Türk xalqlarının milli təşəkkülü
İnsanların ərazi, dil, iqtisadi və mənəvi
cəhətdən birliyini ifadə edən millət anlayışına, həmçinin, millətə, xalqa
məxsus xüsusiyyətləri göstərən milliyyət anlayışına alimlər, mütəfəkkirlər müxtəlif
baxımdan yanaşmışlar. Bu mənada Türkiyənin görkəmli ictimai
xadimi Ziya Gökalp (1876-1924) və böyük
mütəfəkkiri Hilmi Ziya Ülkənin (1901-1974) türk xalqlarının milli təşəkkül
haqqında fikirləri maraqlıdır.
Hilmi Ziya Ülkən dünyada kültürlər
yaradaraq meydana çıxan milləti, cəmiyyətin çox yeni bir təşəkkülü kimi
dəyərləndirmişdir. Əski çağlarda millət yoxdur, ancaq onu hazırlayan başqa
ictimai formalar və başqa mədəniyyətlər vardır. Mütəfəkkir "milli təşəkkül Qərb
mədəniyyətinin əsəridir” fikrini irəli sürərək, bu mədəniyyəti mənimsəyən,
onun texnikasını, ruhunu alan başqa cəmiyyətlərin də getdikcə millət halını
aldıqlarını göstərmişdir. Bu millətləşmə hərəkətlərinin başında milli iradəni
təmsil edən istiqlal savaşları gəlir və bununla öz tarixlərinə çevrilən şüurla
kültürlərini meydana gətirir. Müasir mədəniyyət öz kültürünü yaratma
qüdrətində olan millətlər mədəniyyətidir. Hilmi Ziya Ülkən milli təşəkkülün
bir anda meydana gəlmədiyini qeyd etmişdir: Vətən və onun üzərində yaşayan
millətin idealları, heç bir qüvvə və fərd tərəfindən bağışlana bilməz. Onlar,
tarixi bir təkamülün əsəridir.
Millət və ümmət sözləri müxtəlif mənalar daşıyır. Hilmi Ziya Ülkən
yazmışdır ki, millət sözünün müasir mənasıyla "nation” qarşılığı olaraq
işlədilməsi yenidir. Keçmişdən bu söz, İslam dininə girənlərin təşkil etdiyi
böyük camaatı ifadə edirdi. "Millət-i İslamiyyə” bütün müsəlmanları topladığı
üçün, bugünkü millət anlayışından tamamilə fərqli idi. Belə ki, ümmət sözü də
bir kökdən gələn insanlar deməkdi. Ümmət-i Məhəmməd, peyğəmbərin nəsli olduğu
halda sonradan bu iki söz mənalarını dəyişdirdi; "ümmət” bütün İslam camaatı,
millət də İslam camaatında ayrı-ayrı əsrlərdən gələn qolları ifadə etməyə başladı.
Ziya Gökalp "ümmət” sözünün
din ilə sıx bağları olan insanların hamısına, "dövlət” sözünün bir hökumətin idarəsi altında olan insanların bütününə, "millət” sözünün eyni dili danışan insanların cəminə
deyildiyini bildirərək yazmışdır: "Bir tərəfdən islamçılar deyirlər ki,
"millət” sözü, sizin "ümmət” dediyiniz mənanı qarşılayır. Bir dinə bağlı
olan insanların toplamına "ümmət” və bir dilə bağlı olan, yəni eyni dili
danışan insanların bütününə də "millət” deyilməyə başlanmışdır”.
