Avtobus dayanacağında
Ana Blandiana
Avtobus dayanacağında
Dilimizə çevirdi – Azad Yaşar
Əsl adı-soyadı Otilia Valeria Coman olan Ana
Blandiana 1942-ci ildə Rumıniyanın Timişoar şəhərində doğulub. Şairə, nasir və
jurnalist kimi tanınır. Kluje Universitetində ali təhsil alıb. Atası keşiş olub
və o vaxtkı kommunist rejim tərəfindən guya "ideoloji baxımdan
zərərsizləşdirilərək” uzun illər həbsdə saxlanılıb. 1976-cı ildən, yəni
əsərləri xarici ölkələrdə çap olunmağa başlayandan sonra, Ananın adı ölkəsinin
gizli xidmət orqanları tərəfindən dissident yazarlar siyahısına salınır. 1989-cu
ildə xalq Nikolae Çauşeskunun rejiminə qarşı ayağa qalxandan sonra bu yazar
ölkəsinin ictimai-siyasi həyatında nüfuzlu şəxsiyyətlərdən birinə çevrilir.
Hazırda o, Rumıniya PEN-klubunun fəxri prezidenti, "Vətəndaş Akademiyası” adlı
hüquq müdafiəçiləri fondunun prezidenti və "Kommunizm qurbanları Memorialı”nın
direktorudur. Ədəbiyyatın inkişafı sahəsindəki xidmətlərinə görə Ana Blandiana
1982 və 1988-ci illərdə beynəlxalq Qottfrid fon Hörder ödülünə, 2002-ci ildə
Vilenitsa mükafatına, 2005-ci ildə Kamayore ödülünə, 2009-cu ildə isə Fransanın
Fəxri Legion ordeninə layiq görülübdür.
2016-cı ildən
Rumıniya Elmlər Akademiyasının müxbir üzvüdür. Stefan Mallarme adına Poeziya
Akademiyasına, Avropa Poeziya Akademiyasına və UNESCO yanında Dünya Poeziya
Akademiyasına üzv seçilibdir. Əsərləri dünyanın bir sıra dillərinə tərcümə
olunubdur. İyirmi altı şeir kitabının ("Birinci şəxsin cəm halı” (1964),
"Həssas daban” (1966), "Üçüncü sirr” (1969), "Əlli şeir” (1970), "Oktyabr,
noyabr, dekabr” (1972), "Şeirlər” (1974), "Qum saatı” (1983), "Ölümün səhəri
günü” (1996), "Hisə bulaşmış mələk” (2004), "A4 mənim vətənimdir” (2010) və
sair), 5 nəsr, 13 esse və bir neçə tərcümə kitabının (ümumilikdə 47 kitabın)
müəllifidir. 2019-cu ildə o, nüfuzlu Buker mükafatına başlıca namizədlərdən
biri olub. Təqdim olunan essevarı hekayə yazarın "Manipulyasiyalar haqda saxta
traktat” sənədli nəsr kitabından seçilibdir.
Avtobus dayanacağında
Bu əhvalat
1993-cü ilin yanvarında Strassburqda baş vermişdi. Şəhərin mərkəzində yerləşən
Avropa Şurasına getməkdən ötrü avtobusun gəlişini gözləyirdim. Yağış
çisələdiyindən avtobus dayanacağının damının altına sığındım. Dayanacaqdakı
skamyada bir kişi oturmuşdu. Onunla elə ilk dəqiqədən yağışın yağmasına qarşı
bir həmrəylik duymaqda idik, ən azından baxışlarımızdan qarşılıqlı rəğbət
sezilirdi və sanki bu yolla bir-birimizi artıq salamlamışdıq da. Bu, yaşlı bir
cənabdı, arıq olsa da, üz cizgiləri düzgün, dərisi isə qarayanız idi, nəcib
görkəmindən həm kübarlıq, həm də dərin zəka yağırdı, ya da bu cəhətlərin hər
ikisi eyni vaxtda onda cəmlənmişdi. Amma bununla belə, onda izaholunmaz
dərəcədə bir qədimlik, keçmişin dərinliklərindən süzülüb gələn və əcdadlarımıza
xas nə isə var idi. "Yəqin hindlidir” – deyə düşündüm, ədəb-ərkan çərçivəsində
bu adamı altdan-altdan süzməyə başladım, bunu edərkən zamanın axarını – həm də
bir ömrün və ya hansısa insan nəslinin yaşadığı zaman kəsiyini yox, bundan
qat-qat çox şeyi, yəni zamanın özünü seyr elədiyimin də fərqindəydim.Yeri
gəlmişkən, elə o da mənə göz qoyurdu və bəlkə də, bunu ürkək baxışlarımı öz
üzərində sezdiyi üçün edirdi. Hətta bir ara o, mənə gülümsədi də. O ara kişinin
üz cizgiləri qəfildən dəyişdi və bu təbəssüm öz sahibinin fərqli, daha aşağı,
yəni daha müasir və adi təbəqədən biri olduğuna diqqətimi çəkdi.
Daha sonra o, bu təbəssümün bir növ davamı kimi, cibindən sellofan paketə
salınmış kiçik bir karton parçası çıxartdı. Bunun üzərində əyri-üyrü çap
hərfləriylə, həm də fransız dilinə yaxın bir dildə yazılmışdı ki, o, rumın
əsilli bir qaraçıdır, insan hüquqlarına dərin hörmət bəslənən Fransada
məskunlaşmaq üçün hər hansı köməyə möhtacdır. Əlimdə tutduğum bu kartonu
süzərkən mən karıxıb qalmışdım, düşdüyüm vəziyyət komik idi, çünki bayaqkı ilk
təəssüratım ilə reallıq arasında dərin uçurum yaranmışdı. Bir anlığa hər hansı
kəlmə kəsmədən kartonu kişiyə qaytarmaq keçdi içimdən, ancaq bu insanın ilk
anlardan mənə aşıladığı təbəssüm və rəğbət hissi, ən nəhayət, tərəddüdlərə
qalib gəldi və mən gülümsəyərək dedim: - Elə mən də rumınam. Kişi
hər hansı təəccüb və ya çaşqınlıqdan uzaq bir tərzdə dilləndi: - İşə bax ha!
Əcəb bəxtim gətirir! Ətrafımda bu qədər fransız qaynaşsa da, mən burada da
rumın bir xanıma rast gəldim. Duyduğumuz qarşılıqlı rəğbət hissinin təsiriylə
hər ikimiz güldük və bəlkə də, məhz bu isinişmə sayəsində mən səmimi söhbətə
keçməyə bir fürsət qazandım. Xəbər aldım: - Çoxdan Fransadasınız? - Üç il olar.
- Amma ötən illər ərzində öz ölkəmizdə də çox şey dəyişib. İndi orada iki, ya
üç partiya var. Artıq vətənə qayıda və mübarizəyə qoşula bilərsiniz... – Xəfif
gülümsəməklə dəqiqləşdirdim: - İrtica ilə mübarizəyə. O, kartonu əlimdən aldı:
- Hə, hə, gəlin, o mövzuya toxunmayaq. Hərə nə cürsə yaşamalıdır da... Biz də
başımızı buralarda girləyirik... - Bəyəm Rumıniya ilə müqayisədə burada baş
girləmək daha asandır ki? - Əlbəttə, buralar daha yaxşıdır, bura varlı yerdir,
hərçənd burada da əziyyətə qatlaşmalı olursan. Araya sükut çökdü və mən
onu doldurmaq üçün soruşdum: - Strassburqda yaşayırsınız? Bu sualdan
heyrətlənibmiş kimi və mənə bir sirr açarmış kimi dedi: - Yox, canım. Biz
burada yolüstü dayanmışıq. Avtomatik şəkildə soruşdum:
- Bəs
buradan haraya gedəcəksiniz ki? Bunun ardınca o, səmimi etiraflara keçdi və
indi onları burada sizlərlə bölüşəcəyəm, ancaq onların məzmunu yox, məhz hansı
şəraitdə mənə etiraf olunmasıydı mənə təsir edən. İllah onu dinləyim deyə,
gələn iki avtobusa minməkdən vaz keçdim. Kişi
dedi ki, ailəsi ilə birgə Lionda məskunlaşıb, orada onlara sosial mənzil
ayrılıb və cürbəcür işlərlə məşğuldur. Ara-sıra Fransanın hökumət dairələri
onları çağırıb, ölkəni tərk etsinlər deyə, bəlli bir məbləğ və sərhədə qədər
getmək üçün yol biletləri təklif edirlər (indi yanlış xatırlamıramsa və bunu
tam əminliklə deyə bilməsəm də, söhbət haradasa 700 frankdan gedirmiş). Məbləği
almaqla onlar Fransa ərazisinə bir daha ayaq basmamaq barədə sənədə də imza
atırmışlar. Bu prosedurun ayrıca bir insana və ya ailənin çoxsaylı üzvlərinə
tətbiqindən asılı olaraq, məbləğ yetərincə böyüyə, şişə bilirmiş. Almaniya
sərhədini keçən kimi bu insanlar təkrar Fransaya gedən qatarlara əyləşirmişlər
və bir neçə saat sonra icazəsiz şəkildə təkrar geri dönürmüşlər. Bu "icazəsiz”
sözü, əslində, burada yersiz səslənir, çünki adıçəkilən ölkələr arasında
sərhəd-keçid məntəqələri yerli-dibli yoxdur. Sonra bu qaçqınlar hansısa şəhərdə
qatardan enib, sənədlərini itirdiklərinə və ya onların oğurlandığına dair
polisə müraciət edirlərmiş, həm də hər dəfə fərqli ad-soyadlarla yeni sənədlər
alırmışlar. Bir müddət sonra bu insanları yenə idarələrə çağırırmışlar, bəlli
bir məbləğ və sərhədə qədər yol bileti verməklə, həm də bir daha geri dönməmək
şərtiylə Fransa ərazisini tərk eləmək onlardan xahiş olunurmuş. Onlar da guya
bununla razılaşırmışlar, amma Almaniya sərhədini keçən kimi qatarla təkrar
Fransaya dönüb, başqa bir şəhərdə məskən tapmaqla, yenidən polisə şikayət
edirmişlər və sair və ilaxır. Karuseli xatırladan bu oyunun hansı sürətlə
cərəyan etdiyini deyə bilmərəm, ən azından bu yeni tanışım eyni ritualı artıq
dörd kərə təkrarlaya bilmişdi. Hazırda o, növbəti dəfə Fransada idi, dünən
axşam geri dönmüşdü və yuxarıda sadalanan o işləmlərin icrası üçün Liona
yollanacaqdı. Onu heyrət içində süzürdüm, hərçənd danışdıqları məndə hər hansı
təəccüb-filan doğurmamışdı: - Bəs fransızlar necə, bütün bunların fərqində
deyillər ki? Buna oxşar sualı mən hələ uşaq ikən, nəhəng əjdahaların başının
asanca aldadılması haqda nağılları dinləyəndən sonra da verərdim.
- Yox,
fərqində deyillər, çünki onlar insan hüquqlarına hörmətlə yanaşırlar və bu
səbəbdən insanların sərbəst yerdəyişmələrinə qəsdən hər hansı maneə
yaratmırlar. Bu yerdə özümü tuta bilmədim, onu incitmədən və ya aşağılamadan
dedim: - Ancaq siz verdiyiniz vədi pozmaqla, həm onları, həm də qanunlarını ələ
salmış olursunuz. O, bundan heç incimədi və şəxsi ləyaqət hissini qoruyaraq, bu
sözlərlə söhbətimizə yekun vurdu: - Ancaq hər xalqın da məhz özünə xas
qanunları var. Həqiqətən də, buna verəcək bir cavab tapmadım. Söhbətə
başladığımız vaxtdan bəri sayca üçüncü avtobus bu dəm dayanacağa yan aldı.
Səmimi söhbətə görə bir-birimizə təşəkkür etməklə, həyatda uğurlar diləməklə,
biz həmyerlimlə xudahafizləşdik. Məndə elə ilk anlardan rəğbət doğuran bu
insanın etiraflarının həqiqiliyini yoxlamaq üçün heç bir cəhd göstərmədim,
çünki ona bəslədiyim etimad hətta sarsılandan sonra da bu rəğbət
itib-getməmişdi. Avtobusa minərək mən hazırda yaşadığım bu qitədə insan
hüquqlarının qorunması üzrə mərkəz sayılan Avropa Şurasının ofisinə yollandım.
Ancaq o ara bir fikir məni heç tərk eləmirdi: ən müxtəlif təbəqələri təmsil
edən insanlar arasındakı hüquqlar və rəsmi əlaqələr necə də nisbi səciyyə
daşıyırmış, çünki bu cür münasibətlərdə təkcə güclülər zəifləri idarə eləmirdi,
mübarizə ədalətli olduğundan zəiflər də onları idarə edənləri öz əllərində bir
silaha çevirmək fürsəti qazanırdılar. Bir də ki, bu qədim qaraçı xalqı minillər
boyu öz ilkin müqəddəratını, düşüncə tərzini və adət-ənənələrini
qoruyub-saxlaya bilibdir, başqalarının bunları dəyişdirmək cəhdlərinə və başqa
xalqların qoyduğu qanunlara o, zərrəcə məhəl qoymur, özünün idarə olunmasıyla
bağlı cəhdlərə və istənilən inkişafa qarşı da yetərincə güclü bir immunitetə
sahibdir. Get-gedə daha artıq dərəcədə öz ideyalarının, altruizmin və
illüziyaların qurbanına çevrilən bugünkü dünyada sözügedən və hər cür
dəyişikliklərdən imtinaya əsaslanan bu immunitet isə yenilməz bir qüvvədir. Elə
bu qənaətlə də mən gəlib Avropa Şurasına çatdım.
Dilimizə çevirdi – Azad Yaşar