Süveyşə alternativ
Xəzər regionu iri nəqliyyat mərkəzinə çevriləcək
Bir neçə gün
öncə dünyanın ən iri tranzit kanalı kimi tanınan Süveyş kanalında yaşanan
böhran, tək regional, eləcə də onun işlək olmasında marağı olan dövlətləri
deyil, fövqəlgücləri ciddi problemlərlə üz-üzə qoydu. Dünyanın nəqliyyat
daşınmasının 12 faizini dəstəklədiyi və ən əhəmiyyətli su yollarından biri
hesab olunan kanalla bağlı yaşananlar iri şirkətləri ciddi maliyyə itkilərinə
vadar etdi. Hər gün, təxminən 50 gəmi kanaldan keçir və bir gün ləngimə, ciddi
iqtisadi problemlərə yol açır. Dar olduğu üçün kanal əhəmiyyətli bir coğrafi
nöqtə hesab olunur, çünki asanlıqla bağlana və bu ticarət axınını poza bilər.
Düzdür, Süveyş kanalından daha böyük və daha çox gəminin keçidini təmin etmək üçün onun genişləndirilməsi və
dərinləşdirilməsi layihəsi var. Lakin buna hələ ki, maliyyə qoyan yoxdur, həm
də uzun vaxt tələb edir. Belə bir vəziyyətdə isə alternativ marşrutlar gündəmə
gəlir. Sözsüz ki, hər sahədə olduğu kimi, yük daşımalarında və nəqliyyat
marşrutlarının seçimində də alternativ variantlar olmalıdır. Məhz alternativ
istiqamətlərin, marşrutların və dəhlizlərin inkişafı Avropa və Asiyanın
iqtisadi inteqrasiyası və Avrasiya məkanında ticarətin inkişafını təmin edə
bilər. Əlavə olaraq, alternativin mövcudluğu fors-major vəziyyətlərdə (məsələn,
Şüveyş kanalında yaranan tıxac) yarana biləcək təsiri və itkiləri minimuma
endirməyə imkan yarada bilər.
Daha çox Qərb
mediasında dərc olunan məqalələrdə TransXəzər Ticarət və Tranzit Dəhlizinin adı
çəkilir. Bildirilir ki, bir həftə davam edən blokada, yüzlərlə gəminin su
yolundan keçməsinin qarşısını alaraq Avropa, Asiya və Yaxın Şərq arasındakı
ticarətə əhəmiyyətli dərəcədə mənfi təsir göstərdi. Londonda yerləşən nəqliyyat
xəbərləri jurnalı "Lloyds List”ə görə, hər bir blokaj saatı dünya
iqtisadiyyatına təxminən 400 milyon dollar və ya gündə təxminən 10 milyard
dollara başa gəldi. Bəzi gəmilər problemin həllini gözləməməyə qərar verdilər
və Afrikadakı Ümid burnu ətrafında uzun bir yola çıxdılar. Bu marşrut iki
həftədən çoxdur və yanacaq xərcləri gündə 26000 dollardan çoxdur. Nəhayət, gəmi
martın 29-da yedəklə sərbəst buraxıldı, lakin böhran, çoxlarını dünyanın ən
işlək su yollarından birinə alternativlər üzərində düşünməyə sövq etdi.
