Türkmənistan çətin durumda
Türkmənistanda yaşanan maliyyə böhranı ölkə vətəndaşlarını əmanətlərini
bu ölkədə yerləşən Türkiyə banklarından çıxarmağa məcbur edir. Ancaq məsələ
ondadır ki, vətəndaşlar əmanətləri ancaq Türkiyədə çıxara bilirlər.
Türkmənistanın Mərkəzi Bankı valyuta satışını dayandırdıqdan sonra
əhali bu addımı atmağa məcbur olub. Valyuta satışında istisna hal ölkə üçün
əhəmiyyətli layihələrin reallaşdırması ilə məşğul olan şirkətlərə şamil edilir.
Konkret olaraq, payızda keçiriləcək "Asiada-2017” oyunları ilə məşğul olan
şirkətlər üçün valyuta satışı nəzərdə tutulub. Ekspertlər bildirirlər ki,
problemlər neft və qaz satışından əldə olunan valyutanın azalmasından və
prezident Qurbanqulu Berdiməhəmmədovun hədsiz məsrəflərindən sonra başlayıb.
Hakimiyyətin valyuta satışına qoyulan rəsmi qadağası, eləcə də bankların
valyuta satışına tətbiq etdiyi məhdudiyyətlər ölkə vətəndaşlarını bank
kartlarındakı vəsaitləri çıxarmağa məcbur edir. Bununla da Türkiyə Türkmənistan
vətəndaşlarının maliyyə ziyarətlərinin ən çox reallaşdığı ölkəyə çevrilib.
"İstanbulun ən gur ticarət mərkəzi hesab edilən Aksaray rayonunda bankomatlar
qarşısında toplaşan xeyli sayda türkmənə rast gəlmək olar. Türkmənistan
banklarındakı hesablarından pullarını çıxarmaq üçün türkmənlər ölkə
hüdudlarından kənara çıxmağa məcbur olublar. Bir çoxları hətta satışa qızıl da
çıxarıblar. Ölkədən çıxa bilməyənlər isə vasitəçilərə üz tutmalı olurlar. Nəticədə onlar çıxardıqları vəsaitlərin 10 faizindən
məhrum olurlar.
"Bu vəsait komission xərclərə çıxılır”, - deyə adının
çəkilməsinin istəməyən mənbə qərb nəşrlərindən birinə açıqlamasında bildirib. Ekspert
Batır Məhəmmədov hesab edir ki, Türkmənistan hakimiyyət orqanları bu kanalı
böyük ehtimalla bağlayacaqlar. "Türkmən hakimiyyət orqanları çox güman ki,
Türkiyədəki səlahiyyətli bankla əlaqə saxlayıb kartlardan pul çıxarılmasına son
qoyulmasına çalışacaqlar. Özü də vəsaitləri kart sahibləri deyil, vasitəçilər
çıxarırlar”, - deyə Batır Məhəmmədov bildirib. Onun qənaətinə görə, ölkədə valyuta
satışına "dayza-bazar” (dayza- yaşlı qadın deməkdir. Məhz onlar Saparmurad
Niyazovun dövründə dollar alqı-satqısı ilə məşğul olurdular - müəl.) nəzarət
edir. Hakimiyyət bəyan edirdi ki, "qara bazar”a son qoyulub. Ancaq görünür, bu
bazar yenidən dirçəlir. Müvafiq olaraq, qiymətlər və risklər də artır. Onun
qənaətinə görə, maliyyə böhranının kökü prezident Qurbanqulu Berdıməhəmmədovun
hədsiz xərclər aparması ilə bağlıdır. Belə ki, tək "Asiada-2017” oyunları üçün
nəzərdə tutulan Olimpiya şəhərciyinə və yeni aeroportun inşasına büdcədən 8
mlrd. dollar sərf edilib. Bundan əlavə, "Asiada” fonduna büdcə işçiləri öz əmək
haqlarının 10-20 faizindən keçməli olurlar.
Beləliklə, türkmən tarixində "qızıl dövr” kimi qeyd edilən illər
arxada qaldı. Həmin dövrdə türkmənlərə işıq, qaz və duz pulsuz idi. Onu da qeyd
edək ki, Türkmənistanda maliyyə böhranı çoxdan start götürüb. Bu daha çox
enerji resurslarının qiymətlərinin kəskin şəkildə aşağı düşməsindən,
kreditlərin ödənilməsi və daxili istehsalın olmamağından sonra başlayıb.
