Kuklalar...
Hәr bir insanın öz prinsipləri, hər bir
cəmiyyətin özünəməxsus mental dəyərləri, hər bir yazıçının öz yaradıcılıq
sferası var. Fərqli dünyagörüşünü, fəlsəfi mövzuları məişət fonunda təqdim edən
və onların simvolikstrukturunu yarada bilən yazıçılardan biri də
HenrixYohanİbsendir.
Əvvəla, İbsenin
"Kuklalar evi” əsərinin təhlil edərkənhansı səbəbə görəyazının adını "Kuklalar”
qoyduğumu aydınlaşdırım. İlk baxışdan, əsəri oxuyan, yəni, ümumiyyətləİbsenin
siyasi, ictimai-sosial, elmi-fəlsəfi düşüncələrinə bələd olmayan oxuculara belə
görünə bilər ki, haqqında danışdığımız həmin "Kuklalar evi”, birmənalı olaraq,qadın
azadlığı haqqında yazılmış bir əsərdir. Lakin, deməliyəm ki, məsələnin kökündə
tamam başqa və daha böyük ideyalar, fərqli eyhamlar, həmçinin simvolik məna
qatları dayanmaqdadır.Bu məqamda belə bir sual ortaya çıxır: Əgər Henrixİbsen,həqiqətən,
məişət mövzusunda yazılmış bir əsərdə qadın azadlığını bildirən ideya ilə çıxış
etsəydi, onun Cəfər Cabbarlı, yada İlyas Əfəndiyev yaradıcılığından nə fərqi ola
bilərdi? Əslində, onların yaradıcılığı ilə İbsen yaradıcılığı arasında yerlə
göy qədər fərq var... Mən isə bu fərqlər arasında ən vacib bir məqamatoxunmaq
istəyirəm. Yeni dramın yaradıcılıq impulsu süjetin illuziyalaşdırılması fonunda
əsərin fəlsəfi ideyalarını daha dərin qatlarda gizlətmək prinsipidir. Elə buna
görə də, əgər Cəfər Cabbarlı və İlyas Əfəndiyev üçün məişət mövzusu əsasdırsa,
İbsen üçün həmin məişət mövzusu sadəcə olaraq illüziyadır, səthi qatdır."Kuklalar
evi” isə elə bir dünyadan bəhs edir ki, burada bir kukladan, yada hər hansı bir
evdən danışılmır.
Elə bu səbəbdən düşünürəm ki, "Kuklalar
evi”ninictimai-sosial əsasını, simvolik məna qatlarını və əsərin alt qatında
yatan müəllifin bədii-fəlsəfi mövqeyinitəyin etməyimiz daha vacibdir.Müəyyənləşdirdiyimhipotezə
istinadən deyə bilərəm ki, mövzunun əsası varlıq fəlsəfəsi ilə əlaqədardır.
Çünki,"Kuklalar evi”nin fəlsəfi qatlarında Lord Bayronun "Qabil” əsərinə bənzəyən
bir üsyankarlıqvar.
Məsələn, Bayronun maarifçi düşüncələrini ehtiva edən simvolikŞeytan
obrazını İbsen özünəməxsus bir düşüncə ilə Həkim Rankın simasında yenidən üzə
çıxarmışdır.
Ona görə ki, Həkim Rank
obrazı Noraya eynilə Qabil əsərinin süjetində baş verən məqama oxşar bir tərzdə,
Şeytanın Qabilə yardımetdiyi kimi gizli yollakömək edəcəyinivəd edir.
Məhz bundan sonrakı hadisələr,Şeytanın təsiri
ilə Tanrıya və qardaşı Habilə qarşı çıxan Qabil kimi Nora da qayda-qanunlara üsyan
edir və bu üsyan onun aid olduğu mühitdən ayrılması,öz yurdunu tərk etməsi ilə
bitir.Bu məqamda Nora, nəinki cəmiyyətin moralist mövqeyini qırır, həmçinin
onunHelmerə verdiyi cavablardan aydın olur ki, Qabil kimi o da teizm fəlsəfəsini
şübhə altına alır. İbsenindüşüncə prizmasından baxdıqda və Noranın dini əqidələri
şübhə altına almasından belə aydın olur ki, dramaturq cəmiyyətdə hökm sürən
patriarxal sistemin dayağını radikal teizm fəlsəfəsində görür. Çünki,Nora hələ
ata evində bu düşüncələrlə böyümüş, yetkin insan olduqda belə həmin fikirlərin
təsir dairəsini hiss etməyə vadar edilmişdir. Belə çıxır ki,İbsen üçün dini "dəyərlərin”
təzahürü cəmiyyəti idarə etməyin bir yolu, yəni, siyasi oyunların çoxşaxəli
manevrləridir. İbsenə görə, kuklalar nəinki hər hansı bir evdə, nəinki müxtəlif
ailələrdə, həmçinin yaradıcılıq sahələrində də mövcuddurlar. Əgər belə demək
mümkünsə,İbsen, sözsüz ki, hər hansı bir evin, yada cəmiyyətin kuklalarını yox,
ümumiyyətlə sənətkarlıqda, fəlsəfədə, bədii yaradıcılıqda və siyasi idarəetmədə
mövcud olan kuklalığa, yəni, doqmatik prinsiplərə, formalaşmış şablonlara
müharibə elan edir.
