• cümə axşamı, 28 mart, 20:13
  • Baku Bakı 13°C

“Məncə, dəyişməliyik”

31.10.16 10:59 2820
“Məncə, dəyişməliyik”
Şimali Kiprə yolu düşən media işçiləri, müəllimlər onunla mütləq görüşürlər. Qayıdanda da "Nazim hocanı gördünmü?”- deyə hamının bir-birinə ünvanladığı ilk sual bu olur. Nazim Muradov Kiprdə Azərbaycan adına təşkil olunan bütün tədbirlərə ürəklə qatılır, bacardığı töhfəni verməkdən çəkinmir.
Lefke-Avropa Universitetində Türk dili-ədəbiyyat bölümünün rəhbəri kimi çalışan Nazim hoca Ordubadda doğulub, Bakıda təhsil alsa da, müəllim kimi fəaliyyətini əvvəlcə Türkiyə, daha sonra Şimali Kiprlə bağlayıb. İzmirin Ege Universitetində doktorluq dissertasiyası müdafiə edib və bir neçə il bu ali məktəbdə çalışdıqdan sonra Kiprə köçüb. Türk dünyasının mətbuat tarixini, o cümlədən İsmayıl bəy Qaspiralının "Tərcüman” qəzetinin demək olar ki, bütün arxivini oxuyub. Elmi rəhbəri Yavuz Akpinarın örnəklərinə əməl edib. «Tərcüman»la bağlı bir neçə məqaləsi mətbuatda çap olunub. İndi də Azərbaycan, türk dünyası, dillə bağlı İsmayıl bəy Qaspiralının başlatdığı yolu araşdırmağa çalışır.
Nazim Muradovla Azərbaycan-Kıbrıs Dostluq Cəmiyyəti və Türk Birliyi Dayanışma Dərnəyinin təşkilatçılığı ilə Kiprdə keçirilən "Türk Dünyası I Gənclik Forumu”nda tanış olduq. Fürsət tapıb türk ədəbiyyatının ortaq problemləri ilə bağlı söhbətləşdik.
Bir az inzibatçılıq
- Çalışdığınız universitetin ədəbiyyat fakültəsindəki tədris ilə vaxtilə təhsil aldığınız Bakı Dövlət Universitetinin filoloji fakültəsi arasında hansı fərq və oxşarlıqlar var?
- Şimali Kiprdə Azərbaycan dili və ədəbiyyatı "Çağdaş türk ədəbiyyatı ləhcələri” dərsinin içərisində tədris olunur. Həmin dərsi də mən keçirəm. Bu ali məktəblərdəki dərs saatı bizdəki qədər geniş deyil. Çünki burada təkdə Azərbaycan türkcəsi və ədəbiyyatı deyil, digər türk dilləri, ləhcələri və ədəbiyyatları da əhatə olunur. Ona görə də biz təxminən 7 həftəlik bir proqram çərçivəsində Azərbaycan dili və ədəbiyyatını oxuduruq. Dərslərin içində Krım tatarcası, türkmən, özbək, qırğız türkcəsi və s. dillərə yer veririk. Mətn örnəklərini çözür və təhlil edirik. Buradakı tələbələr tam olaraq türkoloq kimi yetişmirlər. Tələbələr daha çox türk dili və ədəbiyyatı müəllimi olaraq yetişəcəkləri üçün onlara çağdaş türk dili və ədəbiyyatı haqda minimum məlumatlara malik olmaq kifayət edir. Azərbaycanda isə buradakı tələbələr müəllim mövzusunda məndən daha şanslıdırlar. Çünki fonetika dərsini fonetika, morfologiya dərsini morfologiya və ya sintaksis dərsini dil üzrə mütəxəssislərdən alırlar. Mən də dərslərimi onlardan almışam. Bu ölkədə isə tələbələr həmin dərsləri bizdən alırlar. Çünki burada müəllimləri yerləşdirmə və işlə təmin etmə prosesi yoxdur. Tutaq ki, BDU-nun filologiya fakültəsində 60-70, burada isə 4-5 müəllim çalışır. Bakıda həcm baxımından daha əhatəlidir.
- Bəs tələbələrin ümumi hazırlığı haqda nə deyə bilərsiniz? Ədəbiyyata həvəsləri necədir?
