Xocalı soyqırımı: Yalanlar və həqiqətlər
Tariximizin qanlı yaddaşına həkk olunan Xocalı soyqırımı xalqımızın
taleyində ən dəhşətli səhifələrindən biridir. Bu faciə mahiyyət etibarı ilə
yalnız bir qətliam, böyük bir cinayət deyil, eyni zamanda əsrlərdən bəri
xalqımızın xeyirxahlığına yamanlıq cavabı, yurdsuz-yuvasız qalmış ermənilərə
sığınacaq vermək alicənablığına qarşı bir nankorluq sübutu idi.
Sonralar xarici mətbuatın bu faciəni
xatırlamağa həvəsi olmamışdır
1992-ci il fevralın 25-dən 26-na keçən gecə, yerlərin və göylərin
məhkəməsinin susduğu gündə Seyran Ohanyanın (1962-ci ildə Şuşada anadan olmuş
erməni, 1969-1979-cu illərdə Şuşada Nəcəf bəy Vəzirov adına 2 saylı rus
məktəbində təhsil alıb, 1983-cü ildəBakıdakı
Ali Ümumqoşun Komandirləri Məktəbini bitirmiş, 1989-cu ilin avqust ayından
erməni hərbi dəstəsinin 2-ci batalyon komandiri olmuş) başçılığı ilə erməni
silahlı dəstələri 366-cı motoatıcı alayla birlikdə Azərbaycanın Dağlıq Qarabağ
ərazisindəki yalnız azərbaycanlıların yaşadığı 57 yaşayış məntəqəsindən biri
olan Xocalı şəhərini və yaxınlığında yerləşən hava limanını zəbt edərək, yerli
əhaliyə qarşı dəhşətli soyqırımı törətdilər.
Dövrün səriştəsiz vəzifəli şəxslərinin spekulyativ fəaliyyəti, hərbi
qüvvənin zəifliyi ermənilər tərəfindən mühasirəyə alınmış Xocalıya heç bir
yardım əlini uzatmağa imkan vermədi. Ermənilərin Xocalıdakı vəhşiliyini əks etdirən
çoxsaylı sənədlər göstərir ki, Ermənistan Respublikası silahlı qüvvələrinin,
onların tabeliyində olan muzdlu əsgərlərin, terrorçu dəstələrin törətdikləri
vəhşilik məhz soyqırımı aktıdır və bunu o qanlı günlərin şahidləri də
açıq-aydın etiraf edirlər.Tarixin müəyyən dövrlərində Azərbaycan
mətbuatının inkişafında ləngimələr müşahidə olunmuş, baş verən proseslərin
obyektiv şəkildə işıqlandırılmasında çətinlik yaşanmışdır. Faciənin törədildiyi
1992-ci ildə Azərbaycan
mətbuatının konkretlik və birbaşa ünvanlılıq funksiyasını tam formada yerinə
yetirə bilməməsinin səbəbi senzura qorxusu ilə bağlı idi. Beynəlxalq hüquq normalarına görə soyqırımı anlayışına
uyğun gələn bu faciə hələ də dünya mətbuatında "Xocalı qətliamı”, bəzən
"insanlıq əleyhinə cinayət” hadisəsi kimi qələmə verilir.
Xocalı
soyqırımı mövzusu 1992-ci ildə çap olunan yerli ("Azərbaycan”, "Xalq”, "Səhər”
qəzetləri, "Azərbaycan” jurnalı), xarici (Krua l'Eveneman jurnalı (Paris), "The
Sunday Times” (London), "Faynenşl Times” (London), "Times” (London),
"İzvestiya” (Moskva), "Le Mond” (Paris), "İzvestiya” (Moskva) qəzetləri) və digər mətbuat orqanlarında öz əksini
tapmışdır. 1992-ci ilin fevral-mart aylarında çap olunan "Azərbaycan”, "Xalq”
və s. qəzetlərdə Xocalıya edilən maddi yardımlar barədə məlumatlar, bu
yardımlara görə minnətdarlıq məktubları çap olunurdu. Xarici mətbuatın reportyorları
- Tomas Qolts (erməni əsgərlərinin törətdikləri qırğınlar barədə məlumat verən
ilk reportyor, "Sandi Tayms" qəzeti), Violetta Parvanova
("Nie" qəzeti, Bolqarıstan), Mayor Leonid Kravest
("İzvestiya" qəzeti) faciənin törədildiyi zamanda informasiyanın yayılmasında
aktivlik göstərmələrinə baxmayaraq, sonralar xarici mətbuatın bu faciəni
xatırlamağa həvəsi olmamışdır.