Ticarət əlaqələrini inkişaf etdirmək üçün açar
Süveyş kanalının istismardan çıxarılması koronavirus pandemiyası nəticəsində yaranan illik iqtisadi pozuntudan təsirlənmiş qlobal tədarük zəncirləri üçün potensial riski müəyyənləşdirdi və hamını həyati, lakin həssas dəniz dəhlizinə alternativ tapmaq barədə düşünməyə sövq etdi. Xəzər dənizindən keçən Transxəzər Beynəlxalq Nəqliyyat Marşrutu, Cənubi Qafqaz üzərindəki Asiya və Avropa bazarlarını birləşdirmək və Şərq ilə Qərb arasında ticarət əlaqələrini inkişaf etdirmək üçün açar ola bilər. Xatırladaq ki, 2013-cü ildə "Azərbaycan Dəmir Yolları", "Qazaxıstan Temir Yolu" və "Gürcüstan Dəmir Yolu" şirkətlərinin rəsmiləri Xəzər dənizindən keçən marşrutu inkişaf etdirmək barədə razılığa gəldilər. Daha sonra Ukrayna, Rumıniya və Polşa iddialı layihəyə qoşuldu. Marşrut boyunca hərəkət edən Çindən ilk konteyner qatarı 2015-ci ilin avqust ayında Bakı Beynəlxalq Dəniz Ticarət Limanına daxil oldu. Bu gün TransXəzər Ticarət və Tranzit Dəhlizi ilə yüklər Çinin Lianyunqanq dəniz limanından Çin-Qazaxıstan sərhədinə, daha sonra Qazaxıstan, Xəzər dənizi, Azərbaycan və Gürcüstan, Ukrayna və Polşadan keçir. Mallar dəmir yolu ilə Qazaxıstanın Aktau və Kuryk dəniz limanlarına çatdırılır və daha sonra Xəzər dənizindən keçən gəmilərlə Bakı Beynəlxalq Dəniz Ticarət Limanına göndərilir. Azərbaycandan konteynerlər Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu ilə daşınır. Bundan əlavə, marşrut iki qola ayrılır və hər ikisi Avropaya aparır: onlardan biri Türkiyənin Mersin və İstanbul şəhərlərindən və Aralıq dənizindən, digəri isə Qara dəniz yolu ilə Ukraynanın Çernomorsk şəhərinə qədər uzanır. Bütün marşrutda bir gediş haqqı və bir pəncərə sistemi vardır ki, bu da gecikmələri və əməliyyat xərclərini azaldır.
Ekspertlər əmindirlər ki...
"Caspian Policy Center”in ekspertləri Efqan Nifti və Ceremi Kоen əmindirlər ki, TransXəzər Ticarət və Tranzit Dəhlizi Şərq-Qərb ticarəti üçün Süveyş kanalına dəyərli bir alternativ olacaq. "Malların Mərkəzi Asiya, Xəzər dənizi üzərindən, daha sonra Cənubi Qafqazdan keçərək Qara dənizə göndərilməsi, məşhur İpək Yolu ənənəsi ilə Avropa ilə Asiya arasında hərəkət üçün etibarlı yeni bir yol əlavə edərdi" - deyə Nifti bildirir. Əlavə edir ki, Süveyş kanalının bloklanması Transxəzər Ticarət Dəhlizinin vacibliyini üzə çıxarmış olur: "Şanxay, Şencjen və yaxud Çindaoda yüklənən gəmilərin Süveyş kanalı ilə gedib Avropada yerləşən limanlara çıxması üçün 30-40 gün gərəkdir. Lakin Çindən Transxəzər nəqliyyat marşrutu ilə Çernomorsk dəniz limanı və daha sonra Transxəzər beynəlxalq nəqliyyat marşrutu ilə gedib çıxmaq 20-25 günə başa gəlir. Fevral ayında Çindən Qingdao ilə Azərbaycanın paytaxtına məsafəni qət edən qatar 2021-ci ildə ilk dəfə 15 gün ərzində Bakıya gəldi. Sonra qatar Bakıdan Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xətti ilə yola düşdü”. Ən əsası odur ki, bu marşrutun inkişafı iki qitə arasında daha sürətli yükdaşımaların genişləndirilməsi ilə yanaşı, Xəzər regionunun iri nəqliyyat mərkəzinə çevrilməsinə xidmət edəcək.
