Ehtiyatlı olun, bu Füzulidir!
Qədim, çox qədim ərəb
əfsanəsində söylənən iki gəncin "Leyli və Məcnun” adı ilə "cahana faş olan”,
Nizami, Füzuli kimi neçə dahinin qələmi ilə sətirlərə süzülən nakam eşqinin
qutsal hekayəti bu dəfə Gənc Tamaşaçılar teatrının səhnəsində canlandırıldı. Süjeti az qala, hər kəsə bəlli olan, müəllifi isə
çoxları üçün hələ də müəyyən qədər anlaşılmaz qalan "Leyli və Məcnun” poeması
öz məna qatı etibarilə yetərincə mürəkkəb ədəbi əsər olaraq yüksək poeziya və təfəkkür
nümunəsidir. Odur ki, onun səhnədə özünü necə "hiss edəcəyi”, səhnə dilində
danışmağa razılıq verəcəyi mübahisəli məsələdir.
Doğrudur, bu əsərin musiqili teatr səhnəsində
yaşanan uğurlu taleyi nikbinlik oyada bilər, amma unutmaq olmaz ki, qeyd
etdiyimiz mədəniyyət faktı iki dahinin – Füzulinin və Üzeyir bəyin, böyük
poeziyanın və böyük musiqinin munis "əməkdaşlığı” ilə baş tutub.
Bəs dramatik səhnə üslubunda həmin əsərlə "dil
tapmaq” necə, mümkündür? Bu suala birmənalı cavab tapmaq çətindir, amma indiyədək
cəhd edənlər olub və Gənc Tamaşaçılar Teatrının kollektivi də rejissor Nicat
Kazımovun rəhbərliyi ilə özündə cəsarət tapıb (sözün müsbət mənasında) bu
avantüraya qol qoyub. Bu, adi sözlə ifadə edilsə cəsarətdir, böyük cəsarət,
amma sənət baxışı ilə hünər kimi dəyərləndirilməlidir. Çünki ağılla görülmüş
böyük işlər, böyük hünər tələb edir. Əlamətdar olan budur ki, N.Kazımov və onun
həmfikirləri çiyinlərinə götürdükləri yükün ağırlıq dərəcəsinə, gördükləri işin
nəticə etibarilə uğurlu, yaxud uğursuz olacağının fərqinə varmadan bədii niyyətlərinin,
yaradıcılıq "mən”lərinin səhnə ifadəsini realizə etməklə təqdirə layiqdirlər.
N.Kazımovun quruluşunda təqdim edilən "Leyli və Məcnun”
tamaşası ilə bağlı təəssüratımızı ondan başlayaq ki, "olmayan qəvvasi bəhri mərifət”
(Füzuli) poetik sözün zirvəsində qərar
tutan mənaları dərk etməkdə, onları tamamilə başqa sənətin ifadə vasitələrinin
imkan verdiyi dərəcədə səhnə oyunu vahidinə çevirməkdə aciz qala bilər. Çünki
sözügedən niyyətdə bulunmaq sənətçidən geniş dünyagörüşü, əhatəli bilik,
teatral fəhm, tətbiqi ifadə ustalığı kimi çeşidli istedad tələb edir. Nəzərə
almaq lazımdır ki, Füzulinin söz şifri və fikir qıfılbəndləri böyük səriştə və
"səbrü-səbat”(H.Cavid) sayəsində açıla bilər. Odur ki, Ehtiyatlı olun, bu
Füzulidir, əsrlərdən itkisiz olaraq bizim dövrə qədər gəlib çatan misilsiz
milli klassikadır, klassika isə özünə qarşı naşı münasibəti xoşlamır və o, belələrindən
amansızlıqla əvəz çıxır.
Tamaşanın səhnə ssenarisinin müəllifi elə tamaşanın
quruluşçu rejissoru Nicat Kazımovdur. Müxtəlif səhnə işləri ilə bədii iştahını,
axtarış yanğısını, yenilikçi səylərini bəyan edən Nicat Kazımovu "Leyli və Məcnun”
poemasının təcəssümünə sövq edən səbəbi dəqiq bilməsək də, bu cəhdin özünün mənasız
və əhəmiyyətsiz olmadığı qənaətindəyik.
