“Xocalıları yaşadan Xocalıya qayıtmaq ümididir”
1991-94-cü illərdə Dağlıq Qarabağ bölgəsi uğrunda
gedən müharibə nəticəsində Ermənistan Azərbaycan ərazilərinin 20 faizini, o
cümlədən Dağlıq Qarabağ və ətraf 7 inzibati rayonu işğal edib, 1 milyondan
artıq insan qaçqın və məcburi köçkün vəziyyətinə düşüb. Bu müharibə zamanı Ermənistan
silahlı birləşmələri 366-cı rus motoatıcı alayının köməkliyi ilə XX əsrin ən
qanlı faciəsini Xocalı şəhərində törədiblər. Xocalı soyqırımı mövzusunda
"Kaspi”nin bu dəfəki müsahibi Xocalıda dünyaya gəlib böyüyən, elə bu yaşayış məntəqəsində
müxtəlif vəzifələrdə çalışan, hazırda isə Xocalı Rayon İcra Hakimiyyətinin başçısı
olan Şahmar Usubovdur.
- Şahmar
müəllim, bu il Xocalı soyqırımının töədilməsindən 25 il ötür. Hər il xalqımız o
məşum gecəni xatırlayır, qanlı faciə zamanı şəhid olanların ruhunu ehtiramla
yad edir. Soyqırımı ərəfəsində Xocalıda və ətraf ərazilərdə cərəyan edən hadisələri
Siz necə xatırlayırsınız?
- Ötən
əsrlər boyunca ermənilərin daim Azərbaycan ərazilərinə torpaq iddiaları olub. Azərbaycanın
yerində olmayan rəhbərlərinin bacarıqsızlığı, çar Rusiyasına, sonradan isə
SSRİ-nin mərkəzi sayılan Moskvaya təpki göstərmək bacarığında olmamaları səbəbindən
tarixi torpaqlarımızı hissə-hissə düşmənə bəxş ediblər. Zaman-zaman istəklərinə
nail olmuş ermənilər XX əsrin sonlarında SSRİ-nin süqutunun baş verdiyi bir
vaxtda və Azərbaycan dövlətçiliyinin qorunmasında rəhbərliyin zəif olduğu anda
yenidən ərazi iddiaları ilə çıxış etməyə başladılar. Bunun ardınca isə Azərbaycan
torpaqlarının işğal edilməsi prosesi başlandı. Bədnam qonşularımız öz
havadarlarına arxalanaraq, azərbaycanlıların gözünü qırmaqdan ötrü silsilə
soyqırımılar törətməkdən də çəkinmirdilər. Xocalıdan öncə belə soyqırımılar Meşəlidə,
Kərkicahanda, Qaradağlıda baş verdi. O zamankı siyasi rəhbərliyin təcrübəsizliyi,
cəsarətsizliyi, xalqın taleyini düşünə bilməməsi ucbatından ermənilərin törətdiyi
soyqırımıları Xocalıda öz kulminasiya nöqtəsinə çatdı. Çox təəssüflər olsun ki,
həmin vaxtlar bütün ətraf yaşayış məntəqələrindən təcrid olunan, yalnız hava nəqliyyatı
yolunun ümidinə qalan Xocalıya, bu şəhərin özünümüdafiəsinə mərkəzdən yardım edən
olmadı. Məhz bu laqeydlik üzündən Ermənistan silahlı qüvvələri 366-cı rus
motoatıcı alayının yardımı ilə Xocalıya hərtərəfli hücuma keçdilər, dinc, əliyalın
mülki əhaliyə divan tutdular. Xocalı sakinləri həmin vaxt olduqca dəhşətli
anlar yaşadı. Biz xocalılar hər zaman torpağına, xalqına, elinə-obasına bağlı
insanlar olmuşuq. O dövrdə də xocalılar vətənini, torpağını qoyub kiminsə diqtəsi
ilə öz dədə-baba yurdundan çıxmağı özlərinə ar sayıblar. O zaman görəndə ki bizə
mərkəzdən, ölkə rəhbərliyindən heç bir kömək yoxdur, biz xocalılar torpağımızı
qoyub qaçmaqdansa, torpaq uğrunda ölməyi üstün tutduq. Təpədən dırnağa qədər
silahlanmış, yüzlərlə hərbi texnikanın, tankın, topun qarşısında Xocalı sona qədər
düşmənə layiqli müqavimət göstərməyi bacardı. Xocalının müdafiəsi zamanı həlak
olan igid oğul-qızlarımız, milli qəhrəmanlarımız var. Erməni gülləsinə tuş gələn
körpələr, qadınlar, qocalar da var. Bu gün də biz fəxrlə deyirik ki, Xocalı
olaraq döyüşmüşük, torpaq uğrunda qan tökmüşük. 366-cı alay ilə erməni silahlı birləşmələrinin
müqayisəolunmaz dərəcədə hərbi üstünlüyü səbəbindən işğala, soyqırımına, qanlı
faciəyə məruz qalmışıq. Ancaq indi dövlətimizdən, ölkə rəhbərliyindən aldığımız
güc bizə inam verir ki, doğma torpaqlarımıza mütləq qayıdacağıq. Bu gün Cocuq Mərcanlıya
olan qayıdış yaxın gələcəkdə Xocalıya doğru da istiqamətlənəcək. Bax həmin vaxt
biz sosial layihələrimizi, quruculuq və abadlıq işlərimizi Xocalıda da davam
etdirəcəyik.
- Sizcə, Xocalı soyqırımının törədilməsində, xüsusən
də mülki əhaliyə divan tutulmasında Ermənistanın başlıca məqsədi nə idi?
- Bu
sualı cavablandırmaq üçün bir məlumatı diqqətinizə çatdırmaq istərdim. Faciənin
təşkilatçılarından və bilavasitə iştirakçılarından biri, hazırda Ermənistanın
prezidenti olan Serj Sarkisyan özü əməllərindən indi fəxrlə danışır. O, xarici
mediaya müsahibəsində bildirir ki, azərbaycanlılar bizim dinc əhaliyə əl
qaldıracağımızı gözləmirdilər, amma bizim Xocalıda mülki əhaliyə qarşı etdiklərimizi
gördülər və nəyə qadir olduğumuzu bildilər. Bu etirafları Ermənistan adlı
oyuncaq dövlətin prezidenti bu gün heç kimdən çəkinmədən dilə gətirir,
lovğalanır. Budur erməni xisləti, erməni siyasəti, ermənilərin dövlətçilik
qurmaq iddiaları və ən nəhayət, Xocalıdakı qətliamın törədilməsində başlıca məqsəd.
Bu soyqırımının törədilməsində Ermənistanın indiki siyasi rəhbərliyi, eləcə də
sabiq prezident Robert Köçəryan, sabiq müdafiə naziri Seyran Ohanyan və
başqaları şəxsən iştirak ediblər. Çox təəssüflər olsun ki, beynəlxalq aləm, o
cümlədən Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin sülh yolu ilə həllinə məsul olan həmsədr
dövlətlər, böyük güclər bu həqiqətləri bilsələr də, buna seyrçi qalırlar.
Ümumiyyətlə, ermənilər həmişə törədəcəkləri cinayətlərdən əvvəl öz məkrli
planlarını hazırlayırlar. Onlar Xocalı soyqırımını törətməmişdən qabaq Sumqayıt
şousunu hazırladılar. Sumqayıtdakı şounu SSRİ-nin Dövlət Təhlükəsizliyi Komitəsi
ilə birgə həyata keçirdilər. Sumqayıtda guya yüzlərlə erməninin "öldürülməsini”
dünya miqyasında yayaraq, özlərinə gələcəkdə bəraət qazandırmaq və onun "qisasını
almaq” adı altında silsilə faciələr həyata keçirdilər. Onlar girdiyi oyunlarla
özlərini yazıq, əzilmiş, sahibsiz bir xristian ümməti kimi təqdim edirdilər.
Xristian ölkələrin tərəfini saxlayan beynəlxalq təşkilatlar da əsl gerçəklikdən
xəbərsiz halda Azərbaycana müəyyən təzyiqlər etdilər. Bu baş verənlərin bir səbəbi
də Azərbaycanı kölə kimi öz müstəqilliyindən vaz keçirməyə məcbur etmək idi.