Xəzər bölgəsində geosiyasi rəqabət artacaq
Öz növbəsində "Jamestown Foundation” nəşri yazır ki, son illər Xəzər dənizi bölgəsindəki geosiyasi rəqabət artır. Neft və təbii qaz yataqları, habelə boru kəmərləri sahil dövlətləri və digər güclərin diqqətini ciddi şəkildə çəkir. Lakin Xəzər dənizində digər məsələlər ətrafında artan rəqabəti də diqqətdən qaçırmaq olmaz. Son həftələr isə üç yeni tendensiya ön plana çıxır. Birincisi, əvvəlcə Çin ilə 25 illik əməkdaşlıq müqaviləsi imzalayan İran, Xəzərdə ilk süni ada inşa etmək planlarını elan etdi. Tehran belə bir meliorasiya layihəsini təkbaşına həyata keçirə bilməzdi. İndi layihənin digər sahilyanı dövlətlər arasında rəqabət yaradacağı və yeni liman obyektlərinin yaradılmasına səbəb olacağı irəli sürülür. Son illərdə Xəzər limanları arasındakı rəqabət artır. Xüsusilə də, bu amil Çinin Şərq və Qərb arasında multimodal konteyner ticarətini inkişaf etdirməkdə maraqlı olması səbəbindən daha da güclənib. Ancaq əksər mütəxəssislər limanın tutumunun məhdud qalacağını və bunun Çinin fəaliyyətinə mane ola biləcəyini düşünürlər. "Lakin İranın niyyəti bu ehtimalların düz olmadığını və liman ticarətinin genişlənə biləcəyini göstərir. Üstəlik, İran və Çinin hərəkətləri bölgədəki digər sahil ölkələrindəki fəaliyyətə təkan verəcək və mövcud proqnozları daha da dəyişdirəcək”,- deyə nəşr yazır.
İkincisi,
Qazaxıstan özünün Xəzərdəki limanı Aktaunu həm Mərkəzi Asiya ölkələri, həm də
İran və Qərb arasında yük, həm də konteyner daşımaları mərkəzinə çevirmək
istəyir. Bu addım limanın modernləşməsinə, eləcə də, ticarət gəmiçiliyinin
genişləndirilməsinə gətirib çıxaracaq. Lakin Qazaxıstan və Rusiya arasında da
rəqabətin yaranması ehtimalı güclənə bilər. Çünki sonuncu, illər uzunudur ki,
bu sferada dominant mövqeyə malikdir. Digər Xəzəryanı dövlətlər də bu rəqabətə
qoşulacaq. Onlar da yükdaşımalar bazarında paya sahib olmaq istəyir. Eyni
zamanda Nur-Sultanın Qərblə də münasibətləri mürəkkəbləşə bilər. Qərb
Qazaxıstanın İranla ticarətini ona qarşı tətbiq edilən nüvə sanksiyalarından
yan keçmək vasitəsi kimi nəzərdən keçirəcək. "Son illər Qazaxıstanı Xəzər
dənizində əsas oyunçu kimi görməzliyə vurmağa çalışırlar. Mövcud dəmir yolları
marşrutları digər ölkələri daha əlçatan edib. Lakin Nur-Sultan getdikcə daha
çox və aktiv şəkildə iri taxıl istehsalçısı və hazır məhsul sahibi kimi çıxış
etmək siqnalları səsləndirir. Buna da Çin və İran daha çox maraq göstərir.
Digər sahilyanı dövlətəri isə bu, əksinə, az maraqlandırır”,- deyə məqalədə
vurğulanır.
Sonuncusu,
Xəzərdə son ekoloji fəlakətlər barədə məlumatlar bütöv regionda narahatlıq
doğurur. Daha çox dənizin biomüxtəlifliyinin qorunub saxlanması, o
cümlədən kürüsü bütün dünyada məşhur
olan yerli nərə balığının populyasiyasının bərpası maraq kəsb edir. Xəzəryanı
dövlətlər ekoloji problemlərin mövcudluğunu bölüşür, lakin kimin daha çox
günahkar olması və nə etmək məsələsində yekdil deyillər. Regiondan olan ekspert
və dövlət məmurları bununla bağlı bu ayın sonunda Moskvada beynəlxalq konfrans
keçirməyi planlaşdırırlar. "Hər bir regional dövlətin öz ideyaları olacaq və
onlar da qarşıdakı görüşdə səslənəcək. Çox güman ki, bu da fikir ayrılıqlarını
gücləndirəcək”,- deyə bildirilir.
Azər NURİYEV