Yeni günün bayramı
Novruz - xalqımızın qədimdən bu günə kimi, sevə-sevə
yaşatdığı, təmtəraqla qeyd etdiyi, gəlişini həsrətlə gözlədiyi ən qədim milli
bayramımızdır. Bu bayram özündə həyatı, yaranış və dirçəlişi, milli birliyi,
qardaşlığı, yardımlaşmağı, təbiətin füsunkar gözəlliklərini, xoşbəxtliyə,
bolluğa, ruzi-bərəkətə ümidini əks etdirir. Xalqımızın bu bayramı qeyd etməsi,
öz tarixi keçmişinə və milli mənəvi dəyərlərinə sahib çıxmağının bariz nümunəsidir.
Bu bayram həm də vəfat edənlərin yada salındığı, ağsaqqal-ağbirçəklərin, xəstələrin,
kimsəsizlərin ziyarət edildiyi, uşaqların sevindirildiyi, qohumluq əlaqələrinin
daha da möhkəmləndiyi ən gözəl adət-ənənələrlə zəngindir.
Novruz sözü "yeni gün” mənasını daşıyır. Gecə və
gündüz Novruz bayramı günü, yəni martın 20-dən 21-ə keçən gecə bərabərləşir. Həmin
gündən sonra gündüzlər uzanmağa, gecələr qısalmağa başlayır. Bütün Türk dünyası
üçün çox dəyərli olan Novruz bayramı zaman ötdükcə müəyyən dəyişikliklərə
uğramış, bəzi adət-ənənələri unudulmuşdur.Sovet imperiyası zamanı qadağan
olunmuş bu bayram xalqın yaddaşında qorunub saxlanılmış, gizli-gizli qeyd
edilmişdir. Ölkəmiz müstəqillik qazandıqdan sonra isə ümummilli lider Heydər Əliyevin
rəhbərliyi ilə dövlət səviyyəsində qeyd olunmağa başlanmışdır. Novruz bayramı
2009-cu il sentyabrın 30-da YUNESKO-nun qeyri-maddi mədəni irs siyahısına daxil
edilmiş, 23 fevral 2010-cu ildə isə BMT Baş Assambleyasının 64-cü sessiyasının
iclasında mart ayının 21-i "Beynəlxalq Novruz Günü” elan olunmuşdur.
Xalqımız Novruz bayramına xüsusi həvəslə
hazırlaşır. Bayramından qabaq evlərdə, həyətlərdə təmizlik işləri edilir.
Bağ-bağat səliqəyə salınır, təmizlənir, torpaq şumlanır. Ağacların quru budaqları
kəsilir, yeni meyvə tingləri əkilir. Əkin üçün hazırlıqlar görülür.
Novruz bayramında xüsusi bayram süfrəsi hazırlanır.
Bu süfrədə noğul, nabat, şəkərbura, paxlava, qoğal, növbənöv şirniyyatlar,
kişmiş, qoz, badam, püstə, fındıq, meyvə quruları, müxtəlif çərəzlər, meyvə şirələri,
rəngbərəng boyanmış yumurtalar olur. Süfrənin ortasında səməni qoyulur. Yeməklərin
şahı sayılan bayram aşı(plov) bişirilir. Deyirlər ki, Novruz süfrəsində 7 dənə
"s” hərfi ilə başlayan nemət olmalıdır. Bu nemətlər adətən su (aydınlıq),
sünbül (bolluq), səməni (təbiət, yaşıllıq), səbzə (ümid), sumax (bərəkət), süd
(ruzi), sikkə (var-dövlət) və s. olur. Bəzən bu nemətlərdən hansısa biri
olmayanda saat (uzun ömür), sarımsaq (sağlamlıq), sirkə (dad və zövq) ilə də əvəz
edilir. Yəni, hər bir bölgədə "s” hərfi ilə başlayan hansı qida, nemət, ərzaq
daha çoxluq təşkil edirsə, onlar da süfrəyə qoyulur.
Novruz bayramı mərasimlərindən biri də qonaq getməkdir.
Bayram günü qohumların və qonşuların evinə qonaq gedərlər, onlara Novruz payı,
hədiyyələr apararlar. Qonşular, qohumlar kasıblara, kimsəsizlərə əl tutar,
onlara bayram yeməklərindən verərlər. Ağsaqqallar, ağbirçəklər evlərində ziyarət
edilər. Novruz bayramında keçirilən mərasimlərdən biri də yaslıların yasdan
çıxarılmasıdır. Bunun üçün ağsaqqallar bir qırmızı alma və boyanmış yumurta
götürərək yas düşən evə gedirlər. Qonşular yaslı adamların həyətində tonqal
yandırıb, onları "yasdan çıxarırlar”. Sonra vəfat edənin ruhuna dualar oxunur.
