Ürəyinizin əsas düşməni
"Ürəyimizin
əsas düşməni nədir” sualına "stress” cavabını versək, yanılmarıq. Stress
dediyimiz zaman insanların çoxu əsəbiləşməni nəzərdə tutsalar da, əslində bu, geniş
anlayışdır. Stress bədənimizin daxili və xarici qıcıqlara qarşı verdiyi
reaksiyadır. Stress fizioloji və psixoloji olmaq üzrə iki yerə bölünür. Mən bu
yazımda sizi psixoloji və ya emosional stressin ürəyiniz üçün nə dərəcədə təhlükəli
olduğu haqqında məlumatlandıracağam. Çox incəliyə girməyərək daha sadə şəkildə demək
istəyirəm ki psixoloji və ya emosional stress dedikdə ən sadə şəkildə desək,
əsəbiləşmə, hirslənmə və ya hiddətlənmə, qorxu, depressiya, həyəcan, təşviş,
əndişə, nigaranlıq, psixi gərginlik, dilxorçuluq, qanıqaralıq, kefin pozulması
və sairə kimi emosional vəziyyətlər və ya hallar nəzərdə tutulur.
Təəssüf
ki, elə bir dünyada yaşayırıq ki stresssiz bir həyat və ya yaşam tərzi mümkün
deyil. Müharibələr, terror aktları, təbii fəlakətlər, siyasi və ya iqtisadi
böhranlar, iş yerində və ya ailə içindəki ziddiyyətlər və ya münaqişələr,
səhiyyə problemləri və sairə ən önəmli stress səbəbləridir. Gündəlik
həyatımızın hər hansı bir anında məruz qaldığımız psixoloji travma
sağlamlığımız üçün o cümlədən ürək-damar sağlamlığımız üçün çox ciddi bir təhdiddir.
Həm kəskin stress (yəni ani başlayan və ya qısa müddətli) həm də xroniki (yəni
uzun müddətdir ki var olan) stress bir insanın infarkt keçirməsinə və ya anidən
ölməsinə səbəb ola bilər. İnfarkt keçirən insanların çoxunda da stress və ya stresli
həyat tərzi çox sıx görülür. Stress və ya stressli həyat tərzi bir insanda
infarktı tətikləyən ən önəmli faktorlardandır. Stress və ya stressli həyat
tərzi işini, peşəsini və ya məşğuliyyətini itirən, maddi problemləri olan insanlarda,
boşanan və ya ayrılan, özündə və ya ailə üzvlərinin hər hansı birində ciddi bir
xəstəlik ortaya çıxan və ailə üzvünün hər hansı bir fərdi ölən insanlarda daha
sıx müşahidə edilir.
Hirslilik
və əsəbilik
Cəmiyyətdə
və ya ətrafımızda hər hansı bir səbəbdən ötrü tez-tez əsəbiləşən və ya
hirslənən insanlarla çox rastlaşırıq. Ancaq araşdırmalar bu xüsusiyyətə sahib
insanlarda ürək-damar xəstəliklərinin daha çox ortaya çıxdığını, daha çox
infarkt keçirdiklərini, ölüm risklərinin daha çox olduğunu göstərdi. Əsəbilik hər
yaşda olduğu kimi, xüsusi ilə də cavan yaşlardakı insanların infarkt
keçirməsinə səbəb olur. Məsələn, 1055 cavan tibb tələbəsi üstündə aparılmış bir
araşdırma nəticəsində məlum oldu ki, yüksək dərəcədə əsəbi olan tələbələr daha
aşağı dərəcədə əsəbi olan tələbələrə nisbətən cavan yaşlarda (55 yaşından öncə)
daha çox infarkt keçirirlər. Maraqlı olan odur ki bu xüsusiyyətə sahib insanlar
daha çox əsəbi olmadığı vaxtlarda infarkt keçirirlər. Ancaq bir insan əsəbiləşmə
anında da infarkt keçirə bilər. Sizə maraqlı bir fakt deyim. İnfarkt keçirən insanların
2.5 faizi infarktdan iki saat əvvəl ciddi şəkildə əsəbiləşmiş olur. Bu insanların
25 faizi ailə içi problemlərə, 22 faizi isə işlə əlaqəli problemlər görə əsəbiləşirlər.
Xüsusiylə də əsəbiləşdikdən sonra ilk iki saat içində infarkt keçirmə riski beş
qat artır.
Təşviş,
əndişə, həyəcan və nigarançılıq
Şəkər
xəstəliyi və ürək-damar xəstəliyi olmayan 735 sağlam kişi üstündə 12 il boyunca
aparılmış bir araşdırma nəticəsində məlum oldu ki təşvişli, əndişəli, həyəcanlı
və nigaran kişilər daha çox infarkt keçirirlər.
