Yucin Onilin “Pırpız meymun” əsəri
İnsan qəlbinin itkisi, onun cəmiyyətdəki
şəxsi münasibətlərin və cəmiyyətin mexanikləşdirilməsinin nəticəsi kimi
öz-özündən zorla qoparılması iyirminci əsr Amerika ədəbiyyatının və
incəsənətinin sevimli mövzusudur.
Bir çox yazıçılar elm və texnikada insanı tabe edən yeni din görürdülər. Məsələn, alman dramaturqu ekspressionist Q.Kayzer "Qaz” pyesində elmi tanrı ilə əlaqələndirirdi, görkəmli Amerika yazıçısı S.Lyuis isə 1927-ci ildə bəyan etmişdi ki maşınların ilahiləşdirilməsi tendensiyası "həyatı məhv edəcəkdir”. Yucin O’nilin "Pırpız meymun” pyesində isə "elm və materializm” simvolu qismində "yeni din" ifadəsi olaraq polada sitayiş əsas götürülür, "Yeni Tanrı” ifadəsi pyesdə poladı təmsil edir. Bütün əsər boyunca qəhrəman bu metalın "istehsalı” ilə mübarizə aparmalı olur. Bu, O’nilin nifrət etdiyi cəmiyyətin "materializmi” idi.
Yucin O’nilin yaradıcılığı XX əsr Amerika teatrının inkişafında qəbul edilmiş zirvədir, onun təsirinin izlərinə isə ABŞ-ın bütün məşhur dramaturqlarının əsərlərində rast gəlmək mümkündür.
Amma bununla belə qeyd etmək lazımdır ki, onun yaradıcılığı XIX əsrin ikinci yarısının Avropa dramaturqları – H.İbsen, A.Strindberq, Q,Quptman, U.Yits və digərləri sayəsində meydana gəlmiş və inkişaf etmişdir. Məlum olduğu kimi, "yeni dram”ın yaranması təkcə kommersiya incəsənətinin etirazları ilə qarşılaşmaqla qalmamış, həm də pyesin bədii strukturunda, konfliktin təbiətində dəyişikliklərlə üz-üzə gəlmişdir. Göz qarşısında baş verən hadisələr öz yerini daxili həyəcana, personajların toqquşmasına, varlığın mənasının fəlsəfi-psixoloji cəhətdən mənalandırılmasına səbəb olan "daxili” süjetə vermişdir. XX əsrin əvvəllərində fəaliyyət göstərən tənqidçilər qeyd edirdilər ki, "əgər köhnə teatrda həyatda baş verən faciələrdən danışılırdısa, yeni teatrda həyatın faciəli olması ön plana çəkilir”.
Y.O’nilin dramlarının əsl gücü məhz onun poetik təxəyyülünün faciəvi rakursunda, Amerika cəmiyyətinin "yazılan və yazılmayan ən faciəvi” həyatından xəbər verməsindədir. D.Qassner yazıçının güclü qəhrəmandan xali olan əsərlərinin çox hissəsini "faciəvi əhval-ruhiyyədən meydana gələn” dramlar adlandırmağı təklif edirdi. L.Trillinq isə 1936-cı ildə yazdığı məqalədə O’nilin faciənin mahiyyətini ifadə edərkən qəddarlığın problemini həll etdiyini qeyd edirdi: "bu əsərlər həyatın individual heyrətlə üzbəüz cəsarətli təsdiqidir”.
Hadisənin gedişatı ərzində əsərin qəhrəmanı O’nilin nifrət etdiyi cəmiyyətlə mübarizə aparmalı olur. Mahiyyətə vardıqda isə bunun Yankın öz-özü ilə apardığı mübarizə olduğu üzə çıxır. Bu, insanın öz taleyi ilə üz-üzə dayanmasıdır.
md-eksperiment.ru
academia.eu
Rus dilindən tərcümə edən: Xatirə Nurgül
Bir çox yazıçılar elm və texnikada insanı tabe edən yeni din görürdülər. Məsələn, alman dramaturqu ekspressionist Q.Kayzer "Qaz” pyesində elmi tanrı ilə əlaqələndirirdi, görkəmli Amerika yazıçısı S.Lyuis isə 1927-ci ildə bəyan etmişdi ki maşınların ilahiləşdirilməsi tendensiyası "həyatı məhv edəcəkdir”. Yucin O’nilin "Pırpız meymun” pyesində isə "elm və materializm” simvolu qismində "yeni din" ifadəsi olaraq polada sitayiş əsas götürülür, "Yeni Tanrı” ifadəsi pyesdə poladı təmsil edir. Bütün əsər boyunca qəhrəman bu metalın "istehsalı” ilə mübarizə aparmalı olur. Bu, O’nilin nifrət etdiyi cəmiyyətin "materializmi” idi.