Kompozisiya etibarilə maraq kəsb edən tamaşada
quruluşçu rejissor səhnəyə Füzulini və onun məşhur poemasını oxuyan personajları
gətirməklə, baxacağımız qəmli eşq hekayətini onların oxunuşu ilə canlandırır,
biri digərini əvəz edən səhnələr sanki həmin kitabın səhifələri təsiri
bağışlayır.
Rejissor ən sadə dekorlardan istifadə etməklə, yəni
iki kiçik paralel mərtəbələr, orta hissədə nisbətən şaquli müstəvi, həmçinin
ayrı-ayrı səhnələrdə ştangetlərlə endirilən, yeri gəldikcə bu və ya digər məkanı
işarələyən dekorlar, bütövlükdə aktyor ifası üçün geniş oyun ərazisi yaradır.
Bu zaman ifaçıların geyim və əlbisələri səhnənin dekor həlli ilə ahəngdarlıq
yaratmaqla, nəticə etibarilə tamaşanın əlvan ovqatını tamamlayır.
Yuxarıda N.Kazımovun bütün əvvəlki tamaşalarda ona
xas olan bədii yanğısını qeyd etdik. Burada onu da əlavə edək ki, "Leyli və Məcnun”
tamaşasında quruluşçu rejissor bir sıra maraqlı səhnə tapıntıları ilə diqqəti cəlb
edir. Belə ki, onun istər bütövlükdə tamaşanın, istərsə də ayrı-ayrı səhnələrin
və obrazların yozumundakı sözün müsbət mənasında gözlənilməz ifadə həlli, həmçinin
irili-xırdalı səhnə kəşfləri rejissorun axtarış
səylərinin nəticəsi sayılmalıdır.
Tamaşanın maraqlı və dəyərli estetik keyfiyyəti
olaraq qeyd etmək lazımdır ki, N.Kazımov məşhur poemanın yaddaşlarda iz buraxan
stereotip təəssüratlarını sanki dəyişməyə çalışır, öz yaradıcı təxəyyülündə
formalaşdırdığı yozum məntiqi ilə tamaşaçını "yoluxdurmaq”la, onu səhnədə təqdim
etdiyi hadisələri başqa baxış bucağında dəyərləndirməyə sövq edir.
Bu zaman quruluşçu rejissor poemanın sevimli qəhrəmanlarını
digər quruluşlarda gördüyümüz bədii çərçivədən çıxarmağa, onları ilahi eşq
romantizmindən daha çox müasirlərinin anlaya biləcəyi sadə həyat həqiqətlərinə
yaxınlaşdırmağa cəhd edir. Məhz bu cəhdlərində bəzən ölçü hissini itirən
rejissor, sanki yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, Füzulinin qəzəbinə gəlir. Belə
ki, bütün hallarda, ən nəcib, xeyirxah sənətçi niyyətlərinə baxmayaraq,
quruluşçu rejissor əsərin müəllif məramına ehtiyatla yanaşmalı, əsərin mükəmməl
söz sənəti abidəsi, tamamilə başqa ədəbi növə (poeziyaya) aid olduğunu, oxunuş
üçün yazıldığını qəhrəmanların bədii-fəlsəfi
mahiyyətini nəzərə almalı idi. Burada hər hansı sapmalar, yozum sərbəstliyi öz
taleləri ilə məşhur poemanın əsas məna qatını təşkil edən poetik obrazların təhrif
edilməsi deməkdir. Bu isə, nə az, nə çox, ədəbi əsərin tamaşada nəzərdə tutulan
ali məqsədinin səslənməsinə, tamaşaçı qavrayışının dürüstlüyünə başlıca əngəl
ola biləcək müqavimətini yarada bilər.
