Unikal xalçalar müəllifi
Xalq rəssamı Eldar Mikayılzadənin yubiley portreti
Çoxəsrlik tarixə və
zəngin bədii ənənələrə malik olan Azərbaycan xalçaçılığının dünya
mədəniyyətində önəmli yer tutması danılmazdır. Onun lap qədim
yaradıcılarının adları bizə bəlli olmasa
da, onların elə zamanında bu el sənətini el şöhrətinə çevirdikləri
birmənalıdır. Gözəllik duyğularını ilmələrlə ifadə edən həmin yaradıcıların
bədii irsi barəsində XX əsrdən başlayaraq tədqiqat işlərinin aparılması xalça
sənətinin tarixi və özünəməxsus estetikası barəsində müəyyən bilgi əldə etməyə
imkan vermişdir. Məlum olmuşdur ki,
iyirminci yüzilliyin ortalarında bu sənətin elmi əsaslarını yaradan və onun
tədrisini respublikada gerçəkləşdirən
Lətif Kərimovun sayəsində qədim el sənətimizin layiqli davamçılarının
yetişməsini şərtləndirmişdir. Onlardan biri də haqlı olaraq bu gün xalçaçılıq
sənətimizin lideri hesab olunan Xalq rəssamı Eldar Mikayılzadədir...
Tələbəlik illərində
qazanılan ilk uğur
O, əvvəlcə məşhur "Əzimzadə məktəbi”ndə təhsil almaqla rəngkar
ixtisasına yiyələnmişdisə, bundan sonra onu respublika ali təhsil ocaqlarında
yenicə tədris olunan xalçaçılıq cəlb etmişdi. Rəngkarlığa sevgisinin
güclənməsində dahi mənzərə ustası Səttar Bəhlulzadə ilə ünsiyyətinin böyük rolu
olmuşdusa, o, ilmələrin bədii-texniki sirlərini
böyük xalça ustası Lətif Kərimov və Cəfər Müciridən öyrənmişdi.
Maraqlıdır ki, gənc rəssam elə ilk toxuculuq nümunələrini yaradanda, müxtəlif tutumlu
bu əsərlərin estetikasında onun xalçaçı və rəngkar duymunun nəticələri görünməkdə
idi. Bu günə kimi də ərsəyə gətirdiyi xalçaların bədii həllində miniatür üslubu
estetikasından incəliklə istifadə edən sənətkarın əsərlərinin ümumi tutumunda
bu qovşağın uğurlu nəticələri hiss
olunur...
Eldar Mikayılzadənin ilk
böyük sənət uğurunu hələ tələbəlik illərində qazanması çoxları üçün gözlənilməz
olsa da, onun özü üçün bu, daha məsuliyyətli nəticələrə yönəli apardığı davamlı
axtarışların ilk işartısı idi. Onun hələ tələbəlik illərində ictimailəşdirdiyi
"Şəbi-hicran”(1981) xalçası doğrudan da milli xalçaçılığımızda yeni söz idi.
Ona görə də iki il sonra həmin xalçanın Bakıda keçirilən Şərq xalçaları üzrə
Beynəlxalq Simpozium (1983) iştirakçılarını da heyran etməsi təbii oldu. Bu ilk
uğur ona daha ciddi bədii tapıntılara imza atmaqda yardımçı oldu desək,
yanılmarıq. Hazırda görkəmli xalçaçı-rəssamın bədii irsini təşkil edən çoxsaylı
süjetli və ornamental xalçaların bənzərsiz estetikaya malik olmaları da onun
tələbəlik illərindən başlanan peşəyə yaradıcı yanaşmasının sonrakı illərdə də
uğurla davam etdirilməsinin göstəricisidir. Onun müxtəlif illərdə yaratdığı
"Şəbi-hicran” (1981,2006), "Nağıllar aləmi” (1983), "İslam” (1992), "Təbriz”
(1993), "Bürclər” (1994), "Xilaskar” (1995-1997), "Üç din” (1998), "Səttar”
(1999), "Bismillahir-rəhmanir-rəhim” (2001), "Üç peyğəmbər” (2003) və s. nadir
sənət nümunələrini xatırlasaq, onda daima axtarışa meylli olan ustadın ən
tələbkar sənət xiridarlarını belə heyrətləndirəcək xalçalar yaratmağa imkan
verən yaradıcılıq potensialına malik olduğunu xüsusi vurğulamalıyıq.
Rəssamın son on ildə ərsəyə gətirdiyi "Yaranış” (2010), eləcə də
"Kəhkəşan” və "Səttarın arzusu” (hər ikisi 2012) xalçaları da bunun təsdiqidir.