Sovet xofunu yaşadan senzura
nəzarətinin təzahürü
Əhalinin informasiyaya böyük ehtiyac duyduğu 1992-ci ilin fevral ayında dövrün ən böyük xəbər
agentliklərindən olan "Azərinform” hadisə ilə bağlı məlumat verməkdə çətinlik
çəkirdi: "Xocalı ilə əlaqə 25 fevrala keçən gecə kəsildiyindən Xocalıda baş
verən hadisələrin tam şəkli və soyqırımın həcmi dəqiq müəyyən olunmayıb. "Azərinform”un
jurnalisti Z. Rüstəmov böyük möcüzə ilə canlarını qurtararaq Ağdama çatmış
Xocalıdan olan məcburi köçkünlərlə danışıb. Onların dediklərinə görə, Xocalıda
çoxlu insan öldürülüb”. "Azərinform”un 1992-ci il 26 fevral tarixli məlumatında
konkret statistik məlumatlar yoxdur, ilkin rəy xarakterlidir, şahid dindirmələrinə
əsaslanır. Azərbaycan mətbuatında Xocalı faciəsi haqqında məlumat ilk dəfə
"Səhər” qəzetində işıqlandırılmışdır. "Səhər” qəzeti Xocalıda ölənlərin
sayının 1000-dən çox, itkin düşənlərin sayının isə 15 nəfər olması ilə bağlı məlumat
verirdi. Bu da təbii ki, hadisənin tam faciəsini əks etdirmirdi. "Səhər”
qəzetinin 1992-ci il 27 fevral tarixli sayında Süleyman Qaradağlı "Xocalı işğal
olundu” başlıqlı məqaləsində faciə ilə bağlı ilk məlumatı Azərbaycan ordusunun
döyüşçüsü Şamil Sabiroğlunun telefon zəngi ilə bildirdiyini qeyd edir. Münaqişə
zonasına ezam olunmuş əməkdaşlar Şamil Ələkbərov və Səriyyə Müslümovanın sayəsində
hadisə ilə bağlı xəbər bütün yerli ictimaiyyətə yayıldı. Yerli qəzetlər
içərisində publisist, şair Sabir Rüstəmxanlının baş redaktorluğu ilə çap olunan
Qarabağa Xalq Yardımı Komitəsinin mətbu orqanı olan "Azərbaycan” qəzeti Xocalı
faciəsinin işıqlandırılmasında xüsusi aktivlik göstərmişdir. Əlbəttə ki,
hadisənin baş verdiyi zaman konkret statistik məlumat vermək mümkünsüzdür, ancaq
dünyada sensasiyalı xəbər kimi qarşılanan Xocalı faciəsinin dolğun
işıqlandırılmaması ölkədə Sovet xofunu yaşadan senzura nəzarətinin təzahürü
idi. Faciə ilə bağlı verilən statistik məlumatlarda jurnalist qeyri-peşəkarlığı
özünü göstərir. Həmin dövrdə dünya mətbuatında Xocalıda 2000 adamın itkin
düşməsi (Thomas Goltz.
Corpses Litter Hills in Karabakh. "The Times” newspaper, 2 march 1992), 1000 ölü, 4000 yaralı (HIATT Fred. Killings Rife in Nagorno-Karabakh. "The
Washington Post” newspaper, 3 march 1992), 1000-dən çox insanın vəhşicəsinə
öldürülməsi (Brian
Killen. Attrocity Reports Horrify Azerbaijan. "The Washington Times”, 3 march
1992), Qarabağ müharibəsində ölkəni qorumağı
bacarmayan ölkə prezidenti Ayaz Mütəllibovun günahlandırılması (Thomas
Goltz. Massacreby
Armenians Being Reported. "The New York Times”, 3 march 1992) və s. kimi faktiki məlumatlar qəzetlərdə
yer almışdı. Fransada nəşr olunan "Le Mond" qəzeti 1992-ci il 14 mart
tarixli sayında ermənilərin törətdikləri vəhşilikləri işıqlandırmaqla yanaşı,
erməniyönlü mətbu orqanların yalanlarına arqumentlərlə cavab vermişdir:
"Ağdamda olan xarici jurnalistlər Xocalıda qətlə yetirilmiş qadınlar və uşaqlar
arasında başının dərisi soyulmuş, dırnaqları çıxarılmış üç meyit görmüşlər. Bu
azərbaycanlıların təbliğatı deyil, reallıqdır”.
