Tanrı “oxucudur”
Müsahibimiz bu
günlərdə Azərbaycanda qonaq olmuş tanınmış İran yazıçısı Mustafa Məsturdur. M.Məsturun
bu günlərdə "Mən sərçə deyiləm” romanı Azərbaycan dilində işıq üzü görüb. Ədiblə
görüşüb, yaradıcılığı haqqında söhbət etdik.
- "Mən sərçə
deyiləm” əsəri İranda ard-arda 18 dəfə çap olunub. Əsərə bu dərəcədə diqqət
gözlənilən idi?
- Bu, ilk deyil, mənim əsərlərim
bir neçə dəfə belə yüksək tirajla çap olunub. "Tanrının ay üzündən öp” əsəri təxminən
70, "Cüzamlı əllər və donuz sümüyü” isə
30 dəfədən çox nəşr olunub. Bu kitabın mövzusu nisbətən çətindir, fəlsəfidir.
Ona görə də, yəqin oxucular bu əsəri bir qədər çətin qavrayırlar.
- Digər əsərlərinizlə
nisbətdə, bu əsərinizin fəlsəfi ağırlığı daha çoxdur. Əsərdə fəlsəfiliyə bu qədər
önəm verməyiniz nə ilə bağlıdır?
- Bu kitabı yazmamışdan əvvəl
xüsusi bir planım yox idi, amma ağlımda bir neçə obraz vardı. Bu obrazların bir
çoxu əvvəl yazdığım əsərlərdən gəlirdi. Daniyal obrazı "Cüzamlı əllər və donuz
sümüyü” əsərindən gəlmə idi.
- Bununla bağlı da bir sual vermək istərdim
ki, dünya ədəbiyyatında çox yaralanılan bu məlum-məşhur metoddan
istifadə etməyinizə, ümumiyyətlə, Daniyal Nazi obrazına qayıtmağınıza səbəb nə
idi?
- Bəzən bir əsəri
bitirirsiniz, lakin görürsünüz ki, bu obrazın hələ deməyə sözü qalıb. Başqa əsər
yazanda yeni obrazlar yaradırsan ki, onlar müstəqil obraza çevrilsinlər.
"Qaranlıq minalar sahəsində qaçmaq” adlı pyesim "Mən sərçə deyiləm” əsərindən
üç il əvvəl çap olunub. Burada Əmir Mahan obrazı var idi. Həmin o Əmir Mahan
obrazı "Şin”siz, "qaf”sız, "nöqtə”siz eşqin hekayəti” əsərimdə də var. Mən
düşündüm ki, bu obrazlar hələ danışmalıdırlar. Ona görə də "Mən sərçə deyiləm” əsərində
həmin obrazları yenidən qaytardım. Bu əsərin klassik bir planı yox idi. Sadəcə,
burada bir neçə fəlsəfi obraz var idi. Mən həmin obrazların hamısını ruhi əsəb
dispanserində cəmləşdirdim. Əsər hər hansı macəra və ya hadisə əsasında
yazılmamışdır. Şəxsiyyətlər əsasında qələmə alınmışdır. Buna görə də əsər
getdikcə dərinləşir və nisbətən ağır gedir. Məsələn, "Tanrının ay üzündən öp”
romanında detektiv xətt var idi və bu onu həyəcanlı edirdi. Lakin burada sadəcə, şəxsiyyətlərin,
obrazların hekayələrindən bəhs olunur. Buna görə də bu əsər ağır oxunur. Bu səbəbə
görə, ola bilsin ki, onun fəlsəfi ağırlığı çoxdur.
- "Mən sərçə
deyiləm” romanındakı Daniyal Nazini müharibədə əziyyət çəkmiş insanların ümumiləşdirilmiş
obrazı kimi qəbul etmək olarmı?
- Xeyr. Çünki mən orada
qeyd etmişəm ki, onun başında çapıqlar var, lakin mütləq şəkildə bildirməmişəm
ki, bu, müharibədə olub. Çünki biz həyatda da belə hadisələrlə qarşılaşa bilərik.
Bu gün yuxudan ayılırıq və bilmirik ki, başımıza nə iş gələcək və ya hansı
hadisə baş verəcək. Bu hadisələr sanki həyatımızda basdırılmış bir minadır. Məsələn,
bir səhər oyanıb görürsən ki, anan xərçəngə tutulub, qardaşın boşanıb, kimsə qəzaya
uğrayıb. Bunlar bizim iradəmizdən kənardırlar, ona görə də hər hansı plan
qurmaq mümkün deyil. Bu kimi hadisələr hər an ayağınızın altında qəfil partlaya
bilən minalardır. Bu, Daniyal Nazinin də əsərdə haqqında danışdığı şeydir.