Çünki ədəbi materialın (xüsusilə "Leyli və Məcnun” kimi əsərin) teatr sənətinin
dil, ifadə üslubuna adaptasiyası əməliyyatında yol verilən ilk baxışda ən kiçik
yanlışlıqlar belə uğursuz nəticələrə yol açır.
Kim bilir, bəlkə "Məcnunların eşqinin yaşandığı”
(S.Vurğun) bizim zəmanədə, informativliyin əsil biliyə və mənəviyyata istehza
etdiyi dövrdə, Füzulinin ilahi eşq konsepsiyasını cəmiyyətimizin yeni nəslinə
xatırlatmaq nəcib niyyət kimi daha bərəkətli ola bilərdi.
Tamaşanı izlədikcə, aşkar görünür ki, əsərdəki
poetik düşüncələrin başlıca olaraq sözlərdə ifadəsini tapan hikmətinin səhnə
oyununu qidalandıra biləcək əməl gücü zəifdir. Poemadakı fikirlərin klassik Şərq
poeziyasına məxsus bədii ornamental ifadəsi, əruzun möcüzəkar ahəngindəki heyrətamizliyi,
onun teatr vasitələri ilə aktyor ifaçılığındakı əməl xəttinin təzahüründə bir qədər
sadələşdirilir. Bu isə, rejissorun bütün istedadını, yaradıcılıq məharətini səfərbər
etsə belə, poemanın səhnə ssenarisinin təcəssümündə özünün teatr ekvivalentini
tapmaması qənaətini yaradır. Halbuki məhz aktyorların təqdim etdikləri
obrazların plastik rəsmindəki, emosional səhnə yaşantılarındakı uğurları, ayrı-ayrı
gəlişlərdəki ifaçılıq ustalığının nümayişi olduqca yüksəkdir və rejissorun onları bədii niyyət ətrafında
ansambl oyuna kökləmək bacarığı öz uğurlu nəticəsini büruzə verir.
Quruluşçu rejissorun tamaşanın kompozisiyasında
xüsusi yer verdiyi hadisələrin mərkəzində təbii ki, Leyli və Məcnun obrazları
durur. Bu məsələdə müəllifə həmrəy mövqeyini yozum prinsiplərində bəyan edən
rejissor hadisələrin dinamizmində gərgin vəziyyətlərin doğurduğu emosional
partlayışlara, psixofiziki oyun sərgiləyən ifaçılara geniş özünüifadə imkanları
verir, Plastik səhnə ifadəliliyi ilə diqqət çəkən B.Həsənov (Məcnun), səmimi səhnə məlahəti və
özünəməxsus oyun tərzi ilə yadda qalan hər iki ifaçı S.Məmmədova (Leyli) və
A.Atakişiyeva həmin imkanlardan bacarıqla istifadə edirlər. Onların bəzi səhnələrdəki
oyunlarında rejissorun yozum məntiqinə uyğun gəlməyən temperament əvəzinə
isterika nümayişi müşahidə edilsə də, bir küll halında, həmin ifalar uğurludur.
Doğrudur, Məcnunluğun füsunkar cazibəsindəki sufilik işartıları, Leyla eşqinin
bəlasına mübtəlalığın cahilin anlamayacağı səfanın hikməti açılmasa da, bunu
quruluşçu rejissorun yox, teatr sənətinin ifadə kasıblığı ilə izah etmək daha
doğru olardı. Ən azı ona görə ki, Füzuli bizim, nəinki bildiyimiz, hətta arzu
etdiyimiz səhnə vasitələri zənginliyindən belə qat-qat zəngindir. Onun miqyası
kainatla müqayisə edilə bilər, poetik
hünəri isə ilahi möcüzə kimi izahedilməzdir.
Biz, N.Kazımovun yozum məntiqinə və səhnə mizanları
prinsiplərinə toxunmuruq, çünki bu, rejissor kimi onun yaradıcılıq səlahiyyətinə aiddir. Amma bu və
ya digər səhnənin bədii həlli, yaxud aktyor ifaçılığında müşahidə edilən
qüsurları qeyd etməyi vacib hesab edirik. Ona görə ki, məhz aktyor
ifaçılığında buraxılan səhvlər
rejissorun təcəssüm prosesi zamanı nəzərdə tutduğu ideya-bədii məqsədinin hədəfdən yan keçməsi ehtimalını artırır.
