• cümə, 29 Mart, 05:09
  • Baku Bakı 7°C

Mühacirət irsinin öyrənilməsi

12.09.17 10:45 1846
Mühacirət irsinin öyrənilməsi
Mühacirət irsi ümumazərbaycan mədəni irsinin tərkib hissəsi olduğu kimi, mühacirət mətbuatı, ədəbiyyatı da bilavasitə Azərbaycan mətbuatının, ədəbiyyatının bir hissəsidir və bu tarixin öyrənilməsi olduqca əhəmiyyət kəsb edən vacib məsələdir. Mühacirşünas alim Nəsiman Yaqublu haqlı olaraq qeyd edir: "Azərbaycan mühacirət mətbuatının tarixi, fəaliyyət istiqamətləri ciddi araşdırılıb ortalığa qoyulmadan XX əsr Azərbaycan mətbuatını, xalqımızın apardığı milli istiqlal mübarizəsini geniş tədqiq edib öyrənmək mümkün deyil”.
Uzun illər Azərbaycandakı sovet sistemi mühacirət mövzusunda araşdırmaların aparılmasına imkan vermədiyi üçün bu proses 1920-ci ilin aprel işğalından, 1991-ci ildə Sovetlər Birliyinin rəsmi olaraq dağıldığı zamana qədər davam edib. Doğrudur, 1988-ci ilin sonlarından artıq Azərbaycan mühacirət tarixindən, irsindən, mühacirlərindən bəhs edilən məqalələr yazılırdı. Amma 1990-cı ilin əvvəllərindən mühacirət mövzusu da müstəqil tədqiqat obyektinə çevrildi və onun davam edən tədqiqi XX əsr mətbuatına, ədəbiyyatına, eləcə də klassik irsimizə, tariximizin bir çox məsələlərinə fərqli baxışın mövcudluğunu göstərdi.
Təkcə ədəbiyyatşünaslığın yox, mətbuatşünaslığın da təhlili
Azərbaycan mühacirət irsi müxtəlif araşdırmaların mövzusu olmuşdur. Bunların arasında Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatının, mətbuatının hərtərəfli öyrənilməsi mühacirət mətbuatının və ədəbiyyatının araşdırılmasının zəruriliyini ortaya çıxarılmasına, araşdırılmasına yol açdı. Əks halda, bütövlükdə Azərbaycan mühacirətşünaslığının araşdırıldığını iddia etmək olmaz. Qarşımda görkəmli alim, professor Bədirxan Əhmədovun yenicə işıq üzü görən "Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatı; təşəkkülü, problemləri, şəxsiyyətləri” adlı əsəri var. Əsər AMEA Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun Elmi Şurasının 31 yanvar 2017-ci il tarixli qərarı ilə "Elm və təhsil” nəşriyyatı tərəfindən çap edilib.
Əsər haqqında danışmazdan əvvəl qeyd etmək istərdim ki, Bədirxan müəllimin təbirincə desək, hər bir insan yazısında (janrından asılı olmayaraq!) özünü ifadə edir və öz mədəniyyətini göstərir. Bu, doğrudan da belədir. B.Əhmədovun istər "Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatı; təşəkkülü, problemləri, şəxsiyyətləri” əsəri, istər "XX yüzil Azərbaycan ədəbiyyatı - mərhələlər, istiqamətlər, problemlər”, istərsə də digər əsərləri, məqalələri onun milli-mənəvi dəyərlərə bağlı, vətənpərvər, millətsevər, zəhmətkeş və eyni zamanda da istedadlı, prinsipal bir alim olduğunu sübut edir.
Elmi ictimaiyyət arasında çox yaxşı qarşılanan "XX yüzil Azərbaycan ədəbiyyatı-mərhələlər, istiqamətlər, problemlər” adlı fundamental əsəri bir daha alimin elmi potensialını əks etdirdi. Bu əsər təkcə Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığının deyil, həm də Azərbaycan mətbuatşünaslığının müxtəlif məsələlərinin təhlilinə həsr edilib (Mən Azərbaycan mətbuat tarixinin tədqiqatçısı kimi müəllifin hər iki əsərində əsasən mətbuatla bağlı bölmələrdən bəhs edəcəyəm). Çox zəngin arxiv sənədləri, dövrü mətbuatın materialları ilə əhatə edilən əsərdə müəllif yüzilliyin ədəbi prosesinə, ictimai-siyasi, ədəbi-mədəni, iqtisadi hadisələrin inkişafına diqqət yetirir və bu inkişafda dövrü mətbuatın necə böyük rol oynadığını məharətlə açıqlayır.
