Öskürərkən aorta damarımız yırtıla bilərmi?
Aylar öncə
Türkiyənin məşhur sənətçilərindən olan Oya Aydoğanın aort damarının yırtılması
nəticəsində ölməsi sevənlərini olduqca kədərləndirdi. Sənətçinin aort
damarının, yemək zamanı nəfəs borusuna
düşən qida parçasının qüvvətli şəkildə öskürərkən və ya öyümə nəticəsində
yırtıldığı bildirildi. Bununla əlaqədar Türkiyə mediasında aort damarının
yırtılması haqqında xəbərlərə geniş yer verildi. Bəzi xəbərlərdə öskürmərkən, öyüyərkən,
asqırarkən aort damarımızın yırtıla biləcəyi haqqında məlumatlara yer verildi. Bu da insanlarda müəyyən qorxuya səbəb oldu.
Aort damarı insan bədənindəki ən böyük arteriya və ən dayanıqlı damarıdır. Bu
damar ürəyimizdən birbaşa çıxır və təmiz qanı bədənin bütün orqanlarına və
toxumalarına çatdırır. Aort damarında qan təzyiqi yuxarı olduğuna görə, bu
damar yırtıldığı zaman (tibbi adı aorta disseksiyası) ciddi qanaxma nəticəsində xəstələr
dəqiqələr, hətta saniyələr içində ölür.
Kimlərin
aort damarının yırtılma riski var? Aort yırtılması kimlərdə daha sıx baş verir,
divarı zəiflədən faktorlar nələrdir?
Hər hansı
bir səbəbdən aort divarı zəif olan bir
insanın damarının yırtılma riski daha yüksəkdir. Aort damar yırtılması ən çox
60-80 yaş arası insanlarda görülür.
Ancaq hər yaşda ortaya çıxa bilər. Cavan insanlarda ( 40 yaş altı) ən
sıx səbəb Marfan xəstəliyidir. Kişilərdə qadınlara nisbətən daha sıxdı, ancaq
bu xəstəlik qadınları daha çox öldürür. 40 yaşın altında olan qadınlarda ən sıx
səbəb hamiləlikdi. Xüsusilə də hamiləliyin son üç ayında aort yırtılması riski
artar. Genetik damar xəstəlikləri, bəzi revmatoloji xəstəliklər, Marfan və ya
Ehlers-Danlos xəstəliyi, siqaret və ya kokain çəkmək, amfetaminlerdən istifadə
etmək, aort damar divarını zəiflədərək, yırtılmasına səbəb ola bilir.
Bundan başqa, avtomobil qəzaları və ya hündürdən düşən zamanı döş qəfəsinin
travması nəticəsində də aort damarı yırtıla bilir.
Sağlam bir insanda öskürmə, asqırma və ya
gücənmə aort damarını yırtarmı?
Əvvəl onu
deyim ki, sağlam bir insanda öskürmə, asqırma və ya gücənmə
zamanı aort damarı yırtılmaz.
Normalda biz öskürdüyümüz, öyüdüyümüz və ya gücəndiyimiz zaman aort damarımızın içindəki təzyiq artar. Ancaq
damar divarı sağlam və dayanıqlı olduğu üçün damarımız bu təzyiq artımına tab
gətirir və yırtılmır. Hər hansı bir insanın aort damarının divarında incəlmə,
anormal dərəcədə genişlənmə və ya anevrizma deyə adlandırdığımız genişlənmələr
varsa, öskürmə, öyümə asqırma və ya gücənmə zamanı, damar içindəki təzyiqin
artması nəticəsində, zəifləmiş olan aort damarının yırtılma riski hər zaman var.
Aort
yırtılmasında hipertoniyanın rolu varmı?
Aort
divarını zəiflədən ən önəmli faktorların başında hipertoniya xəstəliyi gəlir.
Aort divarı yırtılan insanların 65-75 faizi hipertoniya xəstəliyi olan
insanlardır. Onların çoxu, qan təzyiqi nəzarət
altında olmayan xəstələrdir. Nəzarət altında tutulmayan hipertoniya illər
içində aort damarında kirəcləşməyə, divarın incəlməsinə, sərtləşməsinə, anormal
dərəcədə genişlənməsinə və ya anevrizmanın ortaya çıxmasına səbəb olaraq,
damarın divarını zəiflədir. Nəticədə təzyiqin hər hansı bir səbəbdən (buna öskürmə,
asırma və ya gücənmə də daxildir) anidən qalxması divarı zəifləmiş olan aort damarının
yırtılmasına səbəb olur. Ancaq burda bir
məqam yanlış anlaşılmasın. Hipertoniyası olan hər bir insanın aort damarı
yırtılmaz. Sadəcə olaraq, hipertoniya xəstəliyi olub təzyiqi kontrol altında
olmayan insanların aort damarının yırtılma riski hər zaman yüksəkdir.
Xəstədə
hansı şikayətlər ortaya çıxır?
Bir
insanda (xüsusi ilə də hipertoniyası olan bir insan) ani başlayan çox şiddətli (xəstələr adətən "sanki
bıçaq sancmışlar’’ kimi ifadə edirlər) kürək və sinə ağrısı olarsa, aort
yırtılmasından şübhələnməlidir.
Aort damarı yırtılan bir
insanın həyatda qalma şansı nə qədərdir?
Aort
yırtılması hər il yüz min insanın 6-da ortaya çıxır. Ancaq aort yırtılması çox
ölümcül bir xəstəlikdir. Əgər diaqnoz
qoyulub ən qısa zamanda əməliyyat edilməzsə,
xəstələrin 25 faizi ilk 24, 50 faizi da ilk 48 saat içində ölürlər. Yəni
hər saat keçdikcə, ölmə riski təqribən 1 faiz daha da artar. Ona görə də vaxt
itirmədən ən qısa zamanda diaqnoz qoymaq çox önəmlidir. Müalicəsi təcili
əməliyyatdır və əməliyyat adətən çox uzun çəkir (8-10 saat). Digər tərəfdən,
əməliyyat zamanı xəstənin ölmə riski 25%-dir. Ancaq əməliyyat olunmayan xəstələrin
90-95 faizindən çoxu ölür.
Aort
damarı yırtılmasından qorunmaq üçün nə etmək lazımdır?
Hər şeydən
öncə, hipertoniyası olan insanların qan təzyiqi kontrol altında tutulmalıdır. Bəzi istisnalar olmaqla, hipertoniya adətən, ömür boyu
davam edən xəstəlikdir və buna görə də, müalicəsi də ömür boyu davam etməlidir.
Hipertoniyası olan bir insan üçün önəmli olan sadəcə, dərman içmək deyil.
Önəmli olan dərman içdiyi zaman xəstənin təzyiqinin nəzarətdə olub-olmamağıdır.
Məsələn, xəstələrin bir qismi təzyiq salan dərmanlar içdiyi halda, qan təzyiqi
hələ də yuxarı olur, yəni nəzarətdə olmur. Üstəlik, təzyiqləri yüksək olduğu
halda belə, heç nədən gileylənmirlər. Belə olduğu halda, xəstələrin aldığı müalicənin
faydası olmur. Hipertoniyası olan bir insanın şəkərli diabeti, ürək
çatışmazlığı, xroniki böyrək çatışmazlığı olsun və ya olmasın, daha öncə
infarkt və ya insult keçirsin və ya keçirməsin, müalicə nəticəsində yuxarı qan
təzyiqi 140, aşağı qan təzyiqi isə 85-in altında olmalıdır. Əgər bu
insanlar həkimin yazdığı dərmanı içdikləri halda, qan təzyiqləri bu rəqəmlərin
üstündə olursa, mütləq həkimlə müraciət etməlidirlər. Ancaq hipertoniya
xəstəliyindən başqa heç bir xəstəliyi olmayan, yaşı 80-dən yuxarı olan və
dərman içən hipertoniyalı insanların yuxarı qan təzyiqinin 150-ə qədər olmasına
icazə veririk. Ailəsinin hər hansı bir fərdində (ana, ata, qardaş
və ya bacı) aort yırtılması olan
insanlar müəyyən mərhələlərlə müayinə
edilməlidir. Damar yırtılmasına səbəb
ola bilən genetik xəstəliyi (məsələn, Marfan və ya Ehlers-Danlos sindromaları )
olanlar da müəyyən mərhələlərdə müayinə edilməlidir. Siqaret çəkməmək çox
önəmlidir. İstər hipertoniya xəstəliyi olsun,
istər olmasın, aort damar genişlənməsi olan insanlar müəyyən müəyyən
vaxtlarda exokardioqrafiya (ürəyin ultrasəs müayinəsi) müayinəsindən
keçməlidirlər. 65 yaş üstündəki bütün
kişilərə və ya siqaret çəkən 65 yaş üstü bütün qadınlara aort damarının
ultrasəs müayinəsi edilməlidir.
Yalçın Velibey
Kardiologiya Uzmanı