Təbii
fəlakətlər ürəyimiz üçün də fəlakət ola bilir
İnsanların
ətraf mühitə və təbiətə etdiyi mənfi təsirin nəticəsində ortaya çıxan və son
illərdə get-gedə artan təbii fəlakətlər nəinki maddi və mənəvi, hətta çox böyük
psixoloji və emosional problemlərə səbəb olur. İnsanlarda ortaya çıxan bu emosional
problemlər sağlamlığımıza və o cümlədən ürək sağlamlığımıza çox böyük təsir
edir. Təbii fəlakətlərin o fəlakətlərlə üzləşən insanlarda infarkt keçirmə
riskini artdırdığını göstərən bir çox misal çəkilə bilər. Məsələn, 1981-ci ildə
Afinada baş vermiş zəlzələdən sonra 5 gün içində ürək mənşəəli ölümlərin sayı
digər günlərlə müqayisədə önəmli dərəcədə çox olub. Buna bənzər şəkildə 1994-cü
ildə Los-Anclesdə baş vermiş zəlzələdən sonra infarkt keçirən və ya anidən ölən
insanların sayı zəlzələdən əvvəlki həftə içində infarkt keçirən və ya anidən
ölən insanların sayına nisbətən çox olmuşdu. Bir başqa araşdırma nəticəsində
məlum oldu ki, Yaponiyada Avajı şəhərində baş vermiş Hanshin zəlzələsindən sonrakı
6 həftə içərisində infarkt keçirən və anidən ölən insanların sayı əvvəlki ilin
həmin günləriylə müqayisədə daha çox olub. Ayrıca, aparılan araşdırmada
zəlzələdən 1-2 həftə sonra onun episentrinə yaxın ərazilərdə yaşayan insanların
qan təzyiqlərinin və qanın laxtalanma qabiliyyətlərinin müvəqqəti olaraq artdığı
məlum olub. Sadəcə zəlzələlər deyil, başqa təbii fəlakətlərdən sonra da
insanların infarkt keçirmə riski artar. Məsələn, Massachusettsdə 1974-1978-ci
illər arasında altı fərqli zamanlarda ortaya çıxan qar-çovğun fırtınası sonrakı
8 gün içərisində infarktdan və ürək-damar xəstəliyindən ölənlərin sayı, sonrakı
həftələrdə ölənlərin sayı ilə müqayisədə 22 % daha çox olub.
Müharibələr
və terror aktları
Savaşların,
müharibələrin və terror aktlarının insanlar və cəmiyyət üçün nə dərəcədə böyük fəlakət
olması haqqında danışmağa ehtiyac yoxdur. Müharibələr təkcə insanların
həyatlarına son qoymur, həm də sağ qalanlarda ciddi psixoloji problemlərə səbəb
olur. Ortaya çıxan stress, psixoloji travma istər-istəməz insan sağlamlığına o
cümlədən ürək sağlamlığına çox pis təsir edir. Məsələn statistik araşdırmalar zamanı
məlum oldu ki 1991-ci ildə baş vermiş birinci körfəz müharibəsi ərəfəsində infarkt
keçirən insanların sayı digər vaxtlara nisbətən önəmli dərəcədə çox olub. Daha
yaxın tarixə nəzər yetirək. 2001-ci ilin sentyabrın 11-də Dünya Ticarət Mərkəzində
həyata keçirilən terror aktından sonra həmin mərkəzin 50 mil (80.4672
km)
radiusu boyunca ətrafındakı ərazidə 60 gün içərisində infarkt keçirənlərin sayı
terror aktından əvvəlki 60 gün içində infarktdan ölənlərin sayına nisbətən 49 %
artıb.
Depressiya
Depressiyanın
infarkta, ürək-damar xəstəliyinə və ya ani ölümə səbəb olduğu aparılmış bir çox
araşdırmalarla sübuta yetirilib. 50-79 yaş arası 93 000 sağlam qadın üstündə 4
il boyunca aparılmış bir araşdırma nəticəsində məlum oldu ki, depressiyalı
qadınların infarkt keçirmə və anidən ölmə riski depressiyası olmayan qadına
nisbətən daha yüksəkdir. Ayrıca ilk dəfə infarkt keçirən insanlarda depressiya
çox sıx görünür. Depressiyanın ağırlıq dərəcəsi artdıqca ürək-damar xəstəliyinə
tutulma və infarkt keçirmə riski də bir o qədər artar.
