Qönçə Özmənin şair kimi üstünlüyü təbiətin
"yaşantıları” ilə insanın hiss və duyğularını bir məcrada canlandıra
bilməsidir. Onun şeirlərində təbiət ancaq təsvirlərin gücü və imkanları ilə
təqdim olunmur. Təbiət iştirakçı qismində poetik prosesə "qatılır” və insanla
bərabər, şairlə birgə yaranan poetik ab-havaya qoşulur və onu formalaşdırır. Bu
isə özü-özlüyündə şairə fikrini daha əhatəli ifadə etmək üçün əlavə imkanlar
yaratmış olur. Təbiət təsvirli şeirlərdə dünyaya xas elementlər passiv olur –
yəni daha çox dekor rolunu oynayır və biz oxucular ordan ancaq görə bildiyimiz
qədər informasiya alırıq, vəssalam. Amma Qönçə Özmən təbiəti poetik mətləbin əsas
"ifadəçi”lərindən biri kimi təqdim edir, fikir formalaşdıran bir qüvvə kimi təbiətə
xüsusi rol verir.
Onun şeirlərində təbiət əlavə fikirlərlə mənalandırılır.
Sanki bu mənalandırma təbiətin həm bugünkü, həm də ilkin mahiyyətini açır. Beləcə,
biz bitkilərin dilini bilirik, daşların həyatımızdakı rolunu anlayırıq, suyun həyat
mənbəyi olmaqdan əlavə mahiyyətini qavrayırıq. Bu poetik qayələrdə təbiət ancaq
insana xidmət edən bir varlıq kimi görünmür, ayrıca bir mövcudluq təsiri
bağışlayır. Və təbiətin fonundakı insan o aləmi – haqqında danışılan dünyanı
daha da rəngləndirir, öz dərki ilə təbiətə əlavə məna, fikri yük qazandırır.
Qönçə
Özmənin şeirlərindəki lirik məzmun yaradılan ovqatı ifadə etməkdən daha çox,
ovqatın necəliyini bizə fərqli təsvirlərə çatdırır. Əlbəttə, şeirdə baş
verənləri görən, müşahidə edən bir insan – şair var, ancaq o, arxa plandadır,
onun "kamerası” heç yanda nəzərə çarpmır, dayandığı yer bilinmir, ancaq onun
nəzəri bizim gördüklərimizə "qatılır”. Q.Özmən müəllif kimi poetik mətnə daxil
olmur.
Əlbəttə, şeirdə birinci şəxsin təkindən
qaçmaq, "müəllifin yoxluğu” bir qədər çətin məsələdir, hətta bəzi şairlər üçün
mümkünsüz görünür. Xüsusən də, süjetsiz şeirlərdə. Şairin danışan tərəfdən
görən tərəfə, əsas obrazdan ikinci dərəcəli obraz mövqeyinə keçməsi haqqında
danışdığımız şairin şeirlərində çox yaxşı alınır. O, şeiri "özündən kənarda
saxlayır”, bədii nümunənin əhvalatını, mənzərəsini önə çəkir, daha çox haqqında
danışacaqlarını yox, nə haqqında düşündüklərini bəyan edir. Və düşündüklərini
göstərdiyinə görə də bəzən o şeir uyuşmayacaq qədər realist görünür.
Q.Özmən üçün şeirdəki poetik dil o qədər də
vacib deyil, əsas olan fikrin poetikliyi və gücüdür. O sanki sözləri yox, fikirləri
"qafiyələndirir”, o, sözlərdən daha çox nüxtəlif düşüncələrin harmoniyasına can
atır. Ona görə də bu cür – yəni bir-birinə bağlanan, bir-biri ilə ahəng yaradan
fikirlər fərqli poetik süjet yaradır. Amma qəribəsi budur ki, bu süjet ənənəvi
süjetli şeirlərə bənzəmir, onlardan tamamilə seçilir. Burda əhvalat – hekayət
poetik fikrin zəncirindədir, oxucu o halqalardan keçə-keçə şeirin hekayətini
daha dəqiq anlayır. Ona görə o, haqqında düşündüyü nəsnənin ancaq bu gününü
şeirdə canlandırmır, o əgər göldən danışırsa orada gölün yaranışı, bu günü və
keçmişi var. Beləcə poetik elementin – gölün mahiyyətindəki tarixilik aşkara
çıxır. O, sanki haqqında yazdığı nəsnənin
leksik mənasının daha dərinliyinə baş vurur. Ona görə də onun şeirlərini
anlamaq üçün həm müəllifin işarə verdiyi mənaları anlamalı, həm də poetik
işarələri mənalandırmalısan. Sanki oxucu
poetik nəsnənin necə kəşf olunmasını izləyə-izləyə özü də kaşifə
çevrilir.
Ancaq Qonça xanımın şeirlərindəki
advermələr, nəsnələri anlayışa çevirmə imkanları onun şeirinin həm gücü, həm də
gücsüzlüyüdür. Gücüdür ona görə ki, o, nəsnələri yenidən adlandırır, bizim
onlara başqa nəzərlə baxmağımıza, heç zaman ağlımıza gəlməyənləri düşünməyimizə
fürsət yaradır. Gücsüzlüyü oradadır ki, o tipli yanaşmaya, adlandırmaya aludə olan
şair ondan xilas ola bilmir. Belə demək mümkündürsə poetik uğurun əsirinə
çevrilir və onu fərqli göstərən cəhət həm də onun özünü təkrarlamasına gətirib
çıxarır. Bu cür hökmvermələr, poeziyanın əsas özəlliyindən biri sayılan poetik
fikrin çox variantlılığının qapılarını bağlayır:
Dörd divarın söhbətidir otaq.
***
Yağış zamanın fışdırığıdır.
***
Söz işıqla kölgə arasına bitir.
***
Bir-birinə dözməyin damı axıdır hər evdə.
***
Anam işıldayan bir gölün təbəssümüdür.
***
Səsin havadakı izidir keçmiş zaman.
***
Allahlar belə əbədiyyətin öhdəsindən gələ
bilmədi.
***
Eşq batanda unutmaq qırmızı rəngə olur.
***
Ancaq sahillər yadında saxlayar dənizin
duzlu tarixini.
Yuxarıdakı hökmvermələr, fikri bir
istiqamətə yönləndirmələr şeiri həyatilikdən uzaqlaşdıran, sözlərin mahiyyətini
məhdudlaşdıran məsələdir. Amma poetik rakurs, görüm bucağı kimi maraqlıdır və
aforizmlərin, yaxud fərqli deyimlərin sosial şəbəkələrdə böyük həvəslə
paylaşıldığı bir dövrdə ola bilər ki, bu cür fikirlər maraqla qarşılansın.
Fəqət zamanla belə hökmvermələr hətta öz mahiyyətindən də uzaqlaşır, belə demək
mümkündürsə kirə çıxırlar.
Amma həyatla üzvi surətdə bağlı olan,
həyatın anlamına fərqli mənalar qatan, ya müəllifin, ya da ona təsir edən
obraz, yaxud situasiyanın təsirinin izləri görünən fikirlər isə yuxarıