• cümə axşamı, 28 mart, 17:11
  • Baku Bakı 16°C

Bəşər varlığının təkmilləşməsinə xidmət edən əsər

25.09.17 14:10 10321
Bəşər varlığının təkmilləşməsinə xidmət edən əsər
Professor İdris Abbasovun Mirzə Kazımbəyin "Türk-tatar dilinin ümumi qrammatikası” əsərini, nəşrindən yüz yetmiş səkkiz il sonra tədqiqat mahiyyətli müfəssəl və orijinal şərhlərlə dilimizə çevirməsi Azərbaycan dilçiliyində böyük hadisədir. XIX əsrin məşhur fransız şərqşünası Qustav Düqa "XII-XIX əsr Avropa şərqşünaslarının tarixi” kitabında həmyerlimiz Mirzə Kazımbəyi Qərb şərqşünasları arasında mütaliə edərək ona on səkkiz səhifəlik yazı həsr etmişdir. Müəllif, M.Kazımbəyin həyat və yaradıcılığından yığcam şəkildə bəhs etdikdən sonra onun çap olunmuş və əlyazma şəklində olan əsərlərinin adlarını sadalayır. Q.Düqa M.Kazımbəyi Rusiya şərqşünaslığının fəxri adlandırır: "M.Kazımbəy müsəlman hüququ sahəsində, dinlər haqqında dərin araşdırmalar aparmışdır və bu, şərqşünaslıqda çox əlamətdar hadisədir. M.Kazımbəy yüksək fəlsəfi məsələlərə yaxşı bələd idi. Onun ideyaları son dərəcə geniş idi. M.Kazımbəyin əsərləri inkişafa olan dərin sevgini əks etdirirdi. Rusiya, şərqşünaslıq elmini irəli aparan öz alimləri sırasında belə insanların olması ilə fəxr etməlidir”.
M.Kazımbəyin qələmə aldığı "Türk-tatar dilinin qrammatikası” kitabı 1839-cu ildə işıq üzü görmüş və yarı-Demidov mükafatına layiq görülmüşdür. Kitabın nəşrindən sonra qazandığı uğurlardan ruhlanan böyük alim Sankt-Peterburqdakı dostuna yazırdı: "Bu qrammatika dörd illik zəhmətimin məhsuludur və ola bilsin ki, gələcək nəsil buna görə mənə minnətdar olacaq”. Kitab bütün Rusiyaya və Avropaya səs saldı. Kitabın təkrar nəşrinə ciddi zərurət yarandığından, 1846-cı ildə "Türk-tatar dilinin ümumi qrammatikası” adı altında təkrar nəşr olunmuş, Rusiyanın hüdudlarından kənarda sürətlə yayılmışdır. Təsadüfi deyildir ki, alman şərqşünas Yulius Senker əsəri alman dilinə tərcümə edərək çap etdirmişdir.
Alman əsilli rus şərqşünası akademik Bernard Dorn M.Kazımbəyin "Qrammatika” əsərini "bəşər varlığının təkmilləşməsinə xidmət edən əsərlər kateqoriyası”na aid edirdi.Professor O.Bötlinq M.Kazımbəyin "Qrammatika” kitabı haqqında deyirdi: "...Burada dilin əsasları çox dəqiq şəkildə ehtiva olunub və biz onda daim fikir xəzinələri tapırıq... Bu qrammatika qrammatik formaların tam aydınlaşdırılması yolu ilə mükəmməl və dolğun material təqdim edir”.
Vəfatından on səkkiz gün əvvəl, M.Kazımbəy İtaliya və Avstriyaya elmi ezamiyyəsinin təfsilatlı planını tərtib edir. Onun İtaliyaya və Avstriyaya iki illik elmi ezamiyyətə getməsinə izn verilir. Lakin əcəl böyük alimə son niyyətini yerinə yetirməyə imkan vermir...
Son nəfəsinədək müxtəlif elm sahələrində uğurlar qazanan "Yeddi planet”in alim-naşiri, həmyerlimiz M.Kazımbəy Türk-Azərbaycan dilinin ilk elmi qrammatikasının qaranlıq sahələrinə dərindən nüfuz etmiş, çoxşaxəli və şərəfli yaradıcılıq yolu keçmişdir.
Mirzə Kazımbəyin "Türk tatar dilinin ümumi qrammatikası” əsərinin tərcümə edildiyini və yenicə işıq üzü gördüyünü eşitdikdə, istər-istəməz belə bir sual yarana bilər: Görəsən, elmi qrammatikamızın fundamental sütunu olan bu qiymətli əsər hansı səbəbdən bu günə qədər dilimizə çevrilməyib?
İkinci nəşrindən iki il sonra, 1848-ci ildə Y.Senker tərəfindən alman dilinə tərcümə edilərək uzun müddət Qərb ali məktəblərində dərslik kimi tədris olunması, əsərin Avropa şərqşünaslığı üçün nə dərəcədə önəmli olduğunu göstərir. Vaxtilə M.Kazımbəyin irsinə ciddi ehtiyac duyan Qərb müəlliflərinin əsərləri əksərən rus dili vasitəsilə dilimizə səylə tərcümə edildiyi halda, ana dilimizin möhtəşəm abidəsinin tərcümə, tədqiq və şərhinə təşəbbüs belə göstərilməməsi, doğrudan da, təəccüb doğurur. Əlbəttə, müasir dünya dilçiliyinin, ələlxüsus Qərb dilçilik ənənələrinin yenilikçi baxışlarının öyrənilməsi və tətbiqi təqdir olunası haldır, lakin öz ana dilinin qrammatikasına biganə qalmaq bağışlanılmazdır. Odur ki, bu gün elmimizə və elm tariximizə tədqiq və şərhlərlə təqdim edilən əsərin bir çox suallara cavab olacağını əminliklə söyləmək olar.
Prof. İ.Abbasov M.Kazımbəyin məşhur "Qrammatika” əsərini alimdən əvvəl və onun yaşadığı dövrdə ərəb, fransız, rus, ingilis, latın, italyan, türk, alman və digər dillərdə olan fundamental əsərlərlə müqayisə edərək, nəşrindən 178 il sonra ilk dəfə olaraq tədqiqat mahiyyətli orijinal və müfəssəl şərhlərlə Azərbaycan dilinə tərcümə etmişdir. Dünya şöhrətli həmyerlimizin müasir dilçilik üçün spesifik önəm daşıyan ideyalarını və çoxcəhətli linqvistik fəaliyyətini araşdırmış, hətta sanskrit, yunan, latın dillərində olan mənbələrə baş vuraraq alimin müasir dünya dilçiliyindəki layiqli mövqeyini müəyyənləşdirmişdir. Bununla da, əslində İ.Abbasov Mirzə Kazımbəyin linqvistik irsini XXI əsrdə yenidən canlandırmış və Kazımbəy irsinin ölməzliyini sübut etmişdir.
Üç hissə, iyirmi iki fəsildən ibarət "Qrammatika” kitabı prof. İ.Abbasovun zəngin və rəngarəng tədqiq və şərhlərinin əlavə olunması ilə bir növ irihəcmli ümumi dilçilik ensiklopediyasına çevrilmişdir. Kitabda Türk-Azərbaycan dilinin qrammatikasından savayı, Babil qrammatik ənənəsindən, qədim hind dilçiliyindən, çin və yapon qrammatik ənənəsindən, ərəb dilçiliyindən, qədim Yunanıstan və Roma dilçiliyindən bəhs olunmuş, modistlərin təlimi, Por-Royal qrammatikası və s. haqqında zəruri məlumatlar verilmiş, koqnitiv linqvistika, deskriptiv və preskriptiv qrammatika, komparativ və kontrastiv linqvistika haqqında yetərincə araşdırmalar aparılmışdır. Antik dövrdən tutmuş müasir dilçilik cərəyanlarına qədər ən müxtəlif dilçilik hadisələri tədqiqata cəlb olunmuşdur.
Təbii ki, 1008 səhifəlik kitabda əksini tapmış linqvistik məsələlərə bir məqalədə münasibət bildirmək, onları detalları ilə təhlil etmək, təbii ki, mümkün deyildir. Kitabda sanskrit, yunan, latın, italyan, fransız, ərəb, ingilis, rus, hətta ispan, portuqal dillərinin qrammatik hadisələrinin Türk-Azərbaycan dili ilə müqayisəyə cəlb edilməsi çox maraqlı məqamları ortaya çıxarır. Məsələn, M.Kazımbəyin təqdim etdiyi Second preterite terminini İ.Abbasov sanskrit dilində fel zamanları və şəkilləri içərisində mütaliə edir. O, M.Kazımbəyin "Qrammatika” əsərində qədim sanskrit, yunan və latın dillərinə məxsus qrammatik terminlərin izlərinin olduğunu vurğulayır. Sanskrit dilində fel yunan dilində maraqlı analogiyalar təqdim edir. Burada İ.Abbasov feilin əmr, potensial (optative), prekative (əfv) və digər şəkillərindən bəhs edərək Türk-Azərbaycan dilinin fonunda sanskrit və yunan dillərinin başlıca önəm daşıyan qrammatik materiallarını diaxronik-kontrastiv aspektdə araşdırmaya cəlb edir.
