Mühacirət irsinin öyrənilməsi
Mühacirət irsi ümumazərbaycan mədəni irsinin
tərkib hissəsi olduğu kimi, mühacirət mətbuatı, ədəbiyyatı da bilavasitə
Azərbaycan mətbuatının, ədəbiyyatının bir hissəsidir və bu tarixin öyrənilməsi
olduqca əhəmiyyət kəsb edən vacib məsələdir. Mühacirşünas alim Nəsiman Yaqublu
haqlı olaraq qeyd edir: "Azərbaycan mühacirət mətbuatının tarixi, fəaliyyət
istiqamətləri ciddi araşdırılıb ortalığa qoyulmadan XX əsr Azərbaycan
mətbuatını, xalqımızın apardığı milli istiqlal mübarizəsini geniş tədqiq edib
öyrənmək mümkün deyil”.
Uzun illər
Azərbaycandakı sovet sistemi mühacirət mövzusunda araşdırmaların aparılmasına
imkan vermədiyi üçün bu proses 1920-ci ilin aprel işğalından, 1991-ci ildə Sovetlər Birliyinin rəsmi olaraq dağıldığı
zamana qədər davam edib. Doğrudur, 1988-ci ilin sonlarından artıq Azərbaycan
mühacirət tarixindən, irsindən, mühacirlərindən bəhs edilən məqalələr
yazılırdı. Amma 1990-cı ilin əvvəllərindən mühacirət mövzusu da müstəqil
tədqiqat obyektinə çevrildi və onun davam edən tədqiqi XX əsr mətbuatına,
ədəbiyyatına, eləcə də klassik irsimizə, tariximizin bir çox məsələlərinə
fərqli baxışın mövcudluğunu göstərdi.
Təkcə ədəbiyyatşünaslığın
yox, mətbuatşünaslığın da təhlili
Azərbaycan mühacirət irsi
müxtəlif araşdırmaların mövzusu olmuşdur. Bunların arasında Azərbaycan
mühacirət ədəbiyyatının, mətbuatının hərtərəfli öyrənilməsi mühacirət
mətbuatının və ədəbiyyatının araşdırılmasının zəruriliyini ortaya çıxarılmasına,
araşdırılmasına yol açdı. Əks halda, bütövlükdə Azərbaycan
mühacirətşünaslığının araşdırıldığını
iddia etmək olmaz. Qarşımda görkəmli alim, professor Bədirxan Əhmədovun yenicə
işıq üzü görən "Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatı; təşəkkülü, problemləri,
şəxsiyyətləri” adlı əsəri var. Əsər AMEA Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun
Elmi Şurasının 31 yanvar 2017-ci il tarixli qərarı ilə "Elm və təhsil”
nəşriyyatı tərəfindən çap edilib.
Əsər haqqında
danışmazdan əvvəl qeyd etmək istərdim ki, Bədirxan müəllimin təbirincə desək, hər bir insan yazısında (janrından asılı
olmayaraq!) özünü ifadə edir və öz mədəniyyətini göstərir. Bu, doğrudan da
belədir. B.Əhmədovun istər "Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatı; təşəkkülü,
problemləri, şəxsiyyətləri” əsəri, istər "XX yüzil Azərbaycan ədəbiyyatı - mərhələlər,
istiqamətlər, problemlər”, istərsə də digər əsərləri, məqalələri onun
milli-mənəvi dəyərlərə bağlı, vətənpərvər, millətsevər, zəhmətkeş və eyni
zamanda da istedadlı, prinsipal bir alim olduğunu sübut edir.
Elmi ictimaiyyət arasında çox yaxşı
qarşılanan "XX yüzil Azərbaycan ədəbiyyatı-mərhələlər, istiqamətlər,
problemlər” adlı fundamental əsəri bir daha alimin elmi potensialını əks
etdirdi. Bu əsər təkcə Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığının deyil, həm də Azərbaycan
mətbuatşünaslığının müxtəlif məsələlərinin təhlilinə həsr edilib (Mən
Azərbaycan mətbuat tarixinin tədqiqatçısı kimi müəllifin hər iki əsərində
əsasən mətbuatla bağlı bölmələrdən bəhs edəcəyəm). Çox zəngin arxiv sənədləri,
dövrü mətbuatın materialları ilə əhatə edilən əsərdə müəllif yüzilliyin ədəbi
prosesinə, ictimai-siyasi, ədəbi-mədəni, iqtisadi hadisələrin inkişafına diqqət
yetirir və bu inkişafda dövrü mətbuatın necə böyük rol oynadığını məharətlə
açıqlayır.