Bu dövrdə türklərin ictimai-siyasi və elmi-mədəni həyatında
İslamçılıq, Avropaçılıq, yaxud
Qərbləşmə, Türkçülük cərəyanları
yaranıb, fəaliyyət göstərirdi. Türkçülüyün
yaranıb formalaşması uzun bir tarixi dövrü əhatə edir. Türkçülük tarixində
bütün türk xalqları, xüsusilə Azərbaycan və Türkiyə mütəfəkkirləri
bir-birləriylə qarşılıqlı münasibətdə fəaliyyət göstəriblər. Türkçülük
düşüncəsinin görkəmli nümayəndələrindən Yusif bəy Akçura (1879-1935) Türkiyə
xaricindəki türklərlə Türkiyə türkləri arasında fərq olmadığı, türklüyün
birlik olduğu fikrini müdafiə edirdi. Ona görə üç siyasət tərzi vardır: 1)
Osmanlı birliyi, 2) İslam birliyi (panislamizm), 3) Türk birliyi (pantürkizm). Hilmi
Ziya Ülkən Yusif bəy Akçuranın fikirlərini belə izah etdiyini yazmışdır:
Birinci hədəf: Amerika Birləşmiş Ştatları kimi ayrı cinsdən ünsürləri bir araya
gətirən bir "Osmanlı milləti” yaratmaq istəyir. Bu fikir II Mahmud zamanında
yarandı. O zaman üçün bu, təbii idi. Fəqət 1870-ci il zəfərindən sonra
alman millətçiliyi hər tərəfdə yayılmağa və Osmanlı milləti fikri zəifləməyə
başladı. İkinci hədəf: İslamiyyət siyasətidir. Bu fikir yenə Osmanlılıq
şüurundan yarandı. Müsəlman osmanlılar sonradan sərhəd xaricindəki
müsəlmanlarla bir olacaqlarını söylədilər. Onlara görə bütün müsəlmanlar
birləşəcəklər. Əbdüləzizin son zamanlarında panislamizm sözü diplomatik
danışıqlara qədər getdi. II Əbdülhəmid buna tərəfdar oldu. Hocaları, şeyxləri,
təriqətləri tutdu, əski əsərləri tərcümə etdirdi. Fəqət beləcə Qərb düşüncəsinə
vida etmək və orta əsr sistemində teokratik bir dövlətə sığınmaq lazımdı.
Üçüncü hədəf: İrq üzərində qurulmuş bir türk birliyi fikridir. Türklük siyasəti
də islam siyasəti kimi ümumidir. Sərhədlə əhatəli deyildir. Harada türk varsa,
oraya uzanır.
Hilmi Ziya Ülkən "Əcaba bu üç siyasətdən hansı faydalı və tətbiqə
əlverişlidir” sualını Yusif bəy Akçuranın tez cavablandırmadığını, onun
"Osmanlı, milləti təşkili dövlət sərhədlərini qorumaq üçün biricik çarədir”
fikrini təqdim etmişdir. Yusif bəy Akçuranın İslam birliyi və Türk birliyi
barədə fikirlərini Hilmi Ziya Ülkən belə
izah etmişdir: "İslam birliyi siyasəti də Akçuraya görə, İslam olmayanların
işinə gəlmirdi. Ayrıca hər qövm öz milliyyətini duymağa başladığı üçün bütün
İslamlar da istəməyəcəkdilər. Türk birliyi siyasətinə gəlincə, Osmanlı dövlətindəki
türklər həm dini, həm irqi baxımdan birləşəcəklər, məmləkət xaricindəki
türklər də bunu istəyəcəkdir. Fəqət türkləri birləşdirmək siyasətinin həyata
keçməsindəki daxili güclər İslam siyasətindən daha böyükdür. Hər nə qədər Qərb
təsiri ilə türklər arasında milliyyət fikirləri girmişsə də, bu, hələ çox
yenidir. Fəqət İslamiyyət türklərin birləşməsində önəmli bir təsir ola bilər”.
Ziya Gökalp milliyyət ideyasının öncə müsəlman olmayanlarda, sonra alban və ərəblərdə, ən sonra da türklərdə
ortaya çıxdığını bildirmişdir. Türklərin
ən sona qalması səbəbsiz deyildir. Osmanlı dövlətini türklər qurmuşdular. Dövlət,
var olan bir millət, milliyyət duyğusu isə, var edilməsi istənilən millətin
özü deməkdir. XIX əsrdən başlayaraq
Türk xalqlarını düşündürən əsas məsələlərdən
biri Türkçülüklə bağlı idi. Ziya Gökalpa görə, milliyyətçilik ideyasının güclənməsi üçün iki duyğunun
yardımına ehtiyac vardır. Bunlardan birincisi millət sevgisidir ki, milli
qürur duyulacaq səbəbləri ilə ənənələrdən qaynaqlanıb yaranar. İkincisi isə
milli kindir ki, hər hansı bir zülm və təzyiqə qarşı nifrət və düşmənlik
oyanması ilə əmələ gəlir.
Görkəmli alim Osmanlı İmperiyasındakı zülmün bir türk zülmü kimi
qəbul edildiyini, buna görə də türk
olmayan millətlərin türk adına qarşı olduqlarını, ümumiyyətlə, o dövrdə türk
millətlərinə bir nifrətin yarandığını, "o zaman, doğrusu, türk adını
mənimsəyən bir tək Allahın qulu yox kimiydi” faktını göstərmişdir. Mütəfəkkir
Türk qövmünün ortaya çıxıb "Mən varam!” deyə bilmədiyi bir zamanda belə,
Avropanın ölkədəki rəzalətə görə yalnız türkləri günahlandırdığını, daxildə də
müsəlman olan və olmayan qövmlərin sarayın
təzyiqindən, dövlət məmurlarının etdiyi əziyyətlərin məsuliyyətinin də
türklərin üzərində olduğunu yazmışdır: "Orada türkə yüklənən bu məsuliyyət
yükü vardı, amma onu mənimsəyən bir çiyin yoxdu. Türklər milli bir vəzifəyə
yüklənməmiş olan, özbaşına qalmış fərdlərdən meydana gəlirdi: Milli şüur, milli
ideyaya sahib olmayan bir cəmiyyətdən, əxlaq, milli birlik, fədakarlıq gözləmək
boşunadır, məhz yaradılış baxımından soylu bir şəxsiyyətə sahib türklərin,
ictimai bucaqdan tənəzzülü, ancaq "öz mənliyini tanımamaq” və "milli
məsuliyyətlərini bilməmək” səhvlərindən ortaya çıxırdı. Ziya Gökalp bunun
səbəbini belə izah etmişdir: Türk qövmü "Mən varam” dedikdən sonra
məsuliyyətinin önəmini və lüzumunu daha yaxşı anlayır və bu gün millilik
duyğularından uzaqlaşmaları imkansız olan eyni dinə və dövlətə mənsub olanlarla
daha gözəl anlaşmaq yollarını tapır. Türk qövmü öz varlığını anlar anlamaz,
ərəblərin və başqa azlıqların irəliləmək üçün ehtiyac duyduqları şeyin nə
olduğunu da bu yeni duyğunun işığıyla gördü.
Bu
mənada 18 mart 1915-ci il Çanaqqala zəfəri türklərin birliyini, böyük Türk
vətəni uğrunda mübarizəsinin ifadəsidir. Türkiyənin məşhur mütəfəkkiri,
İstiqlal Marşını yazan, şair, siyasətçi, hafiz Mehmet Akif Ersoy (1873-1936)
"Safahat” əsərinin altıncı kitabında "Asım” şeir külliyyatında Çanaqqala müharibəsi
haqqında, döyüşçülərin qəhrəmanlığından, Çanaqqala şəhidlərindən bəhs edir.
Şair Çanaqqala müharibəsinin geniş təsvirini vermiş, döyüşçülərin
qəhrəmanlığını göstərmişdir. Ümumiyyətlə, Çanaqqala zəfəri qəhrəmanlıq
salnaməsidir. Buna görə Çanaqqala müharibəsini əks etdirən bir çox filmlər
çəkilmişdir. Balkan müharibələrinə qədər Osmanlı imperiyasının tərkibində olan
ölkələrdən də gəlib Çanaqqala zəfərinin qazanılmasında mühüm xidmətlər göstərənlər
olub. 2015-ci ildə çəkilən "Çanakkale’de Unutulan Avazımız” (Yönetmen: Muhlis
Durak; Yapımcı: Feridun Cesur) sənədli filmində Albaniya Respublikası, Kosova,
Makedonya, Bosniya və Herseqovina, Qaradağ (Monteneqro), Serbiya kimi
ölkələrdən bu müharibədə iştirak edənlərin olduğu vurğulanır.
XIX əsrin əsrin sonlarından başlayan və XX əsrin əvvəllərində davam edən milli oyanış hərəkatı, müstəqil
dövlətçiliyin qurulmasının nəzəri əsasları Azərbaycan tarixində parlaq şəkildə öz əksini
tapmışdır. Maarif xadimi, təbiətşünas alim Həsən bəy Zərdabi (Məlikov)
(1842-1907) 1875-ci ildə "Əkinçi” qəzetinin əsasını qoymaqla tarixdə milli
mətbuatımızın banisi kimi şərəfli bir yer tutmuşdur. Türkçülüyün inkişafı və
təkamülü tarixində türkdilli xalqların
ortaq çalışmaları, xüsusilə Azərbaycan və Türkiyə mütəfəkkirlərinin bir-biri
ilə qarşılıqlı nəzəri dialoq və mükalimələri
mühüm yer tutmuşdur. Bu mənada Əhməd bəy Ağaoğlu (1869-1939), Əli bəy
Hüseynzadənin rolu (1864-1940) xüsusi
qeyd olunmalıdır. Onlar həm Azərbaycanın, həm
də Türkiyənin ictimai-siyasi həyatında özünəməxsus mövqe qazanmış dahi
şəxsiyyətlər idi.
1906-cı ildə Tiflisdə əsası qoyulan "Molla Nəsrəddin” jurnalının da XX
əsr Azərbaycan mədəniyyəti və mətbuatı tarixində əvəzsiz yeri vardır. Böyük
mütəfəkkir Cəlil Məmmədquluzadə (1869-1932) ""Molla Nəsrəddin”i təbiət özü
yaratdı, zəmanə özü yaratdı” yazmışdır. Cəlil Məmmədquluzadə "Molla Nəsrəddin”
jurnalının "Kürü və Arazı keçdi, bəlkə Xəzər və Qara dəryaları da vurub
Türkiyəyə, Türküstana, Gilana keçdi və uça-uça Qafqaz dağlarını aşıb, Qafqaza,
Krıma və sair türk ölkələrinə” keçdiyini yazırdı.
Türk xalqlarının ortaq əlifba və ortaq ədəbi dilinin hazırlanması milli
birlik məsələsidir. XX əsrin əvvəllərində bütün türklərin ortaq bir ədəbiyyat
və elm dili olması məsələsinə də diqqət yetirilmişdir. Ziya Gökalp "Rusiyadakı
türklər terminlərini ruscadan, Çindəki türklər çincədən, biz fransızcadan
alsaq, türkcələrimiz bir-birindən uzaqlaşar” yazırdı. Onun fikrincə, türklər terminləri
ərəbcə və əcəmicədən, ya da türkcədən alsalar, tam əksinə, bir-birlərinə
yaxınlaşarlar.
İstanbul türkcəsini bütün türklər tərəfindən milli dil kimi qəbul
edilməsindən bəhs edərkən Ziya Gökalp İstanbulun bir paytaxt kimi yalnız
Osmanlı türklərinin deyil, Türk Xaqanlığının paytaxtı olduğunu bildirmişdir: Ona
görə İstanbul bütün dünya türklüyünün qibləsi sayılır. Ayrıca İstanbul, islam
xilafətinin də mərkəzidir. Yəni İstanbul, milli valehediciliyindən başqa,
dini müqəddəslik də daşımaqdadır. Məhz İstanbul türkcəsinin bütün türklər üçün
milli dil olması, bu valehedicilik və müqəddəsliyin dilə də keçmiş olmasına
görədir. Üstəlik də İstanbul türkcəsi türk ləhcələrinin ədəbiyyat və elm
istiqamətindən ən zənginidir. O halda İstanbul türkcəsini ədəbi dil halına
gətirmək bütün türklər üçün milli bir vəzifədir. Bu vəzifə yerinə yetirildiyi
zaman bütün türklər dil və ədəbiyyatda ortaq və tək bir millət halına gəlir.
Ziya Gökalp "ümumi türk
millətinin vətəni haradır?” sualını belə cavablandırır: "Vətən nə Türkiyədir türk üçün, nə Türküstan;
Vətən böyük və əbədi bir ölkədir:
Turan”.
Mütəfəkkir "Turan” sözünü bu
cür açıqlayır: Turan, bütün türkləri bir araya toplayan, yadları isə oraya
almayan ideoloji bir vətəndir. Turan türklərin yaşadığı, türkcənin danışıldığı
bütün ölkələrin tamamıdır.
Ziya Gökalp Turanın türkçülərin uzaq ideologiyası olduğunu, bu ad
altında birləşən oğuzların, tatarların, qırğızların, özbəklərin, yakutların
dildə, ədəbiyyatda, kültürdə birləşmək məqsədində olduqlarını yazmışdır.
Ziya Gökalp Turan ideyasını yüz milyon türkün bir millət, ulus olaraq
birləşməsi kimi dəyərləndirmişdir. Turan türkçülər üçün ən güclü coşqu qaynağıdır, bu ideologiya olmasaydı,
türkçülük bu sürətlə yayılmayacaqdı. Mütəfəkkir Turan ideologiyasının gerçəkləşə biləcəyi ehtimalını da qəbul
etmişdir: "Kim bilir, bəlkə gələcəkdə Turan ideologiyası da gerçəkləşə
biləcəkdir. İdeologiya, gələcəyin
yaradıcısıdır. Dünən türklər üçün yuxu bir ideologiya olan milli dövlət,
bu gün Türkiyədə gerçəkləşmişdir”.
Ümumiyyətlə, müasir dövrdə türk xalqlarının milli təşəkkülü, türklər
arasında milli birliyin zəruriliyi məsələsi həmişə diqqət mərkəzində olub, bu
gün də aktualdır.
Aytək Zakirqızı (Məmmədova)
fəlsəfə doktoru