Bundan başqa, fikrimizcə, ədəbi əsərin səhnə əsərinə
çevrilməsi prosesində konfliktin estetik kateqoriya kimi yox, səhnə mübarizəsinin
dominant səbəbi olaraq oyun vahidi şəklində təqdimatında səhlənkarlıq var. Yəni,
effektli bədii səhnə tapıntılarına aludəlik, bəzi məqamlarda yaradıcı heyəti əsas
mətləbdən, faciəni labüdləşdirən antoqonist qarşıdurmanın təcəssümü işindən
yayındırmışdır.
Bununla bərabər onu da qeyd etməliyik ki, "Leyli və
Məcnun”un tamaşaçılarda oyatdığı xoş təəssüratlar
da diqqətimizi çəkdi. Burada tamaşaçı marağına hesablanan ifadəli səhnə oyunu
öz səmərəsini verir. Amma "Kəbə evini ziyarət”, "Leyli rəfiqələri ilə”, "Məcnunun
atasının elçiliyi”, yaxud bəzi kütləvi səhnələr, həmçinin rəqslərin qeyri peşəkar
ifası və nəğmə oxunması epizodları öz uğursuz səhnə həlli ilə
tamaşanın bədii təsir gücünü azaldır. Əlavə edək ki, "Qeysin Leyli ilə ilk
görüşü”, "Leylinin anası ilə ilk söhbəti”, "İbn Səlam və Leyli” kimi bir sıra səhnələr
də yarımçıq təsiri bağışlayır və onların daha mükəmməl işlənməsinə ehtiyac
duyulur. Çünki ən sadə şəkildə götürsək, dialoqlarda hər hansı iki obrazın
ifaçıları olan tərəf müqabillərin qarşılıqlı əməl xətti "oxunmadığı” üçün həmin
səhnənin məna təsiri zəifləyir, onların sənət bacarığı isə müəllif mətnini sadəcə
eşitdirməyə sərf edilir, halbuki hər bir səhnə özündən sonrakının məna pilləsidir.
Yəni tamaşanın əməl zəncirində hər bir həlqənin mövcudluğu onun bədii tamlığını
təmin etdiyi üçün mühümdür.
Yuxarıda tamaşanın hadisələrinin dinamikasının,
ayrı-ayrı səhnələrdə aktyor oyununun tempo-ritminin kifayət qədər yüksək olduğunu qeyd etdik,
amma bura onu da əlavə edək ki, məhz bu məqamlarda tərəf müqabillərin
dialoqlarında müəllif mətninin sözləri çətin anlaşılır. Belə ki, əruz vəzninin
ayrı-ayrı bəhrlərinin tələffüz qaydalarına dürüst riayət etməyən bəzi
aktyorlar bu zaman artikulyasiya və orfoepiya qaydalarına da məhəl
qoymurlar. Aktyorlardan E.Rüstəmov (Nofəl), N.Kazımov (Məvnunun atası), E.Şirəliyev
və N.Vəliyev (Leylinin atası), istisna olmaqla, başqa ifaçılarda yuxarıda qeyd
etdiyimiz qüsurlar özünü aşkar göstərir. Onu da
deyək ki, bəzi səhnələrdə müəllifin (özü də Fizuli kimi müəllifin) mətninə
ifaçılar tərəfindən məişət xarakterli sözlərin əlavə edilməsi, ümumiyyətlə,
anlaşılmazdır.