***
Yucin O’nilin yaradıcılığı XX əsr Amerika teatrının inkişafında qəbul edilmiş zirvədir, onun təsirinin izlərinə isə ABŞ-ın bütün məşhur dramaturqlarının əsərlərində rast gəlmək mümkündür.
Amma bununla belə qeyd etmək lazımdır ki, onun yaradıcılığı XIX əsrin ikinci yarısının Avropa dramaturqları – H.İbsen, A.Strindberq, Q,Quptman, U.Yits və digərləri sayəsində meydana gəlmiş və inkişaf etmişdir. Məlum olduğu kimi, "yeni dram”ın yaranması təkcə kommersiya incəsənətinin etirazları ilə qarşılaşmaqla qalmamış, həm də pyesin bədii strukturunda, konfliktin təbiətində dəyişikliklərlə üz-üzə gəlmişdir. Göz qarşısında baş verən hadisələr öz yerini daxili həyəcana, personajların toqquşmasına, varlığın mənasının fəlsəfi-psixoloji cəhətdən mənalandırılmasına səbəb olan "daxili” süjetə vermişdir. XX əsrin əvvəllərində fəaliyyət göstərən tənqidçilər qeyd edirdilər ki, "əgər köhnə teatrda həyatda baş verən faciələrdən danışılırdısa, yeni teatrda həyatın faciəli olması ön plana çəkilir”.
Y.O’nilin dramlarının əsl gücü məhz onun poetik təxəyyülünün faciəvi rakursunda, Amerika cəmiyyətinin "yazılan və yazılmayan ən faciəvi” həyatından xəbər verməsindədir. D.Qassner yazıçının güclü qəhrəmandan xali olan əsərlərinin çox hissəsini "faciəvi əhval-ruhiyyədən meydana gələn” dramlar adlandırmağı təklif edirdi. L.Trillinq isə 1936-cı ildə yazdığı məqalədə O’nilin faciənin mahiyyətini ifadə edərkən qəddarlığın problemini həll etdiyini qeyd edirdi: "bu əsərlər həyatın individual heyrətlə üzbəüz cəsarətli təsdiqidir”.
Bəs
yazıçının "faciəvi öncəgörməsi” hardan qaynaqlanır? Məlumdur ki, O’nil özü
qədim yunan dramaturqlarının onun yaradıcılığına təsirini dəfələrlə qeyd etmişdir.
O, öz rəssamlıq taleyini antik faciənin müasir dünyada bərpası ilə yanaşı, həm
də öz pyeslərinin təcəssümündə görürdü. "Pırpız meymun” əsərini də antik faciə ilə
fatalizmin və insan ruhunun tabe olmamasının təsdiqinin qeyri-adi uyğunlaşması
yaxınlaşdırır.
Yazıçının
personajları "anlaşılmaz hörümçək toruna” düşdüklərini başa düşürlər, amma
bununla belə onlardan heç biri bununla barışmır. "Pırpız meymun”, "Nəhəng Tanrı
Braun”, "Di-namo” kimi əsərlərində bu və ya başqa personajın özünü ifadəsi
rəngarəng "qədimlik” və kədərli çıxılmaz "müasirlik” qlobal fəlsəfi miqyasında
qəbul edilir. O’nil burada dövrün "tale, bəxt zamandan ayrı mövcud olmayan
hadisələrin mütləqliyidir” kimi tale ideyası ilə bağlı olan antik fəlsəfəsini
təcəssüm etdirir. "Pırpız meymun” pyesi (1921) dramaturqun
sözlərinə əsasən "ancaq heyvan vəziyyətinə düşdükdə mövcud olan, amma hələ də
mənəvi həyatın harmoniyasına çatmayan insanın təbiətlə həmahəngliyini
göstərirdi”.