B.Əhmədov yazır: "İctimai-siyasi,
ədəbi prosesi intensivləşdirən və funksionallığını artıran əsas faktorlardan
biri mətbuatın mövcudluğudur”. Odur ki, əsərində mətbuatın fəaliyyətinə xüsusi
yer verən alim "Mətbuat və publisistikanın təşəkkülü”, "Molla Nəsrəddin”
jurnalı və ədəbi hərəkat”, "Azərbaycan satirik mətbuatı və milli özünüdərk
problemləri”, "Füyuzat” və füyuzatçılıq-konsepsiya kimi”, "Proletar mətbuatında
ictimai fikrin formalaşması məsələləri” adlı bölümlərdə dövrü mətbuat haqında
geniş məlumat verir. Xüsusən də "Molla Nəsrəddin” və "Füyuzat” ədəbi məktəbləri
haqqında obyektiv fikirlər söyləməklə yanaşı, bu məktəblər haqqında sovet
dövründə yazılan qeyri-obyektiv fikirlərə münasibət bildirir və onların ədəbi
prosesdəki rolundan bəhs edir.
Azərbaycançılıq ideyasının prinsipləri
əsasında qiymət verilməsi
Bildiyimiz kimi, sovet dövründə "Füyuzat” ədəbi məktəbinin
nümayəndələri yerli-yersiz tənqidə, təhqirə məruz qalıblar. Bunları əsərində
xatırladan B.Əhmədov sovet dövrü tədqiqatçılarına qarşı heç bir təhqiredici
ifadələr işlətmədən obyektiv tənqidi münasibətini bildirib. Cəmiyyətin, elmin
inkişafına müəyyən təsir göstərən bu sağlam fikir mübadiləsi B.Əhmədovun böyük
mədəniyyətə, dünyagörüşünə malik, imzasına və tutduğu mövqeyə hörmətlə yanaşan
bir qələm əhli olmasından xəbər verir.
Hətta müəllif 1920-40-cı illərdə çap olunan, daha çox ziddiyyətli
mövzulara üstünlük verən "Hücum”, "İnqilab və mədəniyyət”, "Şərq qadını”,
"Ədəbiyyat” və s. qəzet və jurnalların mövzu dairəsi, ideya-siyasi istiqaməti,
yazarları haqqında sadəcə, məlumat verməklə kifayətlənməyərək, sağlam elmi
münasibətini bildirib. O, fakt və hadisələri təhlil edir, ümumiləşdirir, elmi-nəzəri qənaətə gəlir, ən kiçik detalları
belə nəzərdən qaçırmır. Əsərlə tanış olarkən aydın olur ki, tədqiqatçı alim
uzun illər arxivlərdə, kitabxanalarda axtarışlar aparmış, arxiv sənədlərindən,
dövrü mətbuatın materiallarından yerli-yerində istifadə etmiş, öz mülahizə və
mühakimələrini əsaslandırmaq, mövcud tədqiqatlara münasibətini bildirmək üçün
tutarlı, sanballı sitatlardan faydalanmışdır.
Bu gün Azərbaycan
çağdaş mətbuatı bütövlükdə varislik ənənəsi etibarilə "Əkinçi” qəzetinin və H.Zərdabi irsinin davamçılarıdır və
məfkurə bünövrəsi kimi yenə də onun bizə ötürdüyü ənənələrə söykənirik.
Unutmayaq ki, varislik düşüncə təəssübkeşliyi, ənənə yaşatmaq, ona sadiqlik,
ruh və qan yaddaşı etibarilə həm xislət və məfkurə daşıyıcısı olmaqdır.
İrs-varislik prinsiplərinə böyük hörmətlə yanaşan B.Əhmədovun tədqiqatlarında
varislik əlaqələrinə əsaslanması, faktlara, hadisələrə, şəxsiyyətlərə azərbaycançılıq
ideyasının prinsipləri əsasında qiymət verilməsi, onların həyatının, irsinin obyektiv
şəkildə araşdırması və oxucuya təqdim edilməsi təqdirəlayiq bir işdir.
Heç şübhəsiz, sovet
rejiminin, kommunist ideologiyasının müəyyən etdiyi çərçivə və prinsiplər
daxilində fəaliyyət göstərən tədqiqatçılar istər-istəməz dövrün tələblərinə riayət
etməli olurdular və ona görə də yazılan tədqiqat əsərlərinin bir qismi təəssüf
ki, ən son elmi-ictimai ehtiyaclarla tam, bütöv şəklidə uzlaşmır. Amma bu fikir
mövcud elmi irsdən imtina, ona qarşı iddia da deyil. Bu heç də o anlama
gətirməməlidir ki, sovet dövründə yaradılan mədəni irsdən imtina etməliyik. Bu
haqda B.Əhmədov fikirlərini belə şərh edri: "Biz həmin dövrün tədqiqatçılarına
da, tədqiqat əsərlərinə də böyük ehtiram və diqqətlə yanaşmalıyıq; mövcud
ədəbiyyata müasir tələblər baxımından yanaşmalı, saf-çürük etməli, onları
bünövrə, bazis hesab etməli, milli-mənəvi dəyərlərimizə kölgə salmayan, əksinə
onları zənginləşdirən, ənənələri yaşadanları dəyərləndirməli, onlardan səmərəli
istifadə etməliyik. Bununla biz ədəbiyyat, mətbuat, istiqlal tariximizin
öyrənilməsində müsbət rol oynayan və "irs-varislik” prinsipləri ilə fəaliyyət
göstərən bu dəyərli vəsaitlərdən bəhrələnməliyik”.