İranda müharibə mövzusunda müsabiqə keçirilirdi. "Qaranlıq minalar sahəsində
qaçmaq” kitabımı da müsabiqəyə daxil etmişdilər. Mən məktub yazıb, bildirdim ki,
əsəri siyahıdan çıxarsınlar. Çünki bu əsər müharibə mövzusunda deyil. Həyat
haqqındadır.
- Axı müharibə
də həyatın bir hissəsidir...
- Bəli, elədir. Həyatın
özü müharibə meydanıdır. Lakin bu əsər birbaşa olaraq müharibə mövzusunda deyil. Yəni, açıq şəkildə
qeyd olunmur ki, bu obraz müharibədə yaralanıb. Əsər daha çox həyat müharibəsindən
əziyyət çəkmiş insanlara həsr edilib. Həyat özü də minalanmış qara sahəyə bənzəyir...
- "Mən sərçə
deyiləm” romanınızda film səhnələrinə oxşar məqamlar var. Əsəri oxuduqca hadisələr
film səhnəsi kimi insanın gözündə canlanır. Maraqlıdır ki, niyə əsərlərinizə film
çəkilmir, gələcəkdə belə bir plan gözləniləndimi?
- "Cüzamlı əllər və donuz
sümüyü” əsəri filmə daha çox uyğundur. Bu əsər əsasında film çəkmək üçün mənə çox
müraciət olunub. Bir mərhələdə bu müraciəti qəbul etmişəm. Rejissor tərəfindən
ssenari də yazılmışdı. Bu ssenari heç xoşuma gəlmədi. İstəmirdim ki, bu
ssenariyə film çəkilsin. Lakin mənə
dedilər ki, əsərdəki bəzi səhnələr
senzuraya görə çıxarılmalıdır. Süsənlə bağlı hissələr və cavanların şənlik səhnəsi. Bu, mənim üçün
yaxşı bəhanə idi ki, filmin çəkilməsinə razılaşmayım. Ondan sonra heç vaxt icazə vermədim ki, əsərlərimə
film çəksinlər. Hətta pyesimi də səhnələşdirmələrinə razılaşmadım.
- Mənə
maraqlıdır ki, İranda bu səhnələrə görə, yəni cavanların əyləncədə içki içməsi,
eləcə də bir fahişə obrazının qabardılmasına görə, hər hansı basqılara məruz
qalıbsınızmı?
- Mən qadağan olunmuş məsələlər
barədə əsər yazmamışam. Bunlar sadəcə, mənim əsərimdə olan epizodik səhnələrdir. Romanlarımda bu tip şeylər elə də çox
deyil. İranda əsasən, üç mövzuya qadağa
var: Dini təhqir etmək, erotik mövzuda yazmaq və siyasi məsələlər. Bu üç
mövzunun heç birində əsər yazmamışam. Belə mövzularda yazmağa maraqlı deyiləm. Buna
görə də az hallarda problemlə üzləşirəm. Eyni zamanda hər hansı bir mövzuda
yazanda da özüm üçün senzura qoymuram.
- Əsərlərinizdə
bir məqam xüsusi diqqətimi çəkdi: Bu "Cüzamlı əllər və donuz sümüyü” əsərində də
var idi. "Mən sərçə deyiləm” romanında da. Balinaların sahilə atılaraq özlərini
öldürməsi səhnəsini tez-tez canlandırırsınız. Bunun Daniyalın intiharı ilə əlaqəsi
varmı, yəni, bu detalı qəhrəmanın əsərin sonunda intihar edəcəyinə bir işarə
kimi qəbul etmək olarmı?
- Mən buna konkret cavab
verə bilmərəm. Bunun cavabını oxucunun öhdəsinə buraxıram. Yazıçının zehnində
bir çox şey ola bilər. Yazan zaman yazıçı bunu fikirləşmir. Sadəcə, çalışırsan
ki, nəsə yaradasan, lakin o yaradılanın nəyə oxşadığını bilmirəm. Elmi cəhətdən
biz bilmirik ki, balinalar niyə özlərini sahilə ataraq öldürürlər. Bu məqamı
insanlara da aid etmək olar. Biz bilmirik ki, insanlar niyə özlərini öldürürlər.
İnsanların özünü öldürməsinə səbəb kimi çoxlu mülahizələr səslənir: Eşqdə bəxti
gətirməmək, kasıb olmaq. Lakin bu, əsaslı sübut deyil. Çünki çoxları məhəbbətdə
uğur qazana bilmirlər, eləcə də çoxları ağır həyat şəraitində yaşayırlar. Buna
görə də biz heç vaxt həqiqi səbəbi başa düşə bilmərik. Daniyal Nazinin kitabın əvvəlində
bir sözü var: "Oyunun qaydalarını dəyişə bilmirsənsə, ağzını yum və oyuna davam
et”. Daniyal özü bu sözə əməl etmir və
oyunun qaydalarını dəyişmək istəyir. Onu narahat edən sualların cavabını tapmaq
istəyir. O suallara ki, onların əslində, heç cavabı yoxdur. Buna görə də özünü
öldürür. Üzdə olan səbəb budur.
