“Xalq düşməni” olan xeyriyyəçi həkim
Əslində onun adı Əbdülkərim bəy idi.
Lakin bütün Qarabağ əhli ona Kərim bəy deyə müraciət edər, hörmətini saxlar, dediklərini
can-başla yerinə yetirərdi. Bu, düz sovet dövrünə kimi belə idi, sovet dövründə
isə hakimiyyət dairələri onu "xalq düşməni” adlandırdı.
Bu "xalq düşməni” uzun illər həkimlik
etmiş ictimai xadim, xeyriyyəçi insan, Qarabağda torpağı uğrunda silaha sarılıb
döyüşən Əbdülkərim (Kərim) bəy Mirzə Müstafa bəy oğlu Mehmandarov idi. Əslən şuşalı olan Mustafa bəy dövlət
idarəsində məmur işləməsinə baxmayaraq, həmişə camaatın xeyrinə-şərinə yarayan
adam olub. Oğlanları Əbdülkərimi və Abdullanı da bu ruhda böyüdüb. Xüsusən də
böyük oğlu Əbdülkərim təkcə öz qohum-əqrəbasının, qonum-qonşusunun deyil, bütün
Qarabağ əhlinin dadına yetər, əlindən gələni əsirgəməzdi.
Əbdülkərim bəy ilk təhsilini atası
Mustafa bəydən alır. Sonra atası onu Şuşa qəza məktəbinə qoyur. Qəza məktəbinin
əlaçı şagirdi kimi Bakı realnı məktəbinə keçir. 1872-ci ildə buranı qızıl
medalla qurtaran Əbdülkərim bəy birbaşa Peterburqa yollanır. O, imtahan verərək
Peterburq Tibb Cərrahlıq Akademiyasına qəbul olur. Həmin il bütün Şuşa camaatı
Əbdülkərim bəyin bu uğurundan danışır, tay-tuşları ona həsəd aparır,
qonum-qonşu, qohum-əqrəba qızları oğrun-oğrun onu süzməyə başlayır...
Akademiyada əla qiymətlərlə oxuyan
Əbdülkərim bəy 1877-ci ildə təyinatla Peterburq klinik hospitalına göndərilir.
Bu zaman Rusiya-Türkiyə müharibəsi ilə əlaqədar Dunayda döyüşən ordunun
sanitariya dəstələrindən birinə göndərilən Əbdülkərim bəy bir il üç ay cəbhədə
olur. Əbdülkərim bəy cəbhədə cəldliyi, qayğıkeşliyi, xəstələrə qarşı həddən
ziyadə mehribanlığı ilə hamının sevimlisinə çevrilir. Bu xidmətlərinə görə
1878-ci ildə üçüncü dərəcəli "Müqəddəs Anna” ordeni və birinci medalla, bir
qədər sonra isə III Aleksandrın xatirəsinə gümüş medalla mükafatlandırılır.
Sənətinin vurğunu olan Əbdülkərim bəy
tibbin daha dərinliklərinə baş vurmaq, bilmədiklərini öyrənmək arzusu ilə
1879-cu ildə Baş Hərbi İdarə tərəfindən elmi-praktik təkmilləşmə üçün bir
illiyə Peterburq klinik hospitalına qəbul olur. 1880-ci ildə Əbdülkərim bəyi
bacarıqlı bir həkim kimi Rusiya Qırmızı Xaç Cəmiyyətinin sanitariya dəstəsinin
tərkibində Poltava quberniyasına göndərirlər. O, burada difteriya epidemiyasına
qarşı mübarizədə fəal iştirak etdiyi üçün ikinci dərəcəli "Müqəddəs Stanislav”
ordeninə layiq görülür.
"Şuşalı gəlini”
Əbdülkərim bəyin Peterburqa oxumağa
getməsi anasının o qədər də ürəyincə olmasa da, nə ərinin qarşısına keçə bilir,
nə də oğlunun arzusuna sədd qoyur. Əslində ana Əbdülkərim bəyin oxuyub savadlı,
mədəni, xeyirxah bir insan olmasını çox istəyirdi. Amma... Anası Əbdülkərimin "saqqızının oğurlanacağından”
qorxurdu, yaman narahat idi. Əbdülkərim tətil zamanı evə gələrkən anası onu nə
qədər dilə tutsa da, Qarabağ gözəllərini göstərsə də, sən demə, artıq gec imiş.
Ala gözlü, boy-buxunlu, səliqəli geyimli və nizam-intizamlı qafqazlı balasının
"saqqızını” artıq sarışın bir rus qızı çoxdan "oğurlamış”, onu "duyğular
aləminin sevgi dumanı”na qərq edə bilmişdi. Şuşalı balası nə qədər çalışsa da,
vurnuxsa da, bu "dumandan” yol tapa bilməmişdi. Dilli-dilavər, bir az da
inadkar sarışının göz yaşları mülayim və sadəlövh Əbdülkərim bəyi onun "şikar”ına
çevirə bilmişdi. Amma Əbdülkərim bəy taleyini bu sarışına bağlasa da,
xoşbəxtlikdən peterburqlu olmadı, əksinə, Aleksandra istəməsə də, onu "şuşalı
gəlini” etməyi bacardı. (Aleksandra Mixaylovna Dolqanova Peterburq Ali Qadın
Tibb Kursunda oxumuş, Əbdülkərim bəylə də xəstəxanalarda təcrübə zamanı tanış
olmuşdu – müəl.).
Əhməd bəyin ailə həkimi və dostu
Həmidə xanım Cavanşirin
(Məmmədquluzadə) "Xatirələrim”indən belə aydın olur ki, Əbdülkərim bəyin vətənə
- Şuşaya qayıtmasında Həmidə xanımın
atasının çox böyük rolu olub.1883-cü ildə Əbdülkərim bəy ailəsi ilə birlikdə
vətənə qayıdır və Şuşada həkim işləyir. Vətənə dönərkən onların Mixail adlı bir
oğlanları da var idi (Bu, gələcəyin məşhur həkimi, akademik Mixail Dmitriyeviç
Tuşinski-Mixail Əbdülkərim bəy oğlu Mehmandarov idi -müəl.). Avropa təhsili görmüş maarifçi,
xeyriyyəçi Əhməd bəy Cavanşirlə Əbdülkərim bəy arasında möhkəm dostluq
əlaqələri haqqında Həmidə xanım yazırdı: "Mərhum atamın dostu və ailə həkimimiz
Kərim bəy Mehmandarov demək olar bu ailənin həm də məsləhətçisi, yol göstərəni
idi”.
Hətta Həmidə xanım Mirzə Cəlillə ailə
qurmaq fikrini ilk olaraq Əbdülkərim bəyə bildirir və ondan məsləhət istəyir:
"Doktorla öz xəstəliklərimdən başqa, həyatımda etmək istədiyim dəyişikliklərlə
bağlı məsləhətləşmək istədim. Artıq 5 il idi ki, dul idim, həyat yoldaşım
polkovnik İbrahim bəy Davatdarov vəfat etdikdən sonra qətiyyən ərə getmək
fikrim yox idi. Durumu Kərim bəy Mehmandarova danışdıqdan sonra o, mənə belə
cavab verdi: "Sizin bu istəyiniz məni təəccübləndirmir; gec, ya tez kimisə
sevməli və ərə getməli idiniz. Etdiyiniz bu seçim isə mənim xoşuma gəlir. Mirzə
Cəlil nadir istedad sahibidir. Onun böyük gələcəyi vardır... Onu qorumaq və çox
şeylərin üstündən keçmək lazımdır”.
İlk dəfə Mirzə Cəlillə 1907-ci ildə
Kəhrizlidə görüşən Əbdülkərim bəylə onun arasında səmimi və möhkəm dostluğun
təməli qoyulur və bu, ailəvi dostluğa cevrilir, onlar tez-tez Kəhrizlidə,
Şuşada görüşürlər. "...doktor Mehmandarov bütün dəstəmizi tez-tez Cıdır düzünə
əyləncə və yemək-içmək məclisinə dəvət edərdi. Nahar vaxtı köhnə Şüşa
şairlərinin adəti üzrə şeirləşmə başlayardı”.
