Janr dəyişikliyinə səbəb nədir?
"Ədəbi janrlar arasında qarışıqlıq yaranıb. Hər
kiçik həcmdə yazılan əsərə roman, povest, hər söz yığınına sərbəst şeir
deyilir”. Həm oxucular, həm də ədəbiyyatçılar
tərəfindən tez-tez eşidilən bu gileylərə "Müzakirə”mizdə elə ədəbi aləmin öz
nümayəndələrinin dili ilə aydınlıq gətirməyə çalışdıq.
Ciddi araşdırmaya ehtiyac var
Filologiya üzrə elmlər doktoru, professor Bədirxan
Əhmədli problemi ədəbi
prosesin ağrılı yeri adlandıraraq, həm saytlarda, həm də ədəbi orqanlarda müəllifi
tərəfindən janrı düzgün müəyyənləşdirilməyən ədəbi materiallara rast gəlindiyini
bildirir. Belə ki, əvvəllər bu cür nümunələrə nadir hallarda rast gəlmək
olurdusa, indi tez-tez qarşılaşmalı oluruq: "Ən çox da bu hala roman janrında
rast gəlinir. Dramaturgiyanın bəzi janrlarında, yaxud, mənsur şeirlərdə, sərbəst
şeir nümunələrində də qarışıqlığa rast gəlirik”. Filoloq janr qarışıqlığını bir
neçə səbəblə izah edir: "Ola bilsin ki, müəllifin roman janrı haqqında təsəvvürləri
bura qədərdir. Və ya, roman yazmaq istəyib, əslində isə ortaya iri həcmli hekayədən
başqa bir şey çıxmayıb. Bu cür əsərlərə roman nəzəriyyəsinin tələbləri
baxımından yanaşanda, janrın tələblərinə cavab vermədiyini aydın görmək
mümkündür”. B.Əhmədlinin sözlərinə görə, gənclərin yaradıcılığında bu cür
qarışıqlığa daha çox rast gəlinir: "Bəzən də heç bədii olmayan, kiminsə həyatından
bəhs edən, hətta bədii təsvir və ifadə vasitələrinə uyğun gəlməyən, yalnız
hadisəçiliyi göstərən əsərləri də "roman” adlandıranlar var. Son illərdə çıxan,
bu ad altında təqdim olunan əsərlərin təhlili daha real vəziyyəti ortaya çıxara
bilər. Lakin burada məqsəd həmin əsərləri təhlil etmək yox, tendensiyanı göstərmək
olduğundan, konkret olaraq ad çəkmirik”. Filoloq bildirir ki, eyni vəziyyətə
dramaturgiyada da rast gəlinir, hətta burada vəziyyət bir qədər də
acınacaqlıdır: "Dramaturqlar yazdıqları dramaturji mətnə bərbəzəkli forma, janr
adı qoya bilərlər, lakin nəzəri cəhətdən həmin əsərlər yazıldığı janrın tələblərinə
cavab vermir. Görünür, bununla bağlı ciddi araşdırma aparmaq lazım gəlir. Bu, bəzən
ona bənzəyir ki, hər hansı bir şair şeirini dərc etdirib altından imza qoyduqda
"şair” sözünün yazmağı unutmurlar. Yaxud şairin təcnis adı ilə təqdim etdiyi
şeirdə təcnisin xüsusiyyətlərini görmək olmur. Əslində isə şeirin özü hər şeyi
deməlidir”. Son zamanlar artan mənsur şeir nümunələrində də eyni vəziyyətin
olduğunu deyən filoloqun fikrincə, yazarların əsərləri bəzən onların istədiyi
kimi alınmadıqda, janrı da düzgün müəyyənləşdirilmir: "Bu cür yanlışlıqları əvvəlcə
ədəbi tənqid, daha sonra isə ədəbiyyatşünaslıq elmi-nəzəri cəhətdən əsaslandırmalı
və onun janrını, formasını müəyyən etməlidir”.
