İMRE KERTESƏ VİDA
Budapeştdə 17 dostuyla
birlikdə Auşvitz əsir düşərgəsinə aparıldı, orada minlərlə uşaq, həmçinin
onunla birlikdə eyni avtobusda olan on dörd-on beş yaşlarındakı 16 uşaq da
öldürüldü, bircə o sağ qaldı, çünki 2016-cı ilin 31 martına hələ çox vardı,
çünki "Talesiz”, "Doğulmayan uşaq üçün
dua”, "Məğlubiyyət”, "Dedektiv bir hekayə” kimi kitablarını hələ yazmamışdı...
Yaxın zamanlarda dünyanın bir
çox önəmli yazarları vəfat etdi! (Bu cümlə ayrıca abzasa layiqdir!)
Yazarların ölümü ilə onların kitablarını oxumağım
arasında qəribə bir bağ olduğunun fərqinə vardım. Umberto Ekonun romanını
("Baudalino”) yenicə oxuyub bitirmişdim ki, yazarın öldüyünü eşitdim. Eyni hal
bundan öncə Tahsin Yücəl də baş vermişdi ("Qonşular”). Bu hal son olaraq İmre Kertesdə təkrarlananda
qəribə bir günah duyğusuna qapıldım. Belə düşünməyimdə Orxan Pamukun (Allah qorusun!) "Qara kitab”ı
haqqında Mimar Sinan Gözəl Sənətlər Universitetində qısa mühazirə oxumağımın, romanın
ab-havasının, tez-tez qarşımıza çıxan sözlərin sirr, gizli işarələr olmasının
da təsiri var. Və yarızarafat, yarıciddi deyim ki, bir müddətdi kitab seçimi edərkən
müəllifinin sağ olmamasına diqqət edirəm...
Bir zamanlar Nobelli
yazarları sırayla oxumaq, hər biri haqqında qısa da olsa qeydlər yazmaq istəmişdim.
İşin sıra qismi tərcümə və bəzi kitabları əldə edə bilməməyimdən, yazmaq tərəfi
isə təhsilim, bir az da akademik araşdırmalara meyl etmək səbəbindən ertələndi.
Amma o zaman (mütaliə üçün bakalvr dönəmindən əla fürsət yoxdur!) Imre Kertesin
iki romanını oxumuşdum. Ölümündən iki həftə öncə oxuduğum kitabı isə "Dosya K.”
idi. Öncə bu ad mənə nədənsə Kafkanı xatırlatdı (təbii, həmişə K. hərfini
Kafkaya bağlayacaq qədər fanatik deyiləm). Bəlkə də, bu düşüncəni yaradan nə
vaxtsa Kafkanın "Məhkəmə” romanı barəsində yazılan bir məqalənini adının "Dosya
K.” olmasıydı. Qısacası, Biron Paşanın dediyi kimi, bircə qüsurum varsa, o da
mövzudan uzaqlaşmağımdır...
"Dosya K” yazıçının dostu və
redaktoru Zoltan Hafner ilə 2003-2004-cü illərdəki uzun müsahibəsindən ibarətdir.
Bu uzun söhbətdə sevmədiyiniz suallar, sizi qane etməyən, sıxıcı gələn cavablar,
əlbəttə, olacaq. Amma "Dosya K.”nın oxumaq üçün bir neçə səbəb var. Ən
birincisi bu kitaba Auşvitzdə başına bəlalar gəlmiş və indi onu bir jurnalistin
suallarını cavablandıran hadisənin sıradan şahidi yox, XX əsrin maraqlı
yazıçılardan biridir. İkincisi isə əsir düşərgələri barədə ətraflı məlumat
almaq üçün bir çox sənədli filmlər, faktlara dayanan kitablar var. Bu kitabda əsir
düşərgələrində yaşananların necə yazı materialına çevrildiyini görmək olar.
Yazıçı kitaba yazdığı qısa giriş sözündə, əslində, "Dosya K.”nın müsahibə kimi
yox, bir roman kimi də oxuna biləcəyini yazır:
"...Əgər Nitsşenin
roman janrının Platonun "Dialoqlar”ından ilham aldığını fikrini qəbul etsək,
oxucunun əlində tutduğu bu kitab bir romandır”.
Doğrudur. O, bu
kitabda öz həyatını danışdıqca biz onun "Talesiz”, "Doğulmayan uşaq üçün dua”,
"Məğlubiyyət” kimi romanlarını xatırlayırıq. Bu kitabların hamısının istinad
nöqtəsi yazıçının Auşvitz əsir düşərgəsində gördükləri, yaşadıqlarıdır. Ona
Nobeli qazandıran da elə bu trilogiya idi (hərçənd yazar o romanlara trilogiya
deyilməsinə etiraz etməsə də, belə bir qruplaşdırmanı doğru hesab etmir). İndi
onun qazandığı uğurların, mükafatların əsas səbəbini siyasi olduğunu, bütün
yaradıcılığı boyunca yalnız bir mövzunu - yəhudi soyqırımını işləməsində
axtaranlar, bu yazını da onun Nobelinə aldanaraq yazılan esse kimi dəyərləndirənlər
olacaq. Olacaqsa, qeyd etməkdə fayda var ki, onun ilk romanı "Talesiz” yəhudi
soyqırımının qurbanlarını ələ saldığı gərəkçəsi ilə bir sıra nəşriyyatlar
romanı çap etməkdən imtina etmişdi. Ürəyinizdəki şübhələri biraz da azaltmaq
üçün İmre Kertesin "Auşvitzdən sonra şeir yazılmaz” deyən Adornoya verdiyi
cavabları tapıb oxuya bilərsiniz. Şübhələr yox oldumu? Aramızda səmimi bir bağ
yarandımı? O zaman bir sonrakı abzasa, ardımca...
"İnsan tərəddüdə düşdüyü
zaman sənətinin hansı köklərdən bəsləndiyini bilməsində yarar var”, - deyir
İmre Kertes. Bir yazarın ədəbi
qaynaqlarını, ədəbi əcdadlarını əlbəttə mətnlərindən görmək mümkündür. Amma bu,
geniş oxucu tərəfindən hər zaman anlaşılmır, çünki bəzən bunlar mətndə gizli şəkildə,
sezdirərək, üstüörtülü işarələrlə olur. Ancaq məqalə, reportaj, müsahibələrdə
bu münasibətlər daha açıq şəkildə anlaşılır. Çünki bədii mətndən fərqli olaraq
müsahibələr qurğudan, fantaziyadan arınır (Markes həmişə istisnadır!). Bu
baxımdan yaşaqdılarını ədəbiyyat dünyasına daxil olmaq üçün ödədiyi bədəl kimi
görən yazarın həyatının detallarını öyrənməyə dəyməzmi?
İmre Kertes uşaqlığında yetişkin insanların belə dözə
bilmədiyi, psixoloji sarsıntılar keçirdiyi olaylara şahid oldu və bu dəhşətli
hadisələri yaşamaqla yetinmədi, onları qəbul olunan tərzdə, həm də əsir düşərgələrindən
bəhs edən "ənənə”nin bir parçası olaraq yazmağı bacardı. Yazar bütün bu hadisələrə
uşaq olduğu üçün dözdüyünü, baş verənlərə gülə bildiyi, onları bir zarafat,
gülməli əhvalat kimi kimi qəbul etdiyindən ötrü sağ(lam) qaldığını deyir.
Qəribədir ki, bir romançının kitabları arasında ən çox
bəyəndiyim müsahibələr kitabıdır. Bunun səbəbi estetik baxışlarımızın üst-üstə
düşməməsi, bir az da romanlarda keçmişin İmre Kertes kimi təqdimatını sevməməyim,
hər romanında Auşvitzin müxtəlif aspektlərini deyil aşağı-yuxarı eyni şeyləri
deməsi, mətnlərin bir-birinin təkrarı təsirini bağışlaması, uşaq qəhrəmanlarının
hamısını özünə bənzətməsi, onları həddindən artıq dünyanı anlamayan, duyğusuz
kimi göstərməsidir. Amma kim bilir bəlkə də, İmre Kertes sizin ən çox
sevdiyiniz yazıçı ola bilər...
...Budapeştdə 17 dostuyla birlikdə Auşvitz əsir düşərgəsinə
aparıldı, orada minlərlə uşaq, həmçinin onunla birlikdə eyni avtobusda olan on
dörd-on beş yaşlarındakı 16 uşaq da öldürüldü, bircə o sağ qaldı, çünki 2016-cı
ilin 31 martına hələ çox vardı, çünki "Talesiz”, "Doğulmayan uşaq üçün dua”, "Məğlubiyyət”,
"Dedektiv bir hekayə” kimi kitablarını hələ yazmamışdı...
Ramil Əhməd