Əbdülkərim bəy Azərbaycanda ilk dəfə olaraq
Qafqaz mülki idarəsinin əmri ilə Yelizavetpol (Gəncə) quberniyasının Cavanşir
qəzasına həkim təyin edilir. On il burada
işləyən Əbdülkərim bəy 1895-ci ildə Şuşa qəzasında kənd həkimi vəzifəsinə
dəyişilir və Şuşa həbsxanasının müdiri təyin edilir.
1905-ci ildə ermənilər Qarabağda
müsəlmanlara qarşı qırğına başlayırlar. Qırğın az vaxtda bütün Azərbaycanı
bürüyür. Bu zaman görkəmli publisist, vətənpərvər Əhməd bəy Ağaoğlu Bakıda
"Difai” təşkilatını yaradır və partiya
həm qələm, həm də silah gücünə mübarizəyə qalxır. Tezliklə partiyanın şəhər və
bölgələrdə şöbələri fəaliyyətə başlayır. "Difai” partiyasının üzvü olan Əbdülkərim
bəy Mehmandarov partiyanın Şuşadakı "Qarabağın birlik məclisi” adlanan şöbəsinin
sədri idi və şöbənin 400 yüz nəfərlik döyüş drujinası vardı.
Bu hadisələrdən sonra Əbdülkərim bəy
Əhməd bəy Ağaoğlu ilə birlikdə Şuşada xəstəxana və yetim qalmış uşaqlar üçün
məktəb, qiraətxana açır. Əbdülkərim bəy həm də Şuşa Xeyriyyə Cəmiyyətinin sədri
kimi bir çox xeyirxah işlər görür. 1911-ci ildə onun təşəbbüsü ilə Şuşada ilk
dəfə qız məktəbi açılır.
Əbdülkərim bəyin Şuşadakı
xeyriyyəçilik işində Həmidə xanımın ona çox böyük köməyi olur. "Şuşada doktor
Mehmandarovun sədrliyi altında bizim Xeyriyyə Cəmiyyətimiz var idi.
Cəmiyyətimiz Mardinli küçəsində yerləşirdi. Mən də doktor Mehmandarovla
işləyirdim, onun köməkçisi idim. Biz birlikdə xeyriyyə işlərini davam
etdirirdik”.
Əbdülkərim bəy Azərbaycan Xalq
Cümhuriyyəti dövründə də səhiyyənin inkişafı, əhaliyə tibbi yardımın təşkili
işləri üçün böyük səy göstərmişdir. Bu görkəmli həkimin, xeyirxah insanın qara
günləri 1923-cü ildən sonra başlayır. Sovetlərin yadına düşür ki, Əbdülkərim
bəy Mehmandarov müsavatçı olub. Həmidə xanım yazırdı: "Sovet hakimiyyəti onu
hədsiz incidib, fiziki və mənəvi iztirablar verib. Bu iztirablar həkimin ölümü
ilə nəticələnmişdi”. Lakin sovet hökuməti bununla da qane olmamış, onun oğlanları
1937-ci il repressiyasının qurbanları olmuşdular.
Əbdülkərim bəy haqqında yazılan
xatirələrdən birində qeyd edilir: "Ağır xəstəliyə tutulmuş bir nəfər müalicə
üçün Moskvaya məşhur bir professorun yanına gedir. Həkim xəstəni müayinədən
keçirərkən hardan gəldiyini soruşur. Xəstə azərbaycanlı olduğunu və Bakıdan
gəldiyini bildirəndə professor təəccüblənərək deyir: "Siz ünvanı səhv
salmısınız. Əbdülkərim bəy kimi həkiminiz ola-ola nahaq yerə əziyyət çəkib bu
qədər yol gəlmisiniz. Sizin həkiminiz də odur, xəstəliyinizin dərmanı da
ondadır"
Qərənfil Dünyaminqızı,
Əməkdar jurnalist