cənubi Qafqazda populyar olan "Kaspi”ni satın alaraq H.Zərdabi, Ə.Topçubaşov, Ə.Ağayev, Ə.Hüseynzadə kimi yerli jurnalistlərin köməyi ilə onun fəaliyyətini azərbaycanlıların milli mənafeyinə xidmət istiqamətinə yönəltmiş oldu”.

Əsərdə həmçinin rusdilli dövri mətbuatın problemlərinin kompleks araşdırılması, onun Azərbaycanda mətbuatın inkişafına yardımçı olmuş hərəkətverici qüvvələrlə qarşılıqlı təsirini öyrənmək sahəsində müşahidə olunan boşluğu doldurmaq məqsədi güdür və müəllif bu istəyinə çox gözəl də nail olub. Əslində mövzunun seçilməsi də, məhz bu boşluğun dərin elmi təhlillə aradan qaldırılması zərurətindən irəli gəlib. Üç fəsildən və on üç yarım başlıqadan ibarət olan əsərdə müəllif ilk olaraq Azərbaycanda rusdilli mətbuatın yaranması zəruriliyindən ətraflı söhbət açır və bu işin azərbaycanlı ziyalıların da ürəyincə olduğunu qeyd edir. Lakin hakim dairələr hər vəchlə müsəlman xalqların maariflənməsinin əleyhinə ona görə çıxırdılar ki, cəmiyyətin qabaqcıl dairələrinin milli özünüdərkindən ehtiyatlanırdılar. Ona görə də müsəlmanların bu işlərdən uzaqlaşdırılmasını məsləhət bilirdilər.

Ə.Ağaoğlunun hüquqlarının qaytarılması

Klassik sələflərin ənənələrinə hörmətlə yanaşan tədqiqatçı L.Hacıyeva "Əhmədbəy Ağaoğlunun publisistikası” adlı əsərində də rusdilli mətbuatımızın, xüsusən də "Kaspi”nin gənc publisistlərimizin, jurnalistlərimizin yetişməsində, qəzetçilik təcrübəsi qazanmasında oynadığı roldan danışır. Müəllifin bu əsərini mətbuatşünaslığımıza yenilik ehtiva edən əsər kimi də təqdim etmək olar. Əsər Azərbaycan mətbuatının ən görkəmli simalarından olan Ə.Ağaoğlunun "Kaspi” qəzetində çap etdirdiyi çox saylı bədii-publisistik məqalələrinin geniş təhlilinə həsr edilib. Həmin məqalələr ilk dəfədir təhlilə cəlb edilib və Ə.Ağaoğlunun publisistikasının araşdırılması özü bir tədqiqat mövzusu kimi tamamilə yenidir. Sovet dövrü və müstəqillik illərində bu mövzu xüsusi tədqiqat obyekti olmamışdır.

Ə.Ağaoğlu irsinin ilk tədqiqatçılarından olan Ə.Mirəhmədov və K.Talıbzadənin əsərləri qismən öz obyektiv mövqeyi ilə seçilsə də, onlar da sovet tədqiqat məktəbinin ideoloji qanun-qaydalarından yan keçə bilməmişlər. Tədqiqatçı xanım yazır: "XXI əsrin əvvəllərində demək olar ki, Əhməd bəy Ağayevin zəngin publisistikası layiqli tədqiqini tapmamışdır. Bu günün özündə də Azərbaycanın görkəmli ədibi barəsində yazılan yeni elmi əsərlərdə müəlliflər ümumi fikirlər və məlum faktlardan kənara çıxa bilməmişdir”. Professor. Aqil Hacıyevin "Ə.Ağaoğlunun hüquqlarının qaytarılması” kimi qiymətləndirdiyi bu əsər rusdilli mətbuatın tarixinin öyrənilməsində dəyərli mənbələrdəndir.

Əsas və təqdirəlayiq hal bir də odur ki, xanım tədqiqatçının əsərlərində elmi üslub hakim olsa da, o, müasir gənclərin tələblərinə, qavrama və dərketmə keyfiyyətlərinə hesablanmışdır. Sadəlik, lakoniklik, fikrin tam, eyni zamanda ardıcıl çatdırılması əsərlərini oxunaqlı edir.

L.Hacıyeva bu əsərlərini ərsəyə gətirmək üçün ölkəmizin ən mötəbər mənbələri ilə yanaşı, dəfələrlə Sankt-Peterburq, Moskva, Tbilisi arxivlərində, muzeylərində, kitabxanalarında aylarla axtarışlar aparıb, saralmış-solmuş, toz basmış sənədləri dəfələrlə oxuyub, tərcümə edib, ən kiçik fakta da alim qayğısı ilə yanaşıb, onu saf-çürük edib, yoxlayıb. Oxucusunda geniş təəssürat yaratmaq üçün arxiv sənədləri, qəzet, jurnal materiallarından yerli-yerində istifadə etmiş, öz mülahizə və mühakimələrini əsaslandırmaq, mövcud tədqiqatlara münasibətini bildirmək üçün tutarlı, sanballı sitatlardan faydalanmışdır. Bu hal onun fədakar və cəfakeşliyindən irəli gəlir. Ona görə də bu əsərlər məni heç də təəccübləndirmədi, əksinə, sevindim və bir daha onun parlaq istedadının, tükənməz zəhmətinin şahidi oldum. Uzun illərin, gərgin zəhmətin bəhrəsindən xəbər verən bu əsərlər sahə tədqiqatçıları üçün gözəl nümunə, yaxşı örnəkdir. Bir sözlə, Lalə xanım çoxlarının görmədiyi, yaxud görmək istəmədiyi problemi cəsarətlə ortaya qoyub, aktual və ciddi məsələlərə müdaxilə edib, əsl alim qayğısı ilə sanballı əsər yazıb. Odur ki, Lalə xanımın ünvanına nə qədər xoş sözlər söylənsə də, ehtiyatlanmağa dəyməz. Çünki, o, həm bir insan, həm də bir alim kimi bunlara layiqdir.

Qərənfil Dünyaminqızı

Əməkdar jurnalist