İstedadına və axtarış əzminə böyük hörmət bəslədiyim
N.Kazımov öz yaradıcılıq təbiətinə görə, sənət üslubu etibarilə səhnə
obrazlılığına xüsusi əhəmiyyət verən, plastik səhnə dilində danışmağı bacaran
rejissorlardandır. Onun səhnə işlərində təsadüfi detal belə görmək mümkün
deyil. Bu rejissor səhnə əlbisələrinin yerləşməsinə də özü diqqət yetirir və bu
sayaq vasvasılıq çox zaman işin xeyrinə olur. Amma sözügedən tamaşada istər səhnə
dekorlarının qurulmasında, istər arxa divarlardakı parçanın qırışığı və
natamamlığı sanki onun diqqətindən yayınmışdır. Tamaşada istifadə olunan musiqi
parçalarının seçilməsində də tələskənlik özünü açıq göstərir. Amma bütün
bunlarla bərabər, işıqların qurulmasından tutmuş ayrı-ayrı səhnə ifadəliliyini
artıran müxtəlif bədii effektlər heç
şübhəsiz, tamaşanın emosional energetikasının təsir gücünə uğurla xidmət edir.
Tamaşadan alınan qənaət belədir ki, quruluşçu
rejissor Füzulinin "Leyli və Məcnun” poemasının təsirilə öz fərdi səhnə
versiyasını təcəssüm etdirir. Bu zaman o, ədəbi mənbədəki müəllif niyyətini
sanki nəzərə almır. Başqa sözlə desək, günəş şüası tək yerə endirilən ilahi eşq
qudsallığını yenidən yüksəklərə, Rəbbimizə istiqamətləndirən Füzuli ilə virtual
polemikaya cəsarət edən quruluşçu rejissor mətləbi məişət səviyyəsində həll etməklə
sadələşdirmə yolunu tutur. Məhz bu zaman
o, (oyun baxımdan nə qədər uğurlu təqdim edilsə də) təəssüf ki, Füzulidən
uzaqlaşır.
Füzuli dühasının poetik bəlirtisi olan "Leyli və Məcnun”
mövzu və məzmun baxımdan nə qədər zəngindirsə, onun təcəssüm işi də bir o qədər
mürəkkəbdir deməklə, bəlli həqiqəti təkrarlamış olsaq da, Gənc Tamaşaçılar
Teatrının yaradıcı heyətinin cəsarətini və fədakar yaradıcılıq əzmini xüsusi
olaraq qeyd etməliyik. Tamamilə təbiidir ki, quruluşçu rejissor Nicat Kazımov da, onun həmfikirləri kimi ətrafında
toplaşan yaradıcı heyət də hansı mürəkkəb işə baş qoşduqlarını, hansı ağır
yükün altına girdiklərini aydın bilirdilər. Yəni burada bilinməyən və gözlənilməz
olan nə isə yoxdur. Sadəcə, konkret ideyanın bədii-estetik səhnə realizəsinə
inamla səy göstərən istedadlı insanlar
olaraq hədəf seçdikləri məqsədlərinə doğru, bizim görmək arzusunda
olduğumuzu yox, öz sənət istəklərini əsas tutub, bildikləri "ğəmin hərifi
olmaq” (Füzuli) yolunu tutublar.
Biz tamaşa ilə bağlı təəssüratlarımızı müxtəsər şəkildə
bildirdik. Teatr təcrübəsindən məlumdur ki, hər bir tamaşa öz seyrci
auditoriyası ilə mükəmməlləşir. Həmin təcrübənin "Leyli və Məcnun”da da öz təsdiqini
tapacağına və yuxarıdakı qeydlərimizin də yaradıcı heyət üçün faydalı olacağına
şübhə etmirik. Sonda seyrçilərə ünvanlanan bir tövsiyəmizi əlavə edək ki, hər
bir tamaşanı düşüncə ilə deyil, qəlbinizlə qəbul etməyə çalışın. Əgər hər hansı
tamaşa qəlbinizə təsir edibsə, deməli, o dəyərlidir. Qəlbinizin səsinə qulaq
verin. Doğrusunu o pıçıldayır. Yəni
Füzulisayağı desək, aldanma ki, tənqid sözü əlbəttə yalandır. Bax, bu qədər.
Vəssalam.
İsrafil İsrafilov
Əməkdar incəsənət
xadimi
Filologiya üzrə fəlsəfə
doktoru,
Sənətşünaslıq üzrə
elmlər doktoru, professor