Yucin O’nilin “Qarağaclar altında məhəbbət” faciəsində “qəddarlıq və mülayimlik” qarşıdurması
Bu məqalədə
Yucin O’nilin "Qarağaclar altında məhəbbət” əsərindəki "qəddarlıq və həlimlik” qarşıdurması nəzərdən keçiriləcək. Sözügedən
qarşıdurmanı yaradan linqvoüslub üsuullar analiz ediləcək. Bundan başqa qəddarlıq və həlimlik təzadlarının personajların xarakterlərini necə
aşkara çıxarması ön plana çəkiləcəkdir.
Yucin O’nilin məşhur "Qarağaclar altında məhəbbət” faciəsinin xüsusiyyəti müxtəlif növdə mövcud olan, bir-biri ilə ziddiyyət təşkil edən kişi və qadın, qaranlıq və işıq, qəddarlıq və həlimlik təzadlarının çoxluğu ilə seçilir. Bu yazıda əsas məsələ bu ziddiyyətləri önə çıxararaq onların əsərdəki əsas funksiyalarını təyin etməkdir. Oxucunun əsərdə qarşılaşdığı birinci təzad isə Efraim Kebotun evi və yaxınlıqda bitmiş qarağacdır.
Yucin O’nilin məşhur "Qarağaclar altında məhəbbət” faciəsinin xüsusiyyəti müxtəlif növdə mövcud olan, bir-biri ilə ziddiyyət təşkil edən kişi və qadın, qaranlıq və işıq, qəddarlıq və həlimlik təzadlarının çoxluğu ilə seçilir. Bu yazıda əsas məsələ bu ziddiyyətləri önə çıxararaq onların əsərdəki əsas funksiyalarını təyin etməkdir. Oxucunun əsərdə qarşılaşdığı birinci təzad isə Efraim Kebotun evi və yaxınlıqda bitmiş qarağacdır.
Onun
ətrafındakı daşdan inşa edilən, qəddarlıq, şiddət təəssüratı yaradan ev və
divarlar boz rəngdədi. İki qarağac ağacı bu ərazidə yetişən yeganə ağaclardı.
Onlar yumşaqlıq təcəssümüdür, yəni qadın başlanğıcıdır. Müəllifin onları
qadınlarla – evin mühafizəçiləri ilə müqayisə etməsi təsadüfi deyil. O, sanki
qarağacları insan hissləri ilə uyğunlaşdırır: "...onlar yorğun halda damın
altında əyilərək saçlarını günəşin şüaları altında qurudan qadınları
xatırladır”.
"Qarağaclar
altında məhəbbət” əsərindəki hadisələr Yeni İngiltərədəki bir fermanın
ətrafında cərəyan edir. Pyesin mərkəzində bir-birinə zidd qüvvələrin atanı,
oğulları və onların gənc analığını qatı düşmənə çevirən torpaq uğrunda
mübarizəsi dayanır. Mübarizə
düşüncələrini və bir-birini, hətta özlərini ancaq çılpaq hesablara tabe olan
insanlar kimi qəbul edən qəhrəmanların xarakterlərinin əsl tərəfini, onların
qəlbini göstərir. Pyesin uzun
ekspozisiyadan sonra birbaşa başladığı səhnə pyesin əsas konfliktini – fermanı
ələ keçirmək uğrunda mübarizəni nəzərə çatdırır. Efraim Kebotun oğulları Simeon, Piter və İben kölələr kimi dan yeri
söküləndən günəş batana qədər xəsis olduğu qədər həm də zalım olan, artıq
qocalmış olsa da fermanı əlindən vermək istəməyən atalarının fermasında
çalışırlar. Oğullar əmindirlər ki,
fermanın üçdə ikisi onlara məxsusdur, çünki onlar bu payları zəhmətləri
bahasına qazanmışlar, Piterin kimi dediyi kimi "bu, onların bənizlərindən
görünür”. Amma bu barədə ataya açıq şəkildə deməyə cəsarət etmirlər, çünki
ondan qorxurlar. Kiçik oğul İben isə iddia edir ki, bütün ferma ona məxsusdur.
Əslində isə, İbenin iddiası ədalətlidir
– çünki bu ferma onun
anasınındır, atası Efraim isə fermanı arvadından oğurlamışdır və indi qanuni varisi ora buraxmır.