B.Əhmədov yazır: "İctimai-siyasi, ədəbi prosesi intensivləşdirən və funksionallığını artıran əsas faktorlardan biri mətbuatın mövcudluğudur”. Odur ki, əsərində mətbuatın fəaliyyətinə xüsusi yer verən alim "Mətbuat və publisistikanın təşəkkülü”, "Molla Nəsrəddin” jurnalı və ədəbi hərəkat”, "Azərbaycan satirik mətbuatı və milli özünüdərk problemləri”, "Füyuzat” və füyuzatçılıq-konsepsiya kimi”, "Proletar mətbuatında ictimai fikrin formalaşması məsələləri” adlı bölümlərdə dövrü mətbuat haqında geniş məlumat verir. Xüsusən də "Molla Nəsrəddin” və "Füyuzat” ədəbi məktəbləri haqqında obyektiv fikirlər söyləməklə yanaşı, bu məktəblər haqqında sovet dövründə yazılan qeyri-obyektiv fikirlərə münasibət bildirir və onların ədəbi prosesdəki rolundan bəhs edir.
Azərbaycançılıq ideyasının prinsipləri əsasında qiymət verilməsi
Bildiyimiz kimi, sovet dövründə "Füyuzat” ədəbi məktəbinin nümayəndələri yerli-yersiz tənqidə, təhqirə məruz qalıblar. Bunları əsərində xatırladan B.Əhmədov sovet dövrü tədqiqatçılarına qarşı heç bir təhqiredici ifadələr işlətmədən obyektiv tənqidi münasibətini bildirib. Cəmiyyətin, elmin inkişafına müəyyən təsir göstərən bu sağlam fikir mübadiləsi B.Əhmədovun böyük mədəniyyətə, dünyagörüşünə malik, imzasına və tutduğu mövqeyə hörmətlə yanaşan bir qələm əhli olmasından xəbər verir.
Hətta müəllif 1920-40-cı illərdə çap olunan, daha çox ziddiyyətli mövzulara üstünlük verən "Hücum”, "İnqilab və mədəniyyət”, "Şərq qadını”, "Ədəbiyyat” və s. qəzet və jurnalların mövzu dairəsi, ideya-siyasi istiqaməti, yazarları haqqında sadəcə, məlumat verməklə kifayətlənməyərək, sağlam elmi münasibətini bildirib. O, fakt və hadisələri təhlil edir, ümumiləşdirir, elmi-nəzəri qənaətə gəlir, ən kiçik detalları belə nəzərdən qaçırmır. Əsərlə tanış olarkən aydın olur ki, tədqiqatçı alim uzun illər arxivlərdə, kitabxanalarda axtarışlar aparmış, arxiv sənədlərindən, dövrü mətbuatın materiallarından yerli-yerində istifadə etmiş, öz mülahizə və mühakimələrini əsaslandırmaq, mövcud tədqiqatlara münasibətini bildirmək üçün tutarlı, sanballı sitatlardan faydalanmışdır.
Bu gün Azərbaycan çağdaş mətbuatı bütövlükdə varislik ənənəsi etibarilə "Əkinçi” qəzetinin və H.Zərdabi irsinin davamçılarıdır və məfkurə bünövrəsi kimi yenə də onun bizə ötürdüyü ənənələrə söykənirik. Unutmayaq ki, varislik düşüncə təəssübkeşliyi, ənənə yaşatmaq, ona sadiqlik, ruh və qan yaddaşı etibarilə həm xislət və məfkurə daşıyıcısı olmaqdır. İrs-varislik prinsiplərinə böyük hörmətlə yanaşan B.Əhmədovun tədqiqatlarında varislik əlaqələrinə əsaslanması, faktlara, hadisələrə, şəxsiyyətlərə azərbaycançılıq ideyasının prinsipləri əsasında qiymət verilməsi, onların həyatının, irsinin obyektiv şəkildə araşdırması və oxucuya təqdim edilməsi təqdirəlayiq bir işdir.
Heç şübhəsiz, sovet rejiminin, kommunist ideologiyasının müəyyən etdiyi çərçivə və prinsiplər daxilində fəaliyyət göstərən tədqiqatçılar istər-istəməz dövrün tələblərinə riayət etməli olurdular və ona görə də yazılan tədqiqat əsərlərinin bir qismi təəssüf ki, ən son elmi-ictimai ehtiyaclarla tam, bütöv şəklidə uzlaşmır. Amma bu fikir mövcud elmi irsdən imtina, ona qarşı iddia da deyil. Bu heç də o anlama gətirməməlidir ki, sovet dövründə yaradılan mədəni irsdən imtina etməliyik. Bu haqda B.Əhmədov fikirlərini belə şərh edri: "Biz həmin dövrün tədqiqatçılarına da, tədqiqat əsərlərinə də böyük ehtiram və diqqətlə yanaşmalıyıq; mövcud ədəbiyyata müasir tələblər baxımından yanaşmalı, saf-çürük etməli, onları bünövrə, bazis hesab etməli, milli-mənəvi dəyərlərimizə kölgə salmayan, əksinə onları zənginləşdirən, ənənələri yaşadanları dəyərləndirməli, onlardan səmərəli istifadə etməliyik. Bununla biz ədəbiyyat, mətbuat, istiqlal tariximizin öyrənilməsində müsbət rol oynayan və "irs-varislik” prinsipləri ilə fəaliyyət göstərən bu dəyərli vəsaitlərdən bəhrələnməliyik”.