"Gələcəyə göndərilmiş
məktub”a yeni baxış
Yuxarıda adları çəkilən xalçaların hər birində onun müəllifi
qarşısına müxtəlif yaradıcılıq məsələlər qoyduğundan və onları uğurla həll
etdiyindən sənət incilərinə çevrilən bu nümunələri həm cəlbedici, həm də
düşündürücü görünürlər. Bəzi əsərləri şərh etməklə buna əmin olmaq mümkündür.
Hazırda Azərbaycan Xalça Muzeyini bəzəyən "Şəbi-hicran” xalçası adından da
göründüyü kimi dahi Məhəmməd Füzulinin sənət dünyasına həsr olunub. Asimmetrik
kompozisiyada şairin və onun şah əsəri sayılan nakam məhəbbət dastanı "Leyli və
Məcnun”un qəhrəmanlarının talelərinə tutulan fəlsəfi-obrazlı "bədii güzgü”
bütün mənalarda yeni idi. Xalçanın bədii örtüyünü təşkil edən əksər elementləri
– ağacların, qayaların, buludların ikimənalı rəmzi görkəmi əsəri sirli-soraqlı
etməklə yanaşı, həm də heyrət mücəssəməsinə çevrilməsini şərtləndirib.
Buludların həm də şairin dilindən süzülən məşhur beytə çevrilməsi, ağacın gül
açmış çiçəklərinin Füzulinin bəyaz çalmasını və saqqalını, qayaların
çöhrəsindəki qəm yüklü əzalarının cizgilərini, ağac gövdələrinin söz
xiridarının geyimini əvəz etməsi çox maraqlı və düşünülmüş bənzərsiz bədii həll
tapıntısı idi. Mərkəzi kompozisiyaya daxil edilmiş digər obraz və elementlərin
hamısının da müəyyən fəlsəfi məzmun daşıdığını nəzərə alanda, əsərin çox
tutumlu bir nümunəyə çevrildiyini yəqinləşdirmək olur. 2006-cı ildə yenidən
"Şəbi-hicran” kompozisiyasına qayıdan rəssam əvvəlki əsərdə eləyə
bilmədiklərini burada reallaşdırmaqla, özünəməxsusluğu və ecazkarlığı danılmaz
olan sənət nümunəsi yaratmağa nail olmuşdur. Başqa sözlə desək, bir vaxtlar
duyulası sirliliyinə görə "gələcəyə göndərilmiş məktub” ayaması qazanmış xalça
sənətinin qeyri-adiliyi göz qabağında olan töhfələrlə zənginləşdirməyin
mümkünlüyünü sərgiləmişdir. "Şəbi-hicran” xalçası əfsanəyə dönmüş məhəbbətlə
Füzuli poeziyası arasında obrazlı bir körpüyə bənzəyir, desək, yanılmarıq...
"Səttarın arzusu”na layiq
bədii tutum
Mürəkkəb kompozisiyalı, çoxfiqurlu "Yaranış” əsərinin süjet xəttini
isə xalçanın yaranma tarixçəsi, başqa
sözlə desək, qoyunların otarılmasından hazır xalçanın bazarda satılmasına qədər
uzanan bir yolu əhatə edir. Müəllif özlüyündə çox maraqlı olan bu prosesi
ardıcıllıqla izləməklə ona ilk dəfə xalçaçılığın özündə cəlbedici və yaddaqalan
bir bədii görkəm verməyə nail olmuşdur. Əsərin ən maraqlı xüsusiyyəti süjetlər
məcmusunun rəssam tərəfindən yeni xalçanın kağız üzərindəki çeşnisi kimi təqdim
edilməsidir. Başqa sözlə desək, zənginliyi ilə seçilən bu təsvir qurulmuş
hananın üzərindədir. Onu da qeyd edək ki, yüzlərlə ecazkar xalçanın toxunduğu
bu dəzgah özünün yaratdığı sənət növündə ilk dəfə olaraq məhz bu əsərdə
görüntüyə gətirilib...
2012-ci ildə Eldar Mikayılzadə "Səttarın arzusu” və "Kəhkəşan”
əsərlərini tamamlamışdır. Dahi mənzərə ustasına həsr olunmuş xalçada, o,
rəssamın 36 rəngkarlıq əsərinin fraqmentlərini bir araya gətirməklə, Azərbaycan
təbiətinin ümumiləşdirilmiş obrazını yaratmağa nail olmuşdur. Əslində çoxsaylı
əsərlərdən "məcmu”, "qurama” və yaxud "kollaj” yaratmaq elə də çətin bir proses
deyil. Ancaq xalçaçı-rəssam çox fərqli bir bədii vasitədən istifadə etməklə, bu
çoxsaylı fraqmentlərdən bütövlüyü danılmaz olan yeni bir mənzərə yaratmışdır.