O iddia edir
ki, Efraim onun anasının pullarını da eynilə bu cür oğurlamışdır. Efraim isə İbenin iddiasını qohumlar arasındakı intriqa kimi izah edir,
guya düşmənçilik onun oğlunun atasına böhtan atmasına səbəb olmuşdur. Amma
pyesdəki obrazlar arasında bu cür qohum personaj
yoxdur. Bundan başqa Efraimin mərhum
arvadlarından (onlardan biri İbenin
anasıdır) və Simeonun dünyasını dəyişən arvadından başqa digər qohumları heç
kim xatırlamır. Buna görə də Efraimin intriqa ilə bağlı dedikləri onun
mövqeyini zəiflətməklə bərabər, həm də İbenin mövqeyini möhkəmləndirir.
Əsərdə
Kebotun fərqli qadınlardan dünyaya gələn oğulları bir-birilə qarşılaşdırılır.
Kebotun böyük oğulları Simeon və Piter möhkəmliyi,
rasionalizmi, dünyaya nəzəri baxışı təmsil edir. Onlar müəyyən qədər öz
atalarına oxşayırlar (onun obrazı daha sonra nəzərdən keçirilir). Kebotun kiçik
oğlu Ebin isə tamamilə fərqlidir. O, xəyalpərəstdi, qardaşlarından daha
həssasdı, təbiətin gözəlliyini görməyi bacarır. Səmadakı ulduzlar onun Minniyə
qarşı ötəri sevgisini yadına salır:
"Budur bu, mənim ulduzumdur, bax
orda isə onların – Simenonun, Piterin,
bax orda uzaqda isə Minninin ulduzları parıldayır. Və biz hamımız eyni
səmadayıq”.
Ebin özlüyündə
romantikdi. Onun simasında hər şey üsyankarlıqdan, azadlığa can atmaqdan xəbər
verir: "O, hündürboydur, əzələlidir, onun üsyankarlıq və ayıq-sayıqlıq ifadə
edən, düzgün cizgiləri olan üz quruluşu var. Qara gözlərinin baxışları əldən
düşmüş, amma tabe olmayan heyvanı yada
salır. Hər gələn gün onun nəzərində içərisindən çıxa bilmədiyi qəfəsə
bənzəyir”. Beləliklə, Ebin qardaşlarına nisbətən çoxtərəfli
qəhrəmandır. Onda qadın başlanğıcı üstünlük təşkil edir: emosionallıq,
coşqunluq, həssaslıq. Simeonun, Piterin və Ebinin atası Efraim Kebot yetmiş
beş yaşlı, güclü və enerjili, sərt,
emosiyalara əhəmiyyət verməyən kişidir. Çətin həyat onu bu vəziyyətə
gətirmişdir. Kebotun evi sahibinə uyğunlaşıb. Burada qadın əli hiss edilmir:
hər şey səliqəlidir, amma çox sadədir və hətta bəzi hallarda kobuddur, evdə
rahatlığı, istiliyi duymaq mümkün deyil: "Təmizdir, səliqəyə salınmışdır, amma
bu təmizlik evə məxsus deyil, burada qadın əli hiss edilmir”.
Bu ev
qadınların yeri deyil, Kebotun iki arvadı, bundan başqa Simeonun və Piterin
həyat yoldaşları ərə getdikdən bir neçə il sonra vəfat etmişlər. Kebotun din
anlayışı ilə xüsusi bağlılığı var. Onun Tanrısı zəhmlidir və hətta hansısa
həddə qəddardır, amma eyni zamanda tənhadır və Efraimin özü kimi heç vaxt
gülmür: "Tanrı – sərtddir, yumşaq deyil. O, daşların içərisindədir. "Qayada
daşlardan kilsə inşa et, mən onun içərisində olacağam” – o, müqəddəs Pyotra
bunu söyləmişdi”.
Kebot üçün bu
evin inşa edilməsi müqəddəs borcdur. O, bunun xatirinə qərbə gedərək varlanmaq imkanından imtina
edir. Qəhrəmanın çoxillik əməyi ilə yaranan mülk sahibinin anlayışına görə
olduqca müqəddəs məkandır. Efraimin əsas dəyəri gündəlik zəhmət, təmkinlilik,
mötədillik, zahidlikdir. "Möhkəm” dəyərlər bunlardır. Simeonla Piterin həyata
baxışı tamamilə fərqlidir. Kebotun evi
onlar üçün həbsxanadır, burada onlar özlərini kölə olaraq hiss edirlər. Kebotun böyük oğullarının evi həmişəlik tərk
etmək qərarına gəldikləri səhnə birinci hissənin sonuna təsadüf edir. Simeon və
Piterin kiçik qardaşları Ebindən daha cəsarətli və nisbətən qeyri-romantik
qəhrəmanlar olmalarına baxmayaraq,
"yumşaq” başlanğıc da onlar üçün yad deyil: azadlığa can atma,
özünəməxsus xəyalpərəstlik də (bu xəyaladalmalar pul haqqında bayağı arzulardan
ibarət olsa belə) bu sıraya aiddir. Qardaşların atalarının qarşısında çıxışı
uzun illərdən bəri toplanıb qalmış emosiyaların partlayışıdır.