- Tələbələrin ədəbiyyata həvəsinin azalması ilə bağlı problem burada da var. Hətta, Bakıya nisbətən həvəslərinin daha az olduğunu deyə bilərik. Çünki burada bir çox tələbələrin Türkiyə universitetlərinə nisbətən qəbul balları aşağıdır. Təqaüdlə oxuyanlar isə daha yaxşıdırlar. Tutaq ki, qırğız ədəbiyyatını oxuyursa, Çingiz Aytmatovu, Azərbaycan ədəbiyyatından Anarı, Mövlud Süleymanlını oxuda bilirik. İzmir Universitetində isə bu mütaliəni daha geniş şəkildə həyata keçirə bilirdik. Onlar daha çox türk ədəbiyyatını oxuyurlar. Tələbələrin qarşısına «Bu romanı oxumasanız, imtahandan keçə bilməzsiniz» şərtini qoyanda daha yaxşı oxuyurlar. Necə deyərlər, bir az inzibatçılıq etmək lazımdır.
Məqsəd, yoxsa vasitə?
- Tədrisdə ortaq türk dərsliyi keçilirmi?
- «Çağdaş türk ləhcələri» və s. kimi bir sıra dərsliklər var. Əslində ədəbiyyat elə bir sahədir ki, orada mütləq sevib çalışmaq lazımdır. Biz Mirzə Fətəli Axundzadənin komediyaları ilə başlayırıq. Daha sonra Mirzə Ələkbər Sabirdən, daha sonra Səməd Vurğundan söz etmək lazımdır. Çağdaş ədəbiyyata gəlincə, Anar, Elçin, Mövlud Süleymanlı, Məmməd Araz, Ramiz Rövşən, Rüstəm Behrudinin yaradıcılığını tədris edirik.
- Ortaq türk ədəbiyyatının yaranmasında problemlər nədən ibarətdir?
- Ortaq türk ədəbiyyatlarının ən böyük problemi dillə bağlıdır. Çünki ilk növbədə dil ortaq olmalıdır, yoxsa ədəbiyyatın ortaq olması mümkün deyil. Rəhmətlik Tofiq Hacıyev "Ortaq türk ünsiyyəti” adlı kitab yazdı. Əslində ortaq ədəbi dil bəlkə mümkün deyil, ancaq ortaq ünsiyyət dili ola bilər. Müəllimim Yavuz Akpinar deyir ki, «Türkiyə türkcəsi ən gözəl dil olduğu üçün ortaq olmalı deyil. Sadəcə, müasir dünyada dilin işlənməsinə bazar münasibətləri prizmasından baxmaq lazımdır». Yəni sən şeir yazanda sənin şeirini Azərbaycan türkcəsində nə qədər adam oxuyacaq? Tutaq ki, Güney Azərbaycan da qoşulsa maksimum 40 milyon alıcısı olacaq. Ancaq o şeiri Türkiyə türkcəsi ilə yazsaq 150 milyona yaxın insan oxuyacaq. Bunu iqtisadi yöndən də fikirləşmək lazımdır. Biz sadəcə, duyğu yönündən fikirləşirik. Dil məqsəd, yoxsa vasitədir - bu da çox önəmlidir. Dil təbii ki, məqsəd deyil, daha çox vasitədir. Dili məqsəd kimi qələmə versək, bizi aşırı millətçi kimi qələmə verəcəklər. Ona görə dil məqsəddən çox vasitə kimi istifadə olunmalıdır. Dili məqsəd halına gətirən Füzuli, amma ondan vasitə kimi istifadə edən Nəsimi idi. Nəsimi hürufilik ideologiyasını yaymaq üçün dildən vasitə kimi istifadə edirdi. Nizami «Xəmsə»sini farsca yazmışdı. Amma indi İran ədəbiyyatının ən böyük şairlərindən sayılır. Və yaxud Oljas Süleymanov, Çingiz Aytmatov əsərlərini rusca yazıblar. Əgər burada dil müəyyənedici olsa, onda gərək biz onları türk saymayaq. Çünki o əsərlərin içərisinə baxanda onların tamamilə rusca-türkcə yazıldığını görürük.
- Ümumiyyətlə, ortaq türk dili, türk ədəbiyyatı, ortaq türk televiziyasının yaranması ilə bağlı çoxdandır fikirlər səslənir. Belə bir ortaqlıq yaransa, nələrə nail olmaq mümkün olacaq?
- İsmayıl bəy Qaspiralı «Dildə, işdə, fikirdə birlik» deyə, bu məsləyə çox gözəl yanaşırdı. Yəni dillə başlamasaq fikirdə, işdə birlik olmaz. Eləcə də fikirlə başlamasaq, içdə irəli getmək olmaz. Ortaq türkcəni biz sadə Türkiyə türkcəsindəki kimi düşünməməliyik. Sadəcə, bizim real anlaşma dilimiz Türkiyə türkcəsi olur. Niyə biz Qazaxıstandan gələnlə rusca danışaq? Əslində dilin məqsəd olmasını ikinci plana da atmamalıyıq. Yəni burada fakt da, hiss də olmalı, dəlillə duyğu birləşməlidir. Əslində ədəbiyyatın işi də budur. Ədəbiyyat təkcə estetik zövqləri qarşılamaq üçün deyil.