Yas düşən evlərdə "İlaxır çərşənbə”dən öncəki çərşənbədə "qara bayram” qeyd
edildiyi üçün "Vəfat edənin qara bayramı keçib getmişdir, daha yas saxlamayın”
deyə ağsaqqallar təskinlik verərlər. Xalq arasında həmin gün ağlamaq, qara rəngli
paltar geyinmək, bayramı evdə keçirməmək pis əlamət sayılır.
Novruzun
rəmzləri
Səməni-Novruz bayramıərəfəsindədənli bitkilərdən (buğda, arpa, qarğıdalı, lobya və
s.) cücərdilir. Həyat və bolluq rəmzi, baharın
ilk müjdəçilərindən hesab olunur.Səməni
yazın gəlməsinin, yaşıllığın, təbiətin
canlanmasının, məhsulun, əkinçiliyin rəmzidir. Qədim zamanlarda insanlar səməni
cücərtməklə həm növbəti təsərrüfat ilinə bərəkət, bolluq arzulamış, həm də səməninin
necə cücərməsini izləməklə, toxumun keyfiyyətini sınaqdan keçirmişdir. Səməni
üçün nəğmələr də oxunur:
Səməni,
saxla məni
İldə göyərdərəm
səni,
Səməni,
al məni,
Hər
yazda sən yada sal məni.
Sən gələndə
yaz olur,
Yaz
olur, avaz olur...
Boyanmış yumurta - Novruzun atributlarından biri də
rəngbərəng boyanmış yumurtalardır. Yumurta oval, dairəvi formada olduğundan
qalaktikanı, dünyanı təmsil edir. Yumurtanın ağ, göy, yaşıl, qırmızı boyanması
isə dörd fəslin rəmzi, əmin-amanlıq kimi yozulur. Kənd yerlərində yumurtaları
çox zaman soğan qabığı ilə də boyayırlar. Novruz bayramı günü uşaqlar "bayram payı” almaq
üçün evlərə gedirlər, qapını döyərək, "Bayramınız mübarək, bayram payımızı
verin” deyirlər. Verilən payda yumurtanın olması mütləqdir. Yığılan yumurtalar
sonradan "döyüşdürülür”. Kimin yumurtası sınırsa, o məğlub sayılır və yumurtanı
qalib gələn uşağa verir.
Novruz
şirniyyatları-Novruzda bayram süfrəsinə qoymaq və pay vermək üçün
şirniyyatlar da bişirirlər. Həmin şirniyyatlar qoğal, şəkərbura, paxlava və s. olur.
Qoğal-günəşin, şəkərbura-ayın, paxlava isə-alovun, ulduzların rəmzi sayılır.
Kos-kosa oyunu. Novruz şənliklərinin ən maraqlı
oyunu Kos-kosa, əsas personajları isə təbii ki, Kosa və Keçəldir. Onların
oyunbazlığı bayrama xüsusi əhval-ruhiyyə gətirir. Kosa və Keçəl obrazları qışla
yazın mübarizəsini əks etdirir: Kosa torpağın rəmzidir, qışla yazın arasında nə
qədər mübarizə getsə də, nəticədə Kosa-torpaq ölmür, dirilir, təbiət oyanır.
Qış öz yerini yaza təhvil vermək istəmir, yaz isə bu yeri əldə etməyə çalışır.
Axı hər şeydən əvvəl bu şənlik əkinçilik bayramını əks etdirmək üçündür. Yazın
gəlişiylə də Kosa dirilir.Çox qədim
mənbələrdən də aydın olur ki, Novruz mərasimlərində, şənliklərində Kos-kosa
oyunundan istifadə olunmuşdur. Onlar ta qədim zamanlarda açıq havada keçirilən
meydan tamaşasını gözəlləşdiriblər. Bu personajlar barədəHüseynqulu Sarabskinin”Köhnə Bakı” əsərində yazılanlar
Novruz ənənələrinin orijinal variantına yaxındır, onların oyunbazlığının geniş
mətni həmin əsərdə əks olunub.
Ümumiyyətlə, hal-hazırda Novruz
bayramı otuzdan çox xalq tərəfindən qeyd olunsa da, onun ənənələri demək olar
ki, ən düzgün variantda Azərbaycanda yaşamaqdadır. Buna nümunə kimi bizim
Novruz mərasimlərinin başlıca atributlarından olan "Kosa-kosa” tamaşasını göstərmək
olar. Bu tamaşa yalnız Azərbaycan Novruzuna mənsubdur. Onun indi göstərilən
variantında Kosa ilə Keçəl sanki zarafatlaşırlar. Ancaq tamaşanın qədim
formasında onlar bir-biri ilə mübarizə aparırdılar.
Əpoş VƏLİYEV