"Simeon. Biz azadıq! Bizim nə sənə, nə də bu
lənətə gəlmiş fermaya ehtiyacımız yoxdur! Piter. Biz çıxıb gedirik. Kaliforniyanın qızıl mədənləri bizi gözləyir.
Simeon. Burda hətta hər şeyi yandıra da bilərsən. Piter. Hər şeyi məhv et!”
Qeyd etmək lazımdır ki, Kebot özü də özünü öz əlləri ilə yaratdığı boz rəngli, soyuq, ruhsuz dünyada tənha və
bədbəxt hiss edir. Nəhayət tənhalıqdan yorulan Efraim evlənmək qərarına gəlir.
Oğlanlarının etirazına baxmayaraq o, öz qərarından olduqca məmnundur, hətta özünü cavanlaşmış
hiss edir.
Gözəl və
həssas qadın olan Abbi bu evə yaddır, öz hərəkəti ilə sanki meydan oxuyur:
"Təmtəraqlı libas geyinmiş Abbi artırmada
yellənən kürsüdə əyləşib. O, tənbəlcəsinə, istidən zəifləmiş halda,
əlləri aşağı doğru uzanmış və gözləri yarıyumulu vəziyyətdə irəli-geri
yellənir”. Efraimin digər arvadları kimi
o da burda uzun müddət qalmayacaq. Onunla birlikdə Ebin də evi tərk edir – o da
burada yaddır. O, coşqunluğu təcəssüm
edir. Sözügedən pyesdə bu, həm hökmranlıq, həm də sahib olmağa meyletmədir
(Abbi ərə gedir ki, evin sahibəsi olsun), Ebbi üçün isə bu, mərhum anasının
intiqam yanğısıdır.
Bununla belə,
Abbi və Ebinə ali hisslər yad deyil – onlar bir-birini gerçəkdən sevirlər, amma
bu, sadəcə olaraq vəziyyəti çətinləşdirir. S.Cəbrayılovanın "XX əsr Amerika
faciəsi” (müasir faciə konsespsiyasının) kitabında yazıldığı kimi "Nə Ebin, nə
də Abbi oynadıqları təhlükəli oyunu hesaba almırlar. Bu, onların məqsədə çatmağa çox az qaldıqda bütün
planlarını məhv edən təbiətlərinə xasdır. Onların faciəvi səhvi də elə məhz
bundadır. Yoxsa bu, şəxsi faciə deyil, qəlbi var-dövlət hərisliyi ilə döyünən insanları ifşa edən kəskin satirik komediya olardı”.
Abbinin
xəyanəti, sonra uşağın qətlə yetirilməsi Kebotun əvvəllər ciddiyyətin hökm
sürdüyü evinin məhv olmasına aparıb çıxaran hadisələrdi. Qəhrəmanların evi məhz
baharda tərk etməsi isə simvolikdir – sərt Kebot üçün bu, lənətli zamandır.
Beləliklə, "Qarağaclar altında məhəbbət” dramında qəddarlıq və həlimlik –
təzadların birlikdə mövcud ola bilməməsi ön plana çəkilir, çünki bu cür
vəziyyət həlledilməsi mümkün olmayan ziddiyyətlərə səbəb olur. Bu əsərdə
konflikt sadəcə sevgi konflikti və ya miras uğrunda mübarizə deyil. Bu, bir-birinə
uyğun olmayanların toqquşmasıdır: ağıl və hissin, kobudluq və incəliyin, kişi
və qadının, qəddarlıq və həlimliyin.
Amerika
həqiqətlərinin qələmə alındığı bu realist pyes başdan-ayağa ziddiyyətlərlə dolu,
kökləri sosial təbiətə bağlı olan Amerika cəmiyyətinin məişət faciəsidir.
Onun bədii
strukturunun dərinliyində aşkar edilən antik motivlər – pyesdə yer alan insan
münasibətlərinin izahında universallığı meydana çıxarır, bundan başqa
materialın poetik məna vasitələrindən biri kimi çıxış edirlər. Anastasiya Balxina
Rus dilindən
tərcümə edən: Xatirə Nurgül