Digər tərəfdən isə ermənilər həmin məsələləri öz niyyətləri üçün istifadə etmək
məqsədi güdürdülər. Mənfur qonşularımız Qərbi Azərbaycandakı soydaşlarımızı öz
dədə-baba yurdlarından qovub çıxartdıqdan sonra Azərbaycanın daxilində yaşayan
ermənilərin Dağlıq Qarabağa yerləşdirilməsini istəyirdilər. Ona görə də Dağlıq
Qarabağ ərazisində azərbaycanlılara qarşı soyqırımılar törədir və Azərbaycan ərazisində
yaşayan ermənilərin qorunmasını tələb edirdilər. Buna görə də Sumqayıt hadisələrinin
törədilməsini Xocalı soyqırımının həyata keçirilməsi planının ilk başlanğıcı
saymaq olar. Beləliklə, dünyaya özlərini məzlum, əzilmiş xalq kimi göstərən ermənilər
Xocalıdakı vəhşiliklərlə öz mənfur xislətlərini aşkar etdilər. Üstəlik, həyasızcasına
Xocalıda öldürülən insanları azərbaycanlıların erməniləri öldürməsi yalanı ilə
ilkin olaraq dünya mətbuatına yayırdılar. Çünki plana əsasən, düşmənlər xarici
mətbuatda işləyən yüzlərlə ermənini və ermənipərəst jurnalistləri Dağlıq
Qarabağa cəlb etmişdilər. Soyqırımının səhərisi törətdikləri faciəni çəkərək,
guya azərbaycanlıların ermənilərə qarşı etdiyi hərəkət kimi, Sumqayıt hadisələrinin
davamı kimi yayırdılar. Ancaq fakt faktlığında qalırdı. Sonradan bu məsələnin
üstündə Azərbaycan Respublikası işlədi, xarici media, beynəlxalq təşkilatlar Xocalı
müsibətinə şahid kimi cəlb olundu. Lakin əfsus ki, o dövrdə həqiqət ortaya
çıxsa da, soyqırımını dünya dövlətlərinə çatdırmaq bir qədər vaxt tələb
ediridi. Azərbaycan bir neçə ildən sonra buna
nail ola bildi.
- Hazırda
Xocalı sakinlərinin aqibəti nə yerdədir, onlar Azərbaycanın hansı ərazilərində
məskunlaşıblar, vəziyyətləri necədir?
- Xocalı əhalisi
soyqırıma məruz qaldı. Xocalılar öz doğma yurdlarından didərgin düşəndən sonra
respublikanın əlliyədək rayonuna səpələndilər. Sonra isə əhali müəyyən yerlərdə
toplaşdı. Əhalinin bir hissəsi Bakı şəhərində, qalan hissəsi də Qarabağa yaxın ərazilərdə
müvəqqəti məskunlaşıb. Xocalı dərdi ağır dərddir. Əsirlikdən azad olunan yüzlərlə
insan sonradan dünyasını dəyişdi. Faciəni görmüş, faciəni yaşamış, itki vermiş
anaların gözləri illərlə ağlamaqdan tutulub. 150 nəfər itkin düşmüş insanın
intizarından, onların öldü-qaldısından məlumat ala bilməyən yaxınlarının gözləri
ağlamaqdan tutulub. Bu gün də xocalılar 25 il bundan öncə Xocalıda törədilmiş
soyqırımının acısını, kədərini yaşayırlar. Faciə o zaman insanlar üçün yüngülləşir
ki, başqaları ilə bölüşürsən. Yaxınlarınla, qohumlarınla, dövlətinlə, dövlətçiliyinlə,
millətlə dərdini bölüşürsən. Ümummilli lider Heydər Əliyevin hakimiyyətə
qayıdışı, Xocalı soyqırımına qiymət verməsi, Prezidentimiz İlham Əliyevin bu
siyasəti uğurla davam etdirməsi, Xocalı soyqırımının 2010-cu ildən başlayaraq
dünya səviyyəsində qeyd olunması və dünyada tanıdılması istiqamətində Heydər
Əliyev Fondunun vitse-prezidenti Leyla Əliyevanın gördüyü işlər insanlarımıza bir
növ təsəllidir, onların yaşamaq ümidinı daha da artırır. Biz xocalılar inanırıq
ki, tökülən qanlarımızın qisasını mütləq alacağıq, doğma yurd-yuvamıza
qayıdacağıq, şəhərimizi, qəbiristanlıqlarımızı yenidən bərpa edəcəyik. İtkin düşmüş,
şəhid olmuş insanların qəhrəmanlıq abidəsini Xocalıda ucaldacağıq. Xocalıları
yaşadan Xocalıya qayıtmaq ümididir. Xocalıya qayıtdıqdan, orada müəyyən abadlıq
işləri apardıqdan sonra şəhidlərimizin ruhu şad olacaq. Biz xocalılar bu ümidlə
yaşayırıq və inanırıq ki, ölkə başçıçızın rəhbərliyi ilə tezliklə torpağımıza
qayıdacağıq.
- Bir
qədər əvvəl Siz Xocalı soyqırımının dünyaya tanıdılmasına toxundunuz. Elə
sonuncu sualım da bununla əlaqədardır. Bu soyqırımının beynəlxalq aləmdə
tanıdılması və lazımi hüquqi-siyasi qiymət alması üçün görülən işləri necə dəyərləndirirsiniz?
- Xocalı soyqırımı tək
xocalıların dərdi deyil. Bu, ümumxalq dərdidir. Bu dərdin dünya ictimaiyyətinə,
beynəlxalq təşkilatlara çatdırılması yönündə dövlətimiz çox böyük işlər həyata
keçirib. 2011-ci ildən başlanan "Xocalıya ədalət” kampaniyasına demək olar ki,
hər kəs qoşulub. Əvvəllər respublika daxilində gedən təbliğat kampaniyası indi
dünyanın bir çox ölkələrində davam etdirilir. Beynəlxalq təşkilatlarda soyqırımı
günü və şəhidlərimizin ruhu anılır. Eyni zamanda, 68 müsəlman dövlətinin
parlamentində və İslam Əməkdaşlıq Təşkilatında soyqırımı günü yada salınır.
Xocalı soyqırımının 25 illiyi ilə əlaqədar olaraq Azərbaycan Prezidenti İlham
Əliyev tərəfindən 24 yanvar 2017-ci il tarixli Sərəncam imzalanıb. Bu Sərəncama
əsasən, Prezident Administrasiyasının rəhbəri cənab Ramiz Mehdiyev də Xocalı
soyqırımının 25-ci ildönümünün qeyd edilməsi ilə bağlı hazırlanmış tədbirlər
planını təsdiq edib. Tədbirlər planında bütün orqanlara Xocalı soyqırımının
keçirilməsi üçün məsuliyyətləri əks olunub. Bütün nazirliklərə, xaricdəki
diaspora və digər qurumlara tapşırıqlar verilib. Tədbirlər planına əsasən,
bütün şəhər və rayonlarımızda olduğu kimi, Xocalı rayonunda da silsilə tədbirlər
keçirilir. Şəhid ailələri ziyarət edilir, erməni əsirliyində olmuş, yaxınları
itkin düşmüş insanlarla söhbətlər aparılır. Soyqırımına məruz qalmış hər bir
sakinə mənəvi dəstək oluruq. Xaricdəki səfirliklərimiz, diaspor təşkilatlarımız,
türk qardaşlarımızla birgə soyqırımının dünyada tanıdılması istiqamətində mühüm
təbliğat işləri aparırlar. İlbəil Xocalı soyqırımı, təcavüzkar Ermənistanın vəhşilikləri
dünyada daha çox tanıdılır. Artıq 11 dövlət və ABŞ-ın 21 ştatı Xocalı
soyqırımını tanıyır və ermənilərin törətdiyi vəhşilikləri qınayır. Xocalı rayon İcra Hakimiyyəti də soyqırıma
məruz qalmış rayon kimi öz üzərinə düşən məsuliyyəti çox yaxşı dərk edir.
Aidiyyatı təşkilatlarla əlaqə saxlanılır. Xarici dövlətlərin ölkəmizdəki səfirliklərinin
nümayəndələrinin xocalıların məskunlaşdığı qəsəbələrə səfəri zamanı rayonumuzun
tarixi, Xocalı soyqırımının acı nəticələri haqqında məlumatlar verilir. Ümumu
götürsək, dövlətimiz Xocalı soyqırımının tanıdılması məqsədilə siyasi xəttini
çoxdan formalaşdırıb və uğurla inkişaf etdirir. Məqsədimiz Xocalı soyqırımına
bütün dünya ictimaiyyətinin rəyini almaq və bu soyqırımı törədən vəhşilərin cəzalandırılmasına
nail olmaqdır.
Rufik İSMAYILOV