Əgər məsələ sadəcə bir kukladan, yəni
Noradan ibarət olsaydı, dramaturq onun keçmişdə atasının kuklası olması barədə
ümumiyyətlə məlumat verməyə ehtiyac duymazdı.
İbsen, öz bədii-fəlsəfi
ideyalarına istinadən göstərmək istəyir ki, "moralistlərin” dünyaya baxış
mövqeyi zəncirvari xarakter alaraq, nəsildən-nəsilə ötürülmüş və hakimiyyət
idarələrində qeyd-şərtsiz formada yeni siyasi düşüncələrin yaranmasının
qarşısını almağa xidmət etmişdir. Elə buna görə də İbsenin "Kuklalar evi” əsəri
Kuklalar dövləti, yaxud Kuklalar cəmiyyəti, hətta, Kuklalar teatrı kimi də
eyhamlaşdırıla bilər.
Başqa bir tərəfdən isə,"Kuklalar
evi" əsərinin ideoloji təsbiti ilə bağlı fikir yürüdərkən, mövzunun məişət
məsələləri üzərində qurulmadığını təkcə dramaturqun şəxsi nüfuzuna, yada yeni
dramın tətbiq elementlərinə baxmaqla deyil, eyni zamanda, həm də, əsərin
simvolik potensialının aşkarlanması ilə də duymaq mümkündür.
Elə isə gəlin, personajların adlarında
gizlədilmiş həmin o simvolik mənaları aşkarlamaqla dramaturqun ideyasını daha
aydın qavramağa çalışaq.
Məsələn,qədim normand dilindəTorvald
sözü "sahib” və "yaradan” Helmerisə İsveç
dilindən tərcümədə "qoruyucu” və "mühafizəkar” kimi məna daşıyır. Bu mənalardan
belə məlum olur ki, HelmerTorvald adı ilə dramaturq teizm fəlsəfəsinə mənsub
bir surəti, yəni, Tanrını simvolizə etmişdir.
Helmerin adı çəkilməyən üç uşağı, çox
güman ki, cəmiyyəti ətalətdə saxlayan"teatr” monopoliyasının, doqmatik dini ənənələrin
vəmental dəyərlərin gələcəkkuklaları kimi simvolizə edilib.Uşaqların adlarınınverməməklə,İbsen,
bir növ, gələcəyə heç bir ümidi olmadığını bəyan edir.
İndi isə Kroqstad obrazına fikir verək.
Kroqstad sözü Norveç dilində "ferma sahibi” deməkdir. Bunu isə belə izah etmək
mümkündür ki, dramaturq bu adla cəmiyyəti idarə edən siyasətçiləri simvolizə edərək,
onların insan kütlələri ilə heyvan kimi rəftar etməsinə işarə edir. Əsərdən Kroqstadın
daima fırıldaqçılıqla məşğul olduğunu bilməyimiz bu ehtimalı daha dagücləndirənməqamlardandır.
Frü-Linne adlı personajın adının iki
dilin birləşməsindən yarandığını müşahidə edirik. Frü sözü almancadan "xanım”,Linne
sözü isə irland dilindən "bizim” mənasına gəlir. Ümumiyyətlə,əsərdə baş verən dialoqlardan
belə anlaşılır ki, Frü-Linne obrazı keçmişdə böyük əzablar çəkmişdir. Dilimizə
"bizim” sözü ilə tərcümə edildiyindən və həmin personajın böyük məşəqqətlərə
qatlaşmasınıbildiyimizdən onun yalnız xalq kütlələri ilə simvolizə edilə biləcəyini
zənn edirik.İbsen personajın cinsi təyinatını qeyd etmək məqsədilə ona "xanım”
sözünü əlavə etsədə, "bizim” mənasında
olan sözü isə məhz "bizdən olan” yəni "sadə xalq nümayəndəsi” kimi yoza bilərik.