Peşəkarlıq və sözə ciddi yanaşma
Gənc yazar Səxavət Sahil hesab edir ki, hər şey dəyişdiyi, inkişaf elədiyi
kimi ədəbiyyat da inkişaf edir. Xüsusən, son vaxtlar elmdə və texnikada baş verən
sürətli inqilab ədəbiyyata təsirsiz ötüşməyib: "Bu inkişaf insanların ədəbiyyata,
kitaba ayırdığı vaxtın qısalmasına səbəb olur. Şəraitə uyğun olaraq nəticədə
kiçik həcmlə əsərlər yaranır. İndi yazıçılar başa düşür ki, oxucular iri həcmli
əsərlərin yerinə kiçik həcmli əsərlərə üstünlük verir. Məsələn, yüz il bundan
öncə 500-300 səhifəlik roman yazılırdısa, indi bunun yerini 150-200 səhifəlik
romanlar tutur. Hətta 80-100 səhifəlik romanlar da var. Belə olan halda, sual yaranır,
bu cür həcmi olan əsərlərə roman demək olarmı? Bəzən 40-50 səhifəlik hekayəyə,
80-100 səhifəlik povestə də rast gəlmək olur. Onu da qeyd edim ki, povest
qondarma janrdır, dünya ədəbiyyatşünaslığında bu adda janr yoxdur. Bu qondarma
janr bizə rus ədəbiyyatşünaslığından qalmadır. Bizim yazarların bəziləri nəinki
rus nasirlərinin əsərlərini, hətta onların janrlarını plagiat ediblər. Bu
baxımdan, "povest” deyilən janr buna misal ola bilər”. Yazar hesab edir ki,
romanın həcminə görə təyin edilməsi məsələsi yanlışdır. Belə ki, romanda əsas əsərin
süjeti, hadisələrin inkişafı, ideyası və konfliktidir: "Əsərin roman adlanması
həcmdən qəti asılı deyil. Bir tərəfdən də müəllifin adlandırması da əsas ola
bilər”. S.Sahilin fikrincə, poeziyada sərbəst
şeir son dövrlər dəb halını almış kimi görünür: "Əslində sərbəst şeiri yazmaq
heca şeirini yazmaqdan çətindir. Çünki burada fikri qafiyəsiz demək məharəti
olmalıdır. Heca vəznindəki şeirdə qafiyənin, səslənişin köməyi ilə zəif və mənasız
fikirləri gizlətmək olur. Sərbəst şeirdə isə bu, çətindir. Əslində, sərbəst
şeir anlayışındakı "sərbəst” sözü hərifi mənada deyil. Sözü vərəqin üstündə
dağıtmaq həvəskarların işidir. Sərbəst şeirin daxilində hiss olunmayan ritm,
özünəməxsus ölçü olur. Həm də sərbəst şeirdəki sözlər, qısa, sözün kökü üstündə
qurulur, daha az şəkilçi qəbul edir”. Yazar hesab edir ki, sərbəst şeirə hər kəsin
müxtəlif izahı ola bilər. Amma əsas məsələ peşəkarlıq və sözə ciddi
yanaşmaqdır.
Janrların əbədi qanunları
Tənqidçi Vaqif Yusiflinin fikrincə, hər
bir janrın öz qəlibi, öz şablonu var. Bunları qarışdırmaq olmaz: ""Nizaminin
"Xəmsə”sindəki əsərlərin hər biri
ayrılıqda poemadır. Buna bəzən mənzum roman da deyirlər. Bu fikirlə
razılaşmaq olar. Amma Azərbaycan roman tarixinin Nizamidən başlaması düzgün
deyil. Çünki «Sirlər xəzinəsi», «Leyli və Məcnun» şeir dili ilə yazılıb. Poema
ilə nəsri qarışdırmaq olmaz”. Romanların müxtəlif növlərinin - mifoloji,
fantastik, tarixi romanların janrın müstəqilliyini qətiyyən pozmadığı fikrində
olan tənqidçi bildirir ki, qarışıqlıq bəzən müraciət olunan mövzu ilə bağlı
olur. Sərbəst şeirə gəlincə, V.Yusiflinin sözlərinə görə, hər bir şeiri sərbəst
şeir hesab etmək doğru deyil: " Azərbaycan ədəbiyyatında bu janrın bariz nümunələri
Rəsul Rza tərəfindən yaranıb. Ondan əvvəl Mikayıl Rəfili yazıb. Onun hətta bu
janrla bağlı məqaləsi də çıxıb. Mikayıl Rəfilinin özünün yazdığı sərbəst şeirlər
müəyyən mənada eksperimentlər idi. Oxucular onu həm bəyənirdilər, həm də
xoşlarına gəlmirdi. Mikayıl Rəfili ömrünün son illərində yenə də sərbəst şeirə
müraciət etdi. Sonradan Azərbaycan ədəbiyyatında bu istiqamətdə ən çox Rəsul
Rza fəaliyyət göstərdi. Vaqif Səmədoğlunun, Ələkbər Salahzadənin, Camal
Yusifzadənin gözəl sərbəst şeirləri var. Sərbəst şeirdə qafiyənin olub-olmamağının
elə bir əhəmiyyəti yoxdur. Amma olsa, daha yaxşıdır. Məsələn, Rəsul Rzanın
şeirlərində qafiyə də, ritm də, intonasiya da var. Sərbəst şeir heca vəznində
yazılan şeirlər qədər oxucuya estetik təsir bağışlamalıdır. İndiki şeirlərdə isə
sözlər sanki mərtəbə-mərtəbə yığılır və adına da "sərbəst” şeir deyirlər. Şeir
beyinlə ürəyin məhsuludur. İkisi bir yerdə olsa, daha yaxşı olar”. Sərbəst
şeirin həvəskarı olduğunu deyən V.Yusiflinin fikrincə, "sərbəst şeir» adına
yazılan şeirlər bu gün çoxdur: ”Mən 5-6 şeiri oxuyuram və onların sərbəst şeir
olmadığını görürəm. Sadəcə, fikir söyləmək, ayrı-ayrı sözlərin yan-yana düzülməsi
xətrinə yazılan şeirlərdir. Mən heç o şeirləri oxumağa vaxt itirmək istəmirəm.