Önəmli bir təhlükə: Nəqliyyat gurultusu
Ürək sağlamlığınız
üçün önəmli bir təhlükə də nəqliyyat gurultusudur. Maşın və ya təyyarə gurultusunun
hipertoniya xəstəliyinə, ürək-damar xəstəliyinə və infarkta səbəb olduğunu artıq
bilirik. Gurultunun daha bariz şəkildə eşidildiyi bölgələrdə, yəni avtomobil yolu
kənarında və ya yaxınlığında və ya hava limanına daha yaxın bölgələrdə yaşayan insanlarda
ürək-damar xəstəliyi və infarkt riski inanılmaz dərəcədə daha çox olur. Bu
reallıq aparılan bir çox araşdırmalarla sübuta yetirilib. Bunun əsas səbəbi gurultunun
bizim sinir sistemimizə mənfi təsir göstərməsidir. Çünki gurultunun özü də bir stress
qaynağıdır. Ona görə də mümkünsə avtomobil yolu kənarında və ya yaxınlığında və
ya hava limanına daha yaxın bölgələrdə yaşamamağa çalışın. Avtomobildən söz açılmışkən,
iş dönüşü və ya işə gedərkən avtomobil tıxaclarında qalmaq infarkt keçirməyə səbəb
ola bilir. Məsələn, infarkt keçirən 691 insan üzərində aparılan bir araşdırma zamanı
məlum olub ki infarkt keçirənlərin 12 faizi infarktdan 1 saat əvvəl avtomobil
tıxacında imişlər. Bunun ən önəmli səbəbi uzun müddət tıxacda qalmağın səbəb olduğu
şiddətli stressdir. Odur ki avtomobil tıxaclarında qaldığınız zaman mümkün
olduqca rahat olmağa çalışın, əsəbiləşməyin və psixoloji olaraq gərgin olmamağa
çalışın.
Stress niyə infarkta səbəb olur?
Psixoloji
və ya emosional stress sinir sistemi vasitəsiylə nəbzimizi
sürətləndirir və qan təzyiqimizi qaldırır. Stress ayrıca qanın laxtalanma
qabiliyyətinin artmasına da səbəb olur. Nəticədə bütün bu proseslər həm ürəyin
iş yükünü artırır, həm də ürəyi qidalandıran damarların tıxanmasına gətirib
çıxarır. Ayrıca stress nəticəsində ürəyi qidalandıran damarların tac arteriyalarda
spazm (damarın büzülməsi) ortaya çıxır. İstənməyən bu proseslər insanda
ürək-damar xəstəliyinin ortaya çıxmasına və infarkta səbəb olur.
Stresslə mübarizədə həkim dəstəyi
Səbəbi nə
olursa-olsun, streslə mübarizədə psixiatr və ya psixoloq dəstəyi çox önəmlidir.
Təəssüf ki insanların çoxu müəyyən səbəblərdən psixiatr və ya psixoloq tərəfindən
müayinə olunmaq istəmirlər və ya onların müəyyən elədiyi dərmanları içmək istəmirlər.
Streslə mübarizənin sadə yolları da var
Streslə
mübarizə aparmaq üçün, həmişə zaman dərman içmək də şərt deyil. Gündəlik
həyatda görəcəyiniz bəzi tədbirlər stressə qarşı mübarizədə ən azı dərmanlar qədər
effektivdir. Məsələn, bunlardan ən önəmlisi idmanla məşğul olmaqdır. İdmanla
məşğul olduğunuz zaman beyninizdən qana "xoşbəxtlik hormonu” da adlandırdığımız
endorfin hormonu ifraz olunur. Endorfin əslində ağrıkəsici hormondur və
ağrıkəsici gücü morfindən 30 qat daha çoxdur. Ancaq endorfinin digər ən önəmli
xüsusiyyəti insanda psixoloji olaraq rahatlama yaratmasıdır. Endorfin sizin
psixoloji olaraq özünüzü daha yaxşı hiss etməyimizə səbəb olur. Xüsusi ilə də
stressli dönəm keçirirsinizsə o dönəmlərdə idmanla məşğul olmağınız stressin
sağlamlığınıza elədiyi təsiri minimuma endirərək o dönəmi daha sürətli şəkildə
atlatmağınıza kömək edir. Stresslə mübarizədə çox effektiv olan metodlardan
biri də yoqa və ya digər meditasyonlarla məşğul olmaqdır.
Nəticə
Təəssüf ki
elə bir dövrdə yaşayırıq ki, stressiz həyat və ya yaşam tərzi mümkün deyil. Gündəlik
həyatımızın hər hansı bir anında məruz qaldığımız psixoloji travma
sağlamlığımız üçün o cümlədən ürək-damar sağlamlığımız üçün çox ciddi bir təhdiddir.
Buna görə də səbəbi nə olursa-olsun stresslə mübarizə aparmaq sağlamlığımızla əlaqəli olaraq ortaya çıxa biləcək problemlərin
qarşısını alınması üçün çox önəmlidir.
Uzm. Dr. Yalçın Velibey
Kardiologiya Uzmanı