Azərbaycan mətbuatı ermənilərə qarşı
"xalqlar dostluğu” tendensiyası
təbliğatı ilə məşğul olan zaman...
1992-ci ilin bəzi məqalələrin headlaynları (xronika sərlövhəsi)
cəlbedici görünsə də, məzmun baxımından daha çox müəllifin emosional mövqeyi,
səbəbkarları təqsirləndirməkdə bir çəkingənliyi özünü biruzə verir. 70 il
avtoritar Sovet rejiminin Qərb jurnalistika təcrübəsindən uzaq düşmüş
Azərbaycan mətbuatı ermənilərə qarşı "xalqlar dostluğu” tendensiyası təbliğatı ilə məşğul olan zaman erməni
mətbuatı azərbaycanlılara qarşı siyasətdə artıq zəngin təcrübə qazanmışdı. Həmin
dövrün mətbuatında erməni qüvvələrinin arxasında dayanan səbəblər
aydınlaşdırılırdı. El Messanyan Qriqoryan Beyrutda çıxan "Zartunk” ("Oyanma”) qəzetində
(1992-ci il 24 mart) "Bir erməni yardımı” yazısında dünyanın 24 ölkəsində
zəngin erməni iş adamının hesabına maliyyələşən "Arsax yardım fondu”nun vəsaitinin
Xocalıda döyüşən "qəhrəmanlar” üçün ayrıldığını qeyd edir: "Məlumatımız var ki,
dünyanın 24 ölkəsində varlı və zəngin erməni iş adamları "Artsax yardım fondu”
təsis ediblər. O fond həm də bizim gələcək nəsillərin taleyi üçündür...
Londonda erməni iş adamı satdığı villasının dəyərini, Vaşinqtonda erməni
biznesmeni Araz Süleyman öz ticarət mərkəzindən gələn illik gəlirləri...
Parisdə "Erməni ana dili” cəmiyyətinin üzvləri topladıqları ianələri... Xocalı
qəhrəmanları üçün ayırdılar...” (El Messanyan
Qriqoryan. Bir erməni yardımı.
"Zartunk” qəzeti (Beyrut), 24 mart 1992,
http://files.preslib.az/projects/khojali/azkhojali/gl1.pdf, s. 51).
Azərbaycan və erməni
mətbuatında yayılmış informasiyalar, absurd və doğru xəbər arasında analitik
təhlillər "Nyu York Tayms” qəzetinin 3 mart 1992 tarixli sayında öz əksini
tapmışdır: "Dağlıq Qarabağın ikinci böyük Azərbaycan şəhəri olan Xocalının
təpədən dırnağadək silahlanmış erməni hərbçiləri tərəfindən ötən çərşənbə
axşamı işğal olunmasından sonra ermənilər azərbaycanlıların soyqırımını inkar
etdilər. Azərbaycan 1000 nəfərin öldürüldüyünü deyir” (Thomas Goltz. Massacreby Armenians Being Reported.
"The New York Times”, 3 march 1992).
"Haydad”, "Asala” erməni terror təşkilatlarının maliyyə dəstəyi ilə
qurmaq istədikləri "Böyük Ermənistan"a xidmət üçün Xocalıya
Avropadan gəlmiş erməni jurnalistləri ermənilərin öldürüldüyü barədə absurd
xəbərlər yaymışdır. 1992-ci il fevral ayında Xocalı faciəsindən az sonra
Xankəndinə dünyanın 32 ölkəsindən 47 nəfər erməni jurnalisti reportaj
hazırlamaq üçün gəlir. Onların bir qismi polkovnik Y.Zarviqarovun ayırdığı
zirehli maşınların gözlüklərindən, qərargah mərkəzlərindən hadisələri izləyir,
qeydlər götürür, bəziləri də operativ çəkilişlər aparırdı. Dağılmış, viranə
qalmış yerləri dünyaya göstərir və acı bir təəssüflə qeyd edirdilər: "...