Əsas
qəhrəmanlar – ocaqçı Yank Smit və milyonerin qızı Mildred Duqlasdır. Müəllif
bəzi məqamlarda diqqəti onların talelərinin inkişafına yönəldir. Hətta
personajların niyyətlərinin aşkar olunduğu vəziyyətlər də paraleldir və bu
paralelləşmədə dramın əsas pafosu yer alıb. Mildred ikinci səhnədə deyir: "Leopardın öz xallarından şikayət etməsi
yəqin ki, gülməlidir –mırılda, cırmaqla, öldür, qəniməti parçala, təzə qanı
iç və xoşbəxt ol, amma xallarının sənə görünmədən yaşamağa kömək edəcəyi
cəngəllikdə qal”. Bu pyesdə həm də qəfəs obrazı yaranır, bununla da
insanın həyatla faciəvi məhkumluq mövzusu səslənir. Proletar ocaqçı ilə
milyonerin qızı öz keçmişləri ilə əlaqəni pozublar, onlar hər ikisi müasir
sivilizasiyanın qurbanlarıdır. Yankda mənəvi, Mildreddə fiziki başlanğıc
tarazlanmışdır. O, öz işıqlı, təbii varlıq olan, babası və atasının təbii
əsaslı hesab etdikləri cəngəlliyini tərk edən həmin leoparddır. Pyesin
qəhrəmanı müasir parazit? mövcudluğun qəfəsinə salınmışdır. O, hələ kapitalist
cəngəlliyin doğma xallarını saxlayır, amma artıq öz təbiətinə uyğun olan bircə
damcı enerjiyə, bircə damcı ... qüvvəyə belə malik deyil.
İlk üç səhnə
boyunca Yank özünün onunla birlikdə təbii üsulla süzülmüş həyata aid olduğunu
hesab edir – və məhz bu mənada o, Mildredin atasını xatırladır. Ocaqçı
"cəhənnəmində” ona xoşdur, axı "bu köhnə
qabı tərpənməyə” məhz o məcbur edir, birinci sinfə mənsub kayutu tutan
mənfur burjua və aristokratlar onun hesabına mövcuddurlar. Lakin gələcəkdə o,
xəyalını qurduğu pyedestaldan yıxılır. Hadisənin gedişatı ərzində əsərin qəhrəmanı O’nilin nifrət etdiyi cəmiyyətlə mübarizə aparmalı olur. Mahiyyətə vardıqda isə bunun Yankın öz-özü ilə apardığı mübarizə olduğu üzə çıxır. Bu, insanın öz taleyi ilə üz-üzə dayanmasıdır.
Bu pyesdə
konflikt müxtəlif məzmunlu səviyyələrdə meydana çıxır. Sanki yazıçı sadə insanın,
"pırpız meymun” vəziyyətinə qədərki faciəsini təsvir edərək ziddiyyətləri
aşkara çıxarır – ABŞ-ın fəhlə hərəkatı üçün xarakterik olan, individual,
anarxik qiyamın zəifliyini göstərir. Lakin əsərin bu konkret-sosial aspekti
O’nil üçün o qədər də vacib deyil. Faciəvi vəziyyəti yaradan müxtəlif
cəmiyyətlərin nümayəndələrinin toqquşması yox, qədimlik düşüncəsindəki
təzadlardı, insan ancaq özünü qəfəsdə hiss etdiyi zaman öz yerində və
müasirlikdə olur. "Pırpız meymun” da O’nil həyatın
çətinliklərini ön plana çəkməyə çalışır. Pyesi ocaqçıların yaşadığı kayutdakı
səhnə ilə başlayır, dramaturqun sözlərinə görə həmin yer qəfəsi xatırladır.
Sonra hadisələr alovun ocaqçıları qarsıdığı, beləliklə də cəhənnəm mənzərəsi
yarandığı ocaqxanada baş verir. Burada O’nilin dramaturgiya texnikası üçün
xarakterik olan simvollardan istifadə hədəfi nəzərə çatdırılır: ocaqxana
kapitalist istismarını təmsil edir.
Növbəti
səhnə dəbdəbəli "Beşinci avenyu”da baş verir. Bu səhnənin quruluşu
kapitalistlər üçün cənnət simvoludur. Amma insanı heyvana döndərən kapitalist
istismarçılığının insanlıqdan uzaq olduğu düşüncəsinə kökləndikdə qəhrəmanın
dərrakəsinin kasadlığını nümayiş etdirən O’nil ocaqçının həyatının qeyri-insani
şərtlərini onun xasiyyətində xüsusi vurğulayır.