- Əsərlərinizin
belə bir təkrarlanan məqamı var: hadisələr eyni məkanda baş verir. Ya "Xavəran”
binasında, ya da ruhi əsəb dispanserində. Sanki Tanrı kimi insanları eyni
zamanda müşahidə etməyə maraqlısınız...
- Bəli, mən insanları izləmək istəyirəm, lakin
Tanrı kimi yox, insan kimi. Biz insanlar bir-birimiz barədə heç nə bilmirik. Mənim
sizin haqqınızda bildiyim tək şey rəftarınız və danışdığınız sözlərdir. Əslində,
nə fikirləşdiyinizi bilmirəm. Təbii ki, həyatda hamımız beləyik. İnsanlar belə
yaşayırlar. Biz qonşumuz haqqında heç nə bilmirik. "Cüzamlı əllər və donuz
sümüyü” əsərində də belədir. Orada insanların həyatları yanaşı cərəyan edir.
Lakin onlar bir-birlərindən xəbərsizdirlər.
Bütün bu olanlardan sadəcə oxucu xəbərdardır. Demək ki, ortada bir Tanrı
varsa, o da "oxucudur”. Çünki oxucu bilir o insanların ürəyindən nələr keçir. Məsələn,
eyni liftdə gedən Süsənlə qatil bir-birlərindən xəbərsizdirlər. Süsən bilmir
ki, yanındakı insan qatildir. Və qatil də bilmir ki, Süsən fahişədir. Amma
oxucu bilir. Ona görə də Tanrı "oxucudur”.
- "Mən sərçə deyiləm” əsərini oxuyarkən,
tez-tez Devid Cerom Selincerin
"Çovdarlıqda uçurumdan qoruyan” əsərinin baş qəhrəmanı Holden Koldfildi
xatırlayırdım. Sonradan öyrəndim ki, Selincer sizin sevimli yazıçınızdır.
- Selincer ruhuma çox
yaxın hiss etdiyim yazıçıdır. Əgər bunu bədii şəkildə ifadə etsək, deyə bilərəm
ki, mən ədəbiyyat adlı qatarda idim və Selincer dayanacağında həmişəlik düşdüm.
Başqa dayanacaqlara da getmək fikrim yoxdur. Bura mənim üçün məna ilə zəngin
bir dayanacaqdır. Başqa mənalara ehtiyacım yoxdur. Burada olmaqdan çox ləzzət
alıram. Mən onun kitablarını dəfələrlə oxumuşam. Buna görə də düşünürəm ki,
bizim ruhi bağlantımız var. Bildiyiniz kimi mən İranda Raymond Karverin əsərlərini
farscaya çevirib çap etdirmişəm. Amma mənim ən sevdiyim yazıçı Selincerdir.
- Ədəbiyyat üzrə
"Nobel” mükafatını İrana qazandırmaq istəyərsinizmi?
- Yazıçı keçmişinə
baxmamalıdır. Öz əsərlərini hardasa tərif etməməlidir. Mən hər hansı əsəri
yazıb bitirdikdən sonra bir də heç vaxt onu oxumuram. Ümumiyyətlə, mən keçmişə
çox baxmıram, gələcək barədə düşünmürəm. Mən hər hansı hadisə, mövzu barəsində
yazmıram ki, mükafat alım. Mən yalnız indiki zaman barədə düşünürəm və indini
yaşayıram. İndiki halda hansı əsəri yazıramsa, onunla yaşayıram. Bu yaxınlarda
bir əsəri tamamlamışam, amma bu barədə heç İranda da məlumat verməmişəm. Burada
deyə bilərəm ki, yazıçı Tanrı kimidir. Yəni, yazıçı yaratdığı obrazların həyatına
qarışmamalıdır. Onlara qayıtmamalıdır. Söhrab Sipehri bir şeirində "arxada külək
əsmir” yazır. Əsl yaradıcı insan indiki zamanda yaşamalıdır və düşünməməlidir
ki, mən yazdığım hər hansı əsərə görə mükafat alacağam. Yazıçı üçün ən yaxşı və
qiymətli mükafat oxucunun sevgisidir. Ədəbiyyat mükafat qazanmaq üçün ünvan deyil.
- Əsərlərinizdə
qadın obrazlarına qarşı xüsusi həssaslığınız da diqqət çəkir...
- Məncə, hər hansı qadın
şər qüvvə ola bilməz. Həyatda da qadınların doğru yerdə olmadığını görəndə,
düşünürəm ki, o qadını həmin pis yola kişi vadar edib.
Söhbətləşdi: Cahan Seyidzadə
Müsahibəni fars dilindən tərcümə
edən: Ariz Tarverdiyev