Azərbaycanlılar günahsızları qırırlar...” Dünya mətbuatında erməni
jurnalistləri nə qədər absurd fikirlərə meyl etsələr də, bizim hadisələrlə
bağlı ictimaiyyətdə obyektiv məlumatlar yayan mətbuat orqanları az deyildi.
"Krua l'Eveneman” jurnalı (Paris) 25 fevral 1992-ci il, "Sandi Tayms” qəzeti
(London) 1 mart 1992-ci il (16), "Faynenşl Tayms” qəzeti (London) 9 mart
1992-ci il, "Tayms” qəzeti (London) 4 mart 1992-ci il, "İzvestiya” (Moskva) 4
mart 1992-ci il, "Faynenşl Tayms” qəzeti (London) 14 mart 1992-ci il, "Le Mond” qəzeti (Paris) 14 mart 1992-ci il,
"İzvestiya” (Moskva) 13 mart 1992-ci il, "Valer aktuel” jurnalı (Paris) 14 mart
1992-ci il sayları və s. (7).
Bu qəzetlərdə gedən yazılar janr etibarı ilə xəbər, xəbər
korrespondensiya, qısa reportajdır. 1992-ci ildə yerli mətbuatda Xocalı faciəsi
ilə bağlı fakt xəbər üstünlük təşkil etsə də, sonrakı illərdə hadisə ilə bağlı
analitik şərh önə keçdi.
Xocalı faciəsinin törədilmə səbəbləri də jurnalistləri 1992-ci il
mətbuatında daha çox düşündürürdü. Əlbəttə ki, dövlətdə məsul vəzifə tutmuş
şəxslərin biganəliyi də mətbuatda tənqid olunmuşdur. Xocalı faciəsinin
törədilməsinə səbəb olan amil kimi bəzən jurnalistlər hadisənin mətbuatdan
gizli qalmasını hesab edirdilər. R.Atayevanın "Azərbaycan” qəzeti, 12 mart
1992-ci il sayında "Laqeydlik, susmaq, genosid..” məqaləsində "əgər Daşaltıda,
Malıbəylidə və Azərbaycanın digər rayonlarında baş verən faciəni dünya
xalqlarına vaxtında çatdırsaydıq, Xocalıda belə bir fəlakət olmazdı” fikirləri
yer almışdı.
Güclü silahlarla təmin edilmiş ermənilər, öz cəbhəmizdə rabitə,
kəşfiyyat, döyüş texnikasının zəifliyi jurnalistlərin nəzərində məğlubiyyətin
səbəbləri kimi göstərilir. "Xalq” qəzetinin 3 mart 1992-ci il tarixində çap
olunan Tahir Aydınoğlunun "Uğursuzluqlar nədən doğur?” məqaləsində XTMD-nin
üzvü, milis kiçik serjantı İlqar Cəfərov məğlubiyyətin səbəbini döyüş
iştirakçısı kimi belə aydınlaşdırır: "Ən başlıcası, XTMD, Milli Ordu, yerli
milis, kəndin özünümüdafiə qüvvələrini idarə edən vahid komandanlıq yoxdur.
Hamı özü üçün əməliyyat keçirir”.
Hal-hazırda xarici
dövlətlərdə yaşayan azərbaycanlılar hər il Xocalı faciəsinin törədildiyi günü
"Justice for Khojaly” (Xocalıya ədalət) kompaniyasını həyata keçirməklə,
faciənin dünya ictimaiyyətinə çatdırılması yolunda mühüm addımlar atırlar. Ümumiyyətlə, bu məsələdə həm
beynəlxalq, həm də yerli mətbuat materiallarının araşdırılması,
həqiqətlərimizin dünya miqyasında tanıdılmasına böyük ehtiyac var.
Aynurə Paşayeva
AMEA Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutununMətbuat tarixi və publisistika şöbəsinin elmi işçisi