Onları heç tənqid etməyə də dəyməz. İş ondadır ki, bu cür şeirlərin yazılışı
kütləvi hal alır”. Tənqidçi mənsur şeirlərə də münasibət bildirərək deyir ki,
indiki mənsur şeirlərdə poetika görünmür: "Mənsur şeir o deyil ki, içindəki
hissləri bərbəzəkli cümlələrlə verəsən. Mənsur şeir haqqında düşünəndə
Gülhüseyn Hüseynoğlunun «Ana», «Mücrü» şeirləri yada düşür. Cəfər Bağırın
maraqlı mənsur şeirləri var idi. İndi də mənsur şeir adına yazılan nümunələrə
rast gəlirəm, ancaq onlar mənsur şeir deyil. Görürsən ki, bu yazılarda şeirin
poetikası açılmır”. Ədəbi aləmin həvəskarlarının janr qarışıqlığına meyl etdiklərini
deyən tənqidçinin fikrincə, janrların əbədi qanunları var. Onları bir-birinə
qarışdırmaq olmaz: "Gərək ədəbi zaman elə bir dövrə gəlib çıxa ki, o janrın
özünü novator xüsusiyyətlər qazanmağa məcbur edə. Məsələn, Azərbaycan tarixi
romanlarından danışarkən bir var klassik Məmməd Səid Ordubadi dövrü, bir də var
60-cı illərdə İsmayıl Şıxlı, Fərman Kərimzadə, Elçin, Çingiz Hüseynovun dövrü.
İkincidə artıq tarixi romanın janrı dəyişmir, sadəcə, məzmunca münasibət dəyişir.
Dramaturgiyada isə janr dəyişikliyindən geniş danışmaq mümkün deyil. Çünki bu
sahədə imzası tanınanlar çox azdır».
Janr qarışıqlığında xaos
Ədəbiyyatda
janr dəyişikliyini məsuliyyətsizlik və naşılıq hesab edən yazıçı-dramaturq Elçin Hüseynbəylinin fikrincə, ictimai rəyə əhəmiyyət verən yoxdur: "Kimsə fikirləşir ki, mənim "facebook”
səhifəm və orada 300-500 dostum var. Nə yazsam onu bəyənəcəklər. Çoxları ona
görə yazır. Hər hansı bir fikri, məsələn, «Mən darıxıram», «Bilmirəm nə edəcəyəm»,
«Gəl, gedək bir dağa çıxaq» və s. sözləri yazırlar kimlərsə də bəyənir. Nəticədə
kimlərsə bilmədən öz həvəsləri ilə şeiriyyatı gözdən salırlar”. Yazıçının fikrincə, sərbəst şeir ritmik
olmalıdır. Onların intonasiyası mütləqdir və həmin şeirlər fikir yığnağından
ibarət olmamalıdır: "Eləcə, nəsrdə də eyni vəziyyət baş verir. Kimsə məşhurlaşmaq,
öz bioqrafiyasına «romançı» sözünü artırmaq üçün yazır. Hər hansı bir əsərə də
janra uyğun olmasa belə "roman” adını qoyurlar. Avropada xırda həcmli romanlar
var. Ancaq nəzərə almaq lazımdır ki, romanların müxtəlif tipi var. Məsələn,
konseptual tipli romanlar adətən, qısa olur. Yəni müəllif qarşısına hər hansı
bir ideyanı qoyur və onu punktual şəkildə işləyir. Eləcə də roman-xronika,
ekskurs romanlar olur. Bütünlükdə isə roman janrı romançılığa və hekayəçiliyə
aidiyyəti olan məsələlərdir. Ancaq kimsə bir əhvalat danışır, onun adını roman
və ya hekayə qoyur – bu, biabırçılıqdır”. Yazıçı hesab edir ki, bu cür hallara
jurnalistika sahəsində də rast gəlmək
olur: "Jurnalistlər var ki, informasiyanın, xəbərin, nə demək olduğunu bilmirlər. Eləcə də hekayə
yazan adamlar da əhvalatın nə olduğunu bilmirlər. Bu, bəzən bilməməzlikdən irəli
gəlir. Çünki mətn yazanda janr müəyyən olunmamışdı. Janrları ədəbiyyatşünaslar
və tənqidçilər müəyyən etdilər. Bununla belə, yenə də bu cür qarışıqlıq ictimai
rəyi nəzərə almamaq, oxucu ilə məzələnmək, «mən nə istəyirəmsə onu o cür təqdim
edirəm» iddiası deməkdir”. E.Hüseynbəyli hesab edir ki, ədəbiyyat tənqidçilərinin
də bu istiqamətdə fikirləri eşidilmir: "Ədəbiyyat tənqidçiləri bəzən ya əmək
haqları aşağı olduğundan, ya hansısa bir qurumda vəzifə tutduqlarından müəyyən
qrupların maraqlarına xidmət etməyə başlayırlar. Bu da ədəbiyyatda janr
qarışıqlığında xaos yaradır. Nəticədə yazdığına "roman” deyən bir müəllifi
romançılar sırasına qatırlar. Bu, yolverilməzdir».
Təranə Məhərrəmova