Mühacirət ədəbiyyatı ilə
bağlı araşdırmalarda yeni elmi-nəzəri konsepsiya
İndi isə müəllifin "Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatı; təşəkkülü,
problemləri, şəxsiyyətləri” əsəri haqqında bir necə söz demək istərdim. Müəllif
əvvəlki əsərlərində olduğu kimi, bu əsərində də mətbuata onun fəaliyyətinə,
yaradıcılarına geniş yer verib.
Mühacir ədəbiyyatının
təşəkkülündən, mərhələlərindən, problemlərindən bəhs edən müəllif əsərinin
üçüncü və dördüncü fəsillərini bütövlükdə Azərbaycan mühacirət mətbuatının
təşəkkülünə, formalaşmasına, ideya daşıyıcılarının fəaliyyətinə həsr edib.
Əsərdə mühacirət ədəbiyyatı ilə yanaşı mühacirət mətbuatı, onun tarixi,
ayrı-ayrı şəxsiyyətləri, müraciət etdikləri mövzular, ideya istiqaməti,
dil-üslub, sənətkarlıq məsələləri geniş şəkildə təhlil edilir. O, mühacirət
ədəbiyyatının təşəkkül məsələləri ilə bağlı araşdırmalarda yeni elmi-nəzəri
konsepsiya irəli sürür, milli mühacirətin bədii düşüncənin xarakterini,
sərhədlərini müəyyənləşdirir və bir çox problemlərə aydınlıq gətirir. Bu
araşdırmaların aparılması həm milli-mədəni irsə ehtiram, həm də ənənələrin
yaşadlıması, zənginləşdirilməsi baxımından faydalıdır.
Əksər tədqiqatçılar kimi, professor B.Əhmədov da mühacirət mətbuatı
ilə bağlı vacib bir məsələyə - mühacirət mətbuatının nəşr tarixinə bir aydınlıq
gətirilməsinə diqqət yetirir.
Məsələ burasındadır ki, mühacirət mətbuatı ilə bağlı araşdırmalar
aparan tədqiqatçıların əksəriyyəti Azərbaycan xalqının böyük ideoloqu, istiqlal
aşiqi, istedadlı mühərrir Mirzə Bala Məmmədzadənin 1937-ci ildə qələmə aldığı
və 1938-ci ildə Berlində "Qurtuluş” məcmuəsinin mətbəəsində nəşr etdirdiyi
"Milli Azərbaycan hərəkatı” adlı əsərindəki ""Yeni Kafqasya” yalnız
azərbaycanlıların deyil, bütün rus əsilli türklərin xaricdə çıxardıqları ilk
məcmuə idi”- fikrinə istinadən, mühacirət mətbuatı tarixinin 1923-cü il
sentyabrın 26-dan İstanbulda buraxılan "Yeni Kafqasya” jurnalı ilə başlandığını
iddia edirlər.
Elə B.Əhmədov da fikirlərini belə yekunlaşdırır: "M.Ə.Rəsulzadənin
ilk gördüyü işlərdən biri mühacirət mətbuatını yaratması oldu. 1923-cü il
sentyabrın 26-da Türkiyənin İstanbul şəhərində "Yeni Kafkasya” dərgisinin ilk sayı
çıxmaqla mühacirət mətbuatının əsası qoyuldu. "Yeni Kafkasya” həm də bütün
türklərin mühacirətdə çıxardığı ilk jurnal kimi yadda qaldı”.
B.Əhmədov mühacirət mətbuatının yaranması və formalaşmasında mühacir
həyatı sürməyə məcbur olmuş M.Ə.Rəsulzadənin, M.B.Məmmədzadənin,
Ə.Cəfəroğlunun, Ə.Ağaoğlunun, Ə.Hüseynzadənin, Ə.Yurdsevərin və başqalarının bu
sahədəki fəaliyyətindən geniş söhbət açaraq bildirir ki, mühacirlərin qərib ölkələrdə
fəaliyyətləri çətin, gərgin, eyni zamanda çoxşaxəli və məhsuldar olmuşdur.
Müəllif əsərinin ilk
səhifəsində qeyd edir: "Azərbaycanın istiqlal və müstəqilliyi uğrunda
mühacirətdə son dərəcə ağır şərtlər altında sistemli, davamlı və dönməz
mübarizə aparan, uğrunda çarpışdığı ideyanın gerçəkləşəcəyinə bir an da olsun
ümidini itirməyən, ictimai-siyasi, elmi, ədəbi-bədii yaradıcılıqları ilə böyük,
zəngin irs qoyub gedən dörd istiqlalçının - Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, Mirzə Bala
Məhəmmədzadə, Əhməd Cəfəroğlu və Gültəkinin (Əmin Abid) əziz xatirəsinə ithaf
edirəm”.
Hörmətli Bədirxan müəllim! Hər sözündə, cümləsində Vətən, millət,
istiqlal sevgisi ilə yazılan əsərinizin böyük oxucu sevgisi ilə qarşılanacağına
heç şübhəm yoxdur. Görən gözünüz, yazan əliniz var olsun!
Qərənfil Dünyaminqızı
Əməkdar jurnalist