Hətta əsərdə Frü-Linnenin əməyi nəticəsində Kroqstadın məkrli planlarından əl çəkməsinin
şahidi oluruq. Belə çıxır ki, dramaturq dolayı yolla bu növ məkrli siyasətçilərin
qarşısını almaqda xalq kütlələrinin rolunu əsaslı güc mənbəyi hesab etmişdir.
Uşaqların dayəsi olan "Anna-Marie” adına
gəlincə isə, həmin adın ibranicəHanna, yəni,"mərhəmətli” vəMarie isə"Maria” yəni,
xristianlıqda "Məryəm ana” kimi nəzərdətutulduğunu aşkarlayırıq.Həmin
personajın hadisələr xəttində xüsusi bir rolu olmasa belə, onun simvolik təyinatı
olduqca maraq doğurur. Məhz bu səbəbdən, mənə elə gəlir ki, xristian dininin uşaqlara,
yəni dolayı yolla millətin gələcək vətəndaşlarına psixoloji cəhətdən təsir
etdiyini göstərən bədii təyinatAnne-Marie adı ilə simvolizə edilib.
Həkim Rank obrazına verilmiş bu adı
analiz edərkən isə, onun almancadan"narın” və "küsəyən” mənaları ilə ifadə etdiyini
aşkarladıq.Teizm anlayışında isə, heç şübhəsiz, şeytanın tanrıdan küsməsi,
ondan ayrılmağı da hər kəsə məlumdur. Təsadüfi deyil ki, əsərdə Həkim Rank, məhz
Nora kimi, hətta Noradan əvvəl birdəfəlik Helmerləvidalaşmışdır...
Qəribəsi odur ki, Nora personajının
adının simvolik mənaları çoxşaxəlidir. Fransız mənşəli Nora, Elanora sözünün təhrif
edilməsindən yaranıb.Çox güman ki, bu cəhət, həmin personajın xarakterinə uyğun
olaraq, monarxiya sisteminə qarşı inqilabi hərəkatların Fransadan başlanmasına
işarədir. Azərbaycan dilinə "parlaq” kimitərcümə edilən Nora adının, Helmer
obrazı ilə bədii analizindən belə müəyyən olur ki, dramaturq mühafizəkar cəmiyyətlə
aydınlar arasında olan mübarizəni nəzərə çatdırmaq istəyir.Yəni, müəllif,
personajların adları ilə həmdə əsərin bədii strukturunda dini-siyasi hadisələri
simvolizə edə biləcək bir mexanizm yaratmışdır. Sözsüz ki, bu cəhətlər, əsərin
ideyasına dramaturqun özünəməxsus bir eyham vurması kimi anlaşılır.
Bütün bu simvolik mülahizələrdən,
aldığımız nəticələrdən isə belə aydın olur ki, əsərin məişət üslubunda
yazılması və yaxud qadın azadlığı məsələsi, sadəcə olaraq, dramaturqun
yaratdığı illüziyalar, yəni, səthi bir fondur. Əsərin əsas bədii-fəlsəfi məqamları
isə dini-siyasi problemlərlə bağlıdır.
Dramaturqun həyatına nəzər saldıqda görmək
olar ki, o, siyasətçilərdə daima bir riyakarlıq və satqınlıq görmüşdür.Hətta
belə demək mümkünsə, İbsen "Kuklalar evi” əsərini yazarkən anlayırdı ki,hәr
yaltaq siyasətçininiçindәgәlәcәyin bir tiranı yatır vә hər tiran özünün kədərli
keçmişini həmin yaltaqların simasında yenidən yaratmağa cəhd edir.
İbsenə görə,belәsiyasәtbazlar, dini "dəyərləri”
siyasi maraqlara çevirərək insanları siniflərə ayırmış, cəmiyyəti istədikləri
kim "tərbiyələndirmiş” və xalq kütləsini həmin yollarla getməyə vadar etmişdir.
İbsenin nəzərində, mədəniyyət aləmində
mövcud olan "moralistlər” isə həmin siyasi maraqlara xidmət edən,keçmiş
kuklaların ustalığı nəticəsində ərsəyə gəlmiş yeni kuklalardır!
Qasımov
Cavanşir
Tələbə-teatrşünas