Mühacirət ədəbiyyatı ilə bağlı araşdırmalarda yeni elmi-nəzəri konsepsiya
İndi isə müəllifin "Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatı; təşəkkülü, problemləri, şəxsiyyətləri” əsəri haqqında bir necə söz demək istərdim. Müəllif əvvəlki əsərlərində olduğu kimi, bu əsərində də mətbuata onun fəaliyyətinə, yaradıcılarına geniş yer verib.
Mühacir ədəbiyyatının təşəkkülündən, mərhələlərindən, problemlərindən bəhs edən müəllif əsərinin üçüncü və dördüncü fəsillərini bütövlükdə Azərbaycan mühacirət mətbuatının təşəkkülünə, formalaşmasına, ideya daşıyıcılarının fəaliyyətinə həsr edib. Əsərdə mühacirət ədəbiyyatı ilə yanaşı mühacirət mətbuatı, onun tarixi, ayrı-ayrı şəxsiyyətləri, müraciət etdikləri mövzular, ideya istiqaməti, dil-üslub, sənətkarlıq məsələləri geniş şəkildə təhlil edilir. O, mühacirət ədəbiyyatının təşəkkül məsələləri ilə bağlı araşdırmalarda yeni elmi-nəzəri konsepsiya irəli sürür, milli mühacirətin bədii düşüncənin xarakterini, sərhədlərini müəyyənləşdirir və bir çox problemlərə aydınlıq gətirir. Bu araşdırmaların aparılması həm milli-mədəni irsə ehtiram, həm də ənənələrin yaşadlıması, zənginləşdirilməsi baxımından faydalıdır.
Əksər tədqiqatçılar kimi, professor B.Əhmədov da mühacirət mətbuatı ilə bağlı vacib bir məsələyə - mühacirət mətbuatının nəşr tarixinə bir aydınlıq gətirilməsinə diqqət yetirir.
Məsələ burasındadır ki, mühacirət mətbuatı ilə bağlı araşdırmalar aparan tədqiqatçıların əksəriyyəti Azərbaycan xalqının böyük ideoloqu, istiqlal aşiqi, istedadlı mühərrir Mirzə Bala Məmmədzadənin 1937-ci ildə qələmə aldığı və 1938-ci ildə Berlində "Qurtuluş” məcmuəsinin mətbəəsində nəşr etdirdiyi "Milli Azərbaycan hərəkatı” adlı əsərindəki ""Yeni Kafqasya” yalnız azərbaycanlıların deyil, bütün rus əsilli türklərin xaricdə çıxardıqları ilk məcmuə idi”- fikrinə istinadən, mühacirət mətbuatı tarixinin 1923-cü il sentyabrın 26-dan İstanbulda buraxılan "Yeni Kafqasya” jurnalı ilə başlandığını iddia edirlər.
Elə B.Əhmədov da fikirlərini belə yekunlaşdırır: "M.Ə.Rəsulzadənin ilk gördüyü işlərdən biri mühacirət mətbuatını yaratması oldu. 1923-cü il sentyabrın 26-da Türkiyənin İstanbul şəhərində "Yeni Kafkasya” dərgisinin ilk sayı çıxmaqla mühacirət mətbuatının əsası qoyuldu. "Yeni Kafkasya” həm də bütün türklərin mühacirətdə çıxardığı ilk jurnal kimi yadda qaldı”.
B.Əhmədov mühacirət mətbuatının yaranması və formalaşmasında mühacir həyatı sürməyə məcbur olmuş M.Ə.Rəsulzadənin, M.B.Məmmədzadənin, Ə.Cəfəroğlunun, Ə.Ağaoğlunun, Ə.Hüseynzadənin, Ə.Yurdsevərin və başqalarının bu sahədəki fəaliyyətindən geniş söhbət açaraq bildirir ki, mühacirlərin qərib ölkələrdə fəaliyyətləri çətin, gərgin, eyni zamanda çoxşaxəli və məhsuldar olmuşdur.
Müəllif əsərinin ilk səhifəsində qeyd edir: "Azərbaycanın istiqlal və müstəqilliyi uğrunda mühacirətdə son dərəcə ağır şərtlər altında sistemli, davamlı və dönməz mübarizə aparan, uğrunda çarpışdığı ideyanın gerçəkləşəcəyinə bir an da olsun ümidini itirməyən, ictimai-siyasi, elmi, ədəbi-bədii yaradıcılıqları ilə böyük, zəngin irs qoyub gedən dörd istiqlalçının - Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, Mirzə Bala Məhəmmədzadə, Əhməd Cəfəroğlu və Gültəkinin (Əmin Abid) əziz xatirəsinə ithaf edirəm”.
Hörmətli Bədirxan müəllim! Hər sözündə, cümləsində Vətən, millət, istiqlal sevgisi ilə yazılan əsərinizin böyük oxucu sevgisi ilə qarşılanacağına heç şübhəm yoxdur. Görən gözünüz, yazan əliniz var olsun!
Qərənfil Dünyaminqızı
Əməkdar jurnalist
banner

Oxşar Xəbərlər