Dəyişməliyik
- Azərbaycanda hələ dilimizi mükəmməl öyrənə biləcək orfoepiya lüğəti yoxdur. Bundan ən çox şikayətlənən də elə dilçi alimlərin özləridir. Bəs ortaq Azərbaycan-türk dili lüğəti ilə bağlı hər hansı addım atılıbmı?
- Dili lüğətlə öyrənmirlər. Dilçilər lüğətə "kəlmələrin qəbiristanlığı” deyirlər. Dil canlı istifadə olunarkən öyrənilir. Düzdür, dil qaydalarını yaxşı bilmədən biz danışığı öyrənə bilmərik. Məsələn, imla yazmaq məsələsi Türkiyədə böyük problemdir. Bakıda heç bir müəllimin masasının üstündə imla lüğəti yoxdur. Ancaq Türkiyədə hər kəs imla lüğətinə baxaraq yazır. Çünki imla tez-tez dəyişir. İmladakı demokratiya əslində dili zərbə altına qoyur. Belə deyək, ideoloji görüşləri fərqli olan qəzetlərin imla yükləri bir-birindən fərqlidir. Bu, böyük problemdir. Türkiyə əslində bu problemləri çözmüş deyil. Mən artıq 20 ildir burada yaşayıram. Ona görə türkcə düşünüb Azərbaycan dilində danışmağa çalışıram. Eləcə də rusdilli insanların danışığındakı fərqi hiss edirsiniz. Çünki onlar rusca düşünüb Azərbaycan dilində danışırlar.
- Çağdaş türk ədəbiyyatı barədə danışanda daha çox problemləri sadalamağa başlayırlar. Həlli yollarını isə çözən tapılmır...
- Türkiyədə əslində ədəbiyyatın hər hansı dövlət təşkilatı yoxdur. Azərbaycanda yazarların Yazıçılar Birliyi var. Türkiyədə isə sol ədəbiyyatla sağ ədəbiyyat bir-birindən fərqlidir. Məsələn, biri Nazim Hikmətdirsə, biri Nəcib Fazil Qısakürəkdir. Onların istər mövzuları, istərsə də dildən istifadələri fərqli idi. Azərbaycanda elə bir problem yoxdur. Elə bilirəm ki, bu, bizim üçün bir qazancdır. Ancaq deyəsən bundan sonra olacaq. Ankarada Avrasiya Yazarlar Birliyi var. Onların «Qardaş qələmlər» adlı bir dərgiləri də çap olunur. 1982-ci ildə Yavuz Akpinar «Qardaş ədəbiyyatlar» adlı bir dərgi çıxarırdı. Bu, türk dünyasının ədəbi aləmini əhatə edirdi. Ondan sonra bəzi dərgilər də yarandı. Ancaq qurumlar çox deyil. Hər il şeir şölənləri təşkil edilir və bu məclislərdə türk dünyasından şairlər, yazarlar bir araya gəlirlər. Ancaq ədəbiyyatla siyasətin problemlərini həll etmək çətindir. Ədəbiyyat sadəcə, bəzi şeylərə dəstək ola bilər. Təəssüf ki, bu gün türk xalqlarının normal ortaq bir dərgisi də yoxdur. Çap olunan dərgilərdə söhbət açılan mövzular o qədər maraqlı görünmür. Bir növ özümüzü təkrarlayırıq. Əslində bir az qarşılaşdırma etmək lazımdır ki, oxucunu cəlb etmək mümkün olsun. Mətbuat böyük gücdür. «Tərcüman», «Şərqi-Rus», «Molla Nəsrəddin» mətbu orqanları olmasaydı, bizim vəziyyətimiz çox ağır olardı. İndi mətbuatı bir qədər pis niyyətlə istifadə edənlər çoxdur. Üzeyir Hacıbəyov «Məşədi İbad» operettasında «Mən səni qəzetimdə biabır edərəm» sözlərini elə-belə yazmamışdı. Elə bilirəm, o fikirlərdən çox qabağa getməmişik. Məncə, dəyişməliyik.
Söhbətləşdi
Təranə Məhərrəmova
Şimali Kipr-Girnə
banner

Oxşar Xəbərlər