Praktiki olaraq, ölkəyə bütün məhsullar – avtomobillərdən başlamış ərzağa kimi
xaricdən gətirilir. Bura əlavə olaraq düzgün olmayan maliyyə siyasətinin də
daxil etmək olar. Rusiya Elmlər Akademiyası E.Primakov adına Dünya İqtisadiyyatı və Beynəlxalq Münasibətlər
Milli İnstitutunun postsovet tədqiqatları üzrə mərkəzinin rəhbəri Yelena
Kuzmina da bu qənaətdədir. Onun sözlərinə görə, ölkə iqtisadiyyatı sırf qaz
ixracı üzərində qurulub. Bu da sonda belə mənfi nəticələrə gətirib çıxarmalı
idi. Ekspert xatırladıb ki, ötən ildən başlayaraq Türkmənistanın bank
sistemində əhalinin imkanlarını məhdudlaşdıran tədbirlərə əl atılıb. İlk
növbədə Mərkəzi Bank yerli şirkətlərə və əhaliyə xarici valyutanın satışını məhdudlaşdıran
qaydalar tətbiq edib. Ölkədə yağ, şəkər və digər ərzaq məhsullarının qıtlığı
yarandıqdan sonra istisna yalnız idxalçılara şamil edilib.
"Röyters”in
məlumatına görə, onlar valyutaları yalnız kommersiya banklarından əldə edə
bilərlər. Daha sonra isə həm ölkə hüdudları, həm də ondan kənarda bank
əməliyyatları üzərində məhdudiyyətlər tətbiq edilməyə başladı. Mərkəzi Bankın
kursu ilə satılacaq valyutanın həcmi də müəyyən edilib. Bu məhdudiyyətlər
əhalinin bütün təbəqələrinə, o cümlədən xaricdə təhsil alan tələbələr və
sahibkarları da əhatə edir. Ölkə xaricində plastik kartlardan gün ərzində
çıxarıla biləcək vəsaitlərin həcmi də müəyyən edilib - 250 dollar. Sonra isə
Mərkəzi Bank beynəlxalq plastik kartlarla onlayn hesablamaları da azaldıb. Ən
son olaraq əhalinin banklardakı əmanətlərini, o cümlədən plastik kartlara
köçürülən əməkhaqqının, pensiya, sosial müavinətlərin nağdlaşdırılmasını
məhdudlaşdıran qaydalar tətbiq edilib. Hökumət bütün ticarət mərkəzlərinin,
mağazaların nağd pulla ödəmələr həyata keçirmələrini də məhdudlaşdıran qərar
qəbul edib. Bunun üçün də sahibkarlardan işlətdikləri obyektləri müəyyən
avadanlıqlarla təchiz etməyi tələb edib. Lakin sonuncu məsələnin baş tutacağı
real görünmür. Hakimiyyətin hələ ki, başı bu problemi həll etməyə qarışdığından,
ekspertlər hesab edirlər ki, yaxın vaxtlarda ölkəni aclıq üsyanları bürüyə
bilər. Onu da qeyd edək ki, Türkmənistan ərzaq qıtlığı ilə bu yaxınlarda
üzləşmişdi.
Beləliklə, yaranmış durum türkmənlər üçün yaxşı heç nə vəd etmir.
Hökumətin bu kimi sərt tədbirləri də müvəqqəti addımlardır. Ölkənin yeganə
valyuta mənbəyi olan qaz tədarükündə ciddi problemlər var. Bir vaxtlar Türkmənistan
qazının əsas alıcısı olan Rusiyanın qaz nəhəngi "Qazprom” ölkədən qovulub. Hazırda
türkmən qazının əsas alıcısı olan Çinlə bağlı da vəziyyət yaxşı deyil.
Türkmənistanın Çinə çoxmilyardlıq kredit borcu var. İranla da bağlı eyni
vəziyyətdir. Türkmənistan bu ölkəyə satdığı qazı dayandırıb. Bütün bunlardan
belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, türkmənləri qarşıda elə də xoş günlər
gözləmir. Belə getsə, ölkə iri
dövlətlərin, konkret olaraq Çinin hərtərəfli təsiri altına düşə bilər. Bu isə
onun iqtisadi müstəqilliyinə, daha sonra siyasi müstəqilliyinə son qoya bilər.
Digər bir çıxış yolu isə Qərbin maliyyə strukturları ilə danışıqlara gedilməsi
ola bilər. Lakin onların da maliyyə şərtləri çox ağırdır. Beləliklə, ölkə çox
mürəkkəb bir durumla üzləşib. Belə vəziyyətdən Türkmənistan rəhbərliyinin necə
çıxacağını isə zaman göstərəcək.
Azər