Məsələn, Preterit keçmişdə baş verən hadisələri bil­di­rən qrammatik zaman, yaxud fel forması hesab olunur. İngilis dilində bu, bəzən bitmiş tərzi ifadə edən Past Simple fel formasına uy­ğun gəlir. Latın dilində perfekt zamanı, demək olar ki, keç­miş­də bitmiş hərəkəti bildirən preteritlə eyni funksiyaları bö­lü­şür. Müasir fransız dilində preterit le passé simple (the simple past) kimi tanınır və hərəkətin davam etməsini, təkrar baş verməsini və adiliyini bildirən imperfektdən (l'imparfait) fərq­­lənir. İtalyan dilində bu zaman forması passato remoto(hərf. "remote past") adlanır. Bu, bir dəfə və uzaq keçmişdə baş ver­miş hərəkəti bildirən keçmiş zaman formasıdır. İtalyan dilində bu zaman forması hərə­kətin təkrar-təkrar, davamlı baş verməsini ifadə edən imperfetto, yaxud hərəkətin yenicə yeri­nə yetirildiyini bildirən passato prossimo zamanlarından fərqlənir. Əslində bir çox Avropa dillərindəki zaman terminlərini dili­mizə konkret və məhdud bir zaman forması kimi tərcümə etmək mümkün deyildir. Məsələn, ingilis, ispan, fransız, italyan və s. dillərində sadala­dı­ğımız zaman bildirən istilahlar heç də Türk-Azərbaycan dili ilə eyniyyət təşkil etmir və s.
Prof. İ.Abbasov Türk-Azərbaycan dilinin qrammatikasına dair əsərlər yazmış J.Preindl, A.Fayzmayer, L.Dübö, K.Komidas, V.Lötelye, A.Jober, A.Davids, Vilyam Barker, Tomas Voqan, Çarlz Uels, Edvard Kvolz, Maykl Svan, Lars Conso­n və digər dilçi-alimlərin irəli sür­dükləri dəyərli fikir və mülahizələri saf-çürük etmiş, müəyyən nəticələrə gəlmişdir. Eyni zamanda o, XIX əsr italyan qrammatikləri V.Peretti, D.Martelli R.Cottinin, latın dilinin qrammatikasından bəhs edən P.Jansenin və onlarla başqasının əsərlərindən bəhrələnmişdir.
Prof. İ.Abbasov qədim yunan, latın, italyan, ərəb dillərinin səs sistemi, qrammatikası, sintaksisini araşdırır. Belə ki, M.Kazımbəyin əsərində rast gəlinən və çox vaxt dolaşıqlıq yaradan bir çox termin və istilahlar birbaşa həmin mənbələrdə araşdırılır və bu dil materiallarının izahı əsasında Türk-Azərbaycan dilinin qrammatikası haqqında anlaşıqlı mənzərə yaranır.
Məsələn, fel formasının müfəssəl şərhinə nail olmaq üçün İ.Abbasov tarixən Türk-Azərbaycan dilində işləklik qazanmış "supin” terminini izah etmək üçün latın dilində olan "di, do, dum” sonluqlu "supin”in italyan, fransız dillərində hansı formada təzahür etməsinə, latın dilində feli sifət formalarının təkamülünə, mürəkkəb zaman formalarının müvafiq nominasiyalarının müxtəlif dillərdə şərhinə geniş yer verir. Mürəkkəb zamanların izahında M.Kazımbəyin istifadə etdiyi terminlərə aydınlıq gətirmək üçün müəllif bir neçə dilin materialını eyni zamanda müqayisə edir, eyni bir terminoloji istilahın "Plusquamperfectum” (latın dili) müxtəlif ədəbiyyatlardakı nominasiyasını "plus-que-parfait” (J.Holderman), "Preterito più che perfetto” (K.Komidas), "Prétérit antérieur”(A.Jober), "Preterpluperfect Tense”(A.Davids) və mümkün dəqiq qarşılığını "Əvvəlcə baş vermiş üçüncü keçmiş zaman”(İ.Abbasov) müəyyənləşdirir. Bu zaman irəli sürülən fikir və müddəalar ən mötəbər mənbələrdən gətirilən nümunələrlə əsaslandırılır.
Mirzə Kazımbəy üslubunun özünəməxsusluğunu qorumaqla yanaşı, professor İdris Abbasov əsəri elə bir müstəviyə çıxarmışdır ki, ondan ən müxtəlif profilli dilçi-filoloqlar, tədqiqatçılar müəllim-pedaqoqlar və s. faydalana bilərlər.
Sonda akademik Nizami Cəfərovun kitab haqqında söylədiyi bir fikri xatırlatmaq istərdim: "İdris Abbasovun "Mirzə Kazımbəyin "Türk-tatar dilinin qrammatikası”nın tərcümə, tədqiq və şərhi” monoqrafiyası öz elmi miqyasına görə, bir institutun görə biləcəyi ağır və məsuliyyətli işdir. O bu işi təkbaşına yerinə yetirmiş, sözün həqiqi mənasında orijinal bir əsər ortaya qoymuşdur...”.
Günel Bayramova, Azərbaycan
Dillər Universitetinin baş müəllimi,
italyanşünas alim, dilçi-komparativist
banner

Oxşar Xəbərlər