Onun qənaətincə, "Səttarın arzusu” yalnız bu bədii tutumda ola bilərdi. Odur
ki, bu əsər də dahi mənzərə ustasının digər tabloları kimi cəlbedici və
duyğulandırıcıdır...
Sənətkar elə həmin il
çağdaş dünya incəsənətində oxşarı olmayan "Kəhkəşan” xalçasını tamamlamaqla,
yaradıcı potensialına və təxəyyül sonsuzluğuna görə doğrudan da bu gün
bənzərsiz olduğunu bir daha təsdiqlədi. Bu bənzərsizliyi şərtləndirən başlıca
səbəb-nəticə azərbaycanlı sənətkarın dünya xalça sənətinə çoxəsrlik fasilədən
sonra bədii həllində çoxsaylı qiymətli daş-qaşlardan istifadə olunan toxuculuq
nümunəsi bəxş etməsidir. Toxunmasında pambıq, yun, ipək və qızıl saplara
tapınılan xalçada qiymətli daş-qaşlardan istifadə olunmuşdur. Başqa sözlə
desək, kompozisiyaya müvafiq olaraq xalçanın naxış örtüyündə 725 ədəd feonit və
svarov daşlarını (ağ, sarı, mavi, yaşıl və qırmızı rəngin yeddi çaları) görmək
və onların bədii-estetik gücündən zövq almaq mümkündür. Bu yerdə xalçanın
texniki baxımdan heç də asan ərsəyə gəlmədiyini vurğulamaq istərdik. Belə ki,
xalçada işlədilən 725 qiymətli daşın iplərin əhatəsində etibarlı oturuşu yalnız
onların qızıl arğac üzərində "zili” texnikası ilə əldə olunub. Bu alt arğaclara
və daşlara isə 1,382 qram qızıl işlədilib.
Eldar Mikayılzadənin 2018-ci ildə yaratdığı "Şəki xalçaları”
silsiləsini isə milli dekorativ-tətbiqi sənətimizi zənginləşdirən yeni və
unudulmaz səhifə hesab etmək olar. Belə ki, o, bununla da məlum dörd xalça
qrupuna özünəməxsus estetikaya malik olan yeni bir qrupun əlavə olunmasını
şərtləndirmişdir. Sənətkarın "Şəki xalçaları”
silsiləsini dəyərləndirməli olsaq, onda öncə onun müəllifinin gələcək
çeşnilərin bədii tutumunu təşkil edəcək təsvir və naxışların seçimində
bilavasitə yerli mühitin bədii qaynaqlarına tapındığını qeyd etməliyik. Daha
dəqiq desək, ictimailəşən on üç xovlu xalçanın məna-məzmun yükünü Şəkidəki iki
məşhur tikilinin – Şəki Xan sarayının və Hüseyn xan imarətinin (Şəkixanovların
evi) interyerində istifadə olunmuş tərtibat ünsürlərindən tərtib
olunmuşdur. "İlin fəsilləri”,
"Ləçək-turunc”, "Nar ağacı”, "Adəm və Həvva”, "Şəbəkə”, "Bəndi-Rumi”, "Göllü”,
"Xan ovu”, "Ovçuluq”, "Döyüş” və s. xalçalarının çeşniləri də bunun təsdiqidir.
Sonda onun xalçaçılıqla yanaşı rəngkarlıq, qrafika, numizmatika (o,
Azərbaycanın ilk milli pullarının eskiz müəllifidir), monumental və medalyer
sənəti sahəsində ərsəyə gətirdiyi sənət nümunələrini də qeyd etməsək, yəqin ki,
yaradıcılıq portreti yarımçıq görünərdi. Bu mənada bu günlər 65 yaşı tamam olan
- əsərləri beynəlxalq mükafatlara layiq görülən, nüfuzlu muzey və şəxsi
kolleksiyaları bəzəyən sənətkarın arxada
qalan ömür yolu həm özü, həm də çoxsaylı pərəstişkarları üçün qürurverici
görünür. Qənaətimizcə, bir yaradıcı kimi, bunu onun ən böyük qazancı hesab
etmək olar...
Ziyadxan Əliyev,
Əməkdar incəsənət xadimi, professor