***
"Pırpız
meymun” pyesində müəllif ocaqçı Yankın iflasını analiz edərkən böyük
ekspressionist effektə nail olur. Gənc, qüvvətli Yank gəminin alt qatını rahat
şəkildə idarə edir. Onun daim istidə çalışdığı kürə qəfəsi xatırladır. Sevgidə
uğursuzluğa düçar olan Yank geriyə çəkilməyə hazırdır, amma keçmişdə də özünü
tapa bilmir. Pyes simvolik olaraq zooloji bağda sonlanır: kədərli vəziyyətdə
olan Yank qorillanın qolları arasında vəfat edir.
Sosial nərdivanın
aşağı pilləsində olmaq Yankı heç də utandırmır – o, özünü kainatın öz əməyi ilə
bütün dünyanı hərəkətə gətirən sahibi kimi hiss edir. Onun üçün dünyanın həqiqi
sərvəti hədsiz kapitala sahiblənənlər, solğun kölgələr, yaradıcılıqdan uzaq
olanlar deyil, onun özü kimi şəxslərdir. Yank tədricən Amerika cəmiyyətindəki siniflər
arasındakı münasibətin qaydasında olmadığı düşüncəsinə çatır: fəhlənin həqiqi
üstünlüyü əlahəzrət pul kisəsi tərəfindən ləğv edilmişdir.
Artıq birinci səhnədə o, öz əzəmətindən vəcdə gələrək
özünü polad adlandırır: "Bəli, mən poladam, polad, polad! Mən polad kimi güclüyəm”.
Bununla belə o, polad tirə yumruqlarını elə vurur ki, ondan metal səsi gəlir. İnsanla
metalın səsini ayrılmaz bütünə çevirən O’nil ən başdan bu birliyin əsas
komponentinin insan deyil, polad olduğunu qeyd edir. Yankın metalın səs-küyü içərisində
boğulan səsi heyvanın qarmaqarışıq səsinə bənzəyir, personaj özü isə qəfəsdəki
heyvanla eyniləşdirilir (qəfəs obrazı hər zaman olduğu kimi insan həyatının
faciəvi əsarəti mövzusudur). Bu uyğunluq həm də Yankın həbsxana kamerasında barmaqlıqlar
arxasında özünə gəlməsi ilə nəticələnəcəkdir.Məyusluq yaşadıqdan sonra öz dərrakəsinin zirvəsindən
aşağı - Amerika həqiqətlərinə yuvarlanan Yank sadəcə kapitalistlərlə deyil,
kapitalizmin özü ilə hesablaşmağı hədəfə alır. Amma o, sosialist hərəkatının,
bürokratizmlə korlanmış, ehkamçı mübahisələrdə iştirak edən və fəhlənin taleyinə
qarşı tamamilə laqeyd olan iştirakçıları arasında anlayışla qarşılanmır. Qəhrəmanın
təklikdə qiyamı məğlubiyyətə düçar olur. Ümidləri alt-üst olmuş Yank çıxış
yolunu təbiətlə bütünləşməkdə axtarır, amma Russo nəzəriyyəsi puç olur (Russo ictimai
müqavilə nəzəriyyəsini parlaq şəkildə populyarlaşdırmış və eyni zamanda ona bir
sıra xüsusi cizgilər əlavə etmişdir. Russo bütün insanların bərabərliyini
tanımayan və insanı anadangəlmə xudbin və qüsurlu varlıq hesab edən Aristotel və
Hobbsu kəskin tənqid edirdi. Russo bildirirdi ki, "İnsan azad doğulur,
lakin o hər yerdə zəncirlənmişdir. Bu vəziyyətin səbəbi ədalətsiz ictimai
quruluşda, konkret olaraq isə feodal qaydalarında və insanları bir-birinə düşmən
etmiş xüsusi mülkiyyətdədir. Cəmiyyətdə mövcud ziddiyyətləri aradan qaldırmaq
üçün insanlar arasında tarixəqədərki harmonik münasibətlərə qayıtmaq
lazımdır." – X.N.). Qorillanın ağuşunda onu doğma qəlblə görüş
deyil, ölüm gözləyir. Qəhrəmanı cəmiyyətin təzyiqi altında deformasiyaya
uğrayaraq məhvə aparan düşüncəsi burada hadisələrin faciəvi şəkildə sonlanması kimi
nəzərə çatdırılır .
Mənbələr:
Sergey
Mixayloviç Pinayevin "Yucin O’nilin dramaturgiyasinda insan və tale” məqaləsimd-eksperiment.ru
academia.eu
Rus dilindən tərcümə edən: Xatirə Nurgül