“Yuxum” - Şekspirin Deus-ex-machinası, yoxsa, sadəcə sevgi sistemi?
Əvvəla ondan başlayım ki, tamaşaçılar asta-asta zala
daxil olarkən bir gənc yer süpürürdü. Hətta mane də olurdu yerinə keçənlərə.
Bəlkə də elə bu cür lazım idi. Bunu deyə bilmərəm. Amma sonra gördüm ki, bu, Pekdir.
Yaxud da belə desək - Qoçaq Robin. Şekspirin, ya da an etibarilə
"ƏSA" Teatrının Robini. Tamaşanın ən maraqlı obrazı da o idi. Ən
maraqsız obrazı da . Bunları hələlik saxlayım sonraya.
Və... keçim
söhbətin haradan başlamasına. Mayın 2-də Teatr Xadimləri İttifaqının
səhnəsində ƏSA Teatrının "Yuxum” tamaşasının premyerası baş tutdu. Quruluşçi
rejissoru Şamil İbrahimov, rejissoru Nihad Qulamzadə olan bu səhnə əsəri
Şekspirin "Yay gecəsində yuxu” komediyası əsasında hazırlanmışdı.
Əsəri oxuyarkən başımda qarışıqlıq düşdü. Anlaya
bilmədim ki, Hermia kimdir, Lizandr kimdir,
ya Oberon kimdir. Pyes məni Şekspirin qurduğu oyunun içinə pis mənada saldı. Tamaşa da bütün bu qarışıqlığı açdı qoydu ortalığa.
Onsuz da, tamaşaya müəyyən mənada buna görə baxmırıqmı? Hadisələr zənciri həll
olunsun, oyunun mənası, intimliyi vizual şəkildə nəticələndirilərək tamaşaçını
işıqlandırsın. Bu kontekstdə deyə bilərəm ki, başı qarışmış biri üçün tamaşa
məqsədinə çatmışdı.
Performans Teseyin – Afina hersoqunun (Orxan
Adıgözəl) şənliklərin, toyun başlaması üçün verdiyi əmrdən başlayır. Və elə
burada da aydın olur ki, hadisələr gələcəkdə qarışacaq, düyün düşəcək. Modern
taxt-tacında əyləşən Orxanın məsələləri aydınlaşdırmaq istəyindən aydın olur
ki, Egeyin qızı Germiya Demetrini yox, Lizandrı sevir. Amma Afina qanunları
qarşısında aciz qalan gənclər qaçmağa qərar verirlər.
Tamaşanı maraqlı və komik edən isə təbii ki, Oberon
(Elşən Əsgərov) və Pek (Elvin Mirzəyev) idi. Bu cütlük səhnədə istər bədənlə,
istər dillə əsl oyun çıxarırdı. Şekspirin komediyasına katalizatorluq edirdi. Elşənin peşəkar aktyor olduğu da digərlərinin
yanında nəzərə çarpırdı. Bu, bəzi məqamlarda səhnədə iyerarxiyanın yaranmasına
gətirib çıxarırdısa da Elvin bunu
ört-bas etməyi bacarırdı.
Tamaşa zalını süpürməyə başlayandan ta ki tamaşanın
sonuna kimi Pek – Robin – Elvin səhnəni öz əlinə almışdı. O, bu sevgi-məhəbbət
oyunlarının içində mahiyyəti – komizmi düşünürdü, meydanı ələ almağa çalışırdı.
Tamaşadan xoş təəssüratla ayrılan tamaşaçı çox yəqin Oberon və Robinin
oyunlarına köklənmişdi.
Tamaşanın sonunda mətndən kənar elementlər pyesin
ideyasından və komizmindən kənara çıxsa da görünən odur ki, tamaşaçı bunu hiss
etmədi. Rejissor bu elementləri əsərə biçməyi bacarmışdı.
Amma bəzi məqamlar Şekspir oyununa bəsit komediya
kimi yanaşmağa mənə imkan vermədi və məndə bir neçə sual doğurdu.
Birinci sual:
İnsan taleyi üzərindən oynanılan oyunlar komik
idimi ?
Mövzu: 1
Şekspirin Deus-ex-machinası, yoxsa, sadəcə sevgi
sistemi?
"Yay gecəsində yuxu" tamaşasında hansı
daha mərkəzdədir: Sevgi qarışıqlığının daha komik vəziyyətdə təqdim edilməsi?
Yaxud hadisələrin qarışıqlığında cırtdanlar hökmdarının yunansayağı tanrı kimi
hadisələri öz istədiyi yöndə dəyişməsi?
Antik yunan dramaturgiyasında əsərlərin belə bir
özəl və ortaq cəhəti var. "Deus-ex-machina”. Yəni, əsərdə hadisələr o qədər
qarışıq bir vəziyyət alır ki, artıq çıxış yolu qalmadığına görə obrazlar
yuxudan ayılıb hər şeyin sadəcə röya olduğunu anlayırdılar. Və ya bir tanrı,
yaxud obraz ortaya çıxaraq hadisələri yoluna qoyur.
Buradakı obrazlar da qarışıq vəziyyətə
düşdüklərindən haradansa bir kömək umurlar. Amma burada hadisələri qarışıq
vəziyyətə Oberon salıb və bu hadisələri xaosdan çıxarmaq da onun boynuna düşür.
Belə nəticəyə gəlmək olar ki, İntibah dövrü reallığı Şekspiri hər şeyi tanrının
əlinə verməyə icazə verməyib və o tanrısını Oberonun timsalında elə səhnənin
içində yaradıb. Qısası, Şekspirə görə heç nə sakral olaraq baş vermir, hər şeyi
gözümüzün önündə qarışdıran biri var və o qarışıqlıqdan da bizi o çıxara bilər.
Və o, bunu komik bir situasiyanın simgəsi altında göndərir. Bu yozumu özüm üçün
fərziyyələrdən biri saydığıma görə tamaşada mərkəzə çəkmədim. Sadəcə, maraqlı bir yozum kimi düşünülməsi üçün
yazdım.
Amma ikinci bir sual da doğur:
Təlxəyin
Teseyə – Orxan Adıgözələ istehzası
üstündə həbs olunması gülməlidir sizcə?
Bu bizim
günümüzün reallığı ilə səsləşmirmi? Real həyatda üzüldüyümüz situasiyalara
səhnədə gülməyi bacarırıqsa özümüzü günahlandırmalıyıq, yoxsa, tamaşanı
seyrçini əyləndirmək üçün düzənlədiyinə görə və bizi rahatlatdığına görə
yaradıcı heyətə təşəkkürümüzü bildirməliyik?
Bəlkə bu heç komediya yox faciədir ?
Hər halda bu suallar üzərində düşünməyə dəyər.
Bu sualların kölgəsində isə tamaşa Elvinin
"Könlünüzə gələni dilinizə gətirin” mövzusunda olan monoloqu ilə bitirdi. Onun
monoloqunun həqiqət dərəcəsi yuxarı idi və tamaşanın finalı üçün əsl tapıntı
idi. Amma mən tamaşanın ideyasını başqa yerlərdə axtardığıma görə bu monoloq
mənə mərkəzdən qaçma kimi göründü. Hər
halda problemləri öz yozumumdan və ortaya çıxan tamaşa prizmasından araşdırmağa,
yazmağa çalışdım.
Nəticədə: ƏSA Teatrının "Yuxum”-u mənə görə teatral
prosesdə, yolda yalnız irəliləyişin göstəricisi idi. Və bundan sonra da ƏSA-nın
tamaşaçıları razı salacağına əminəm.
Emin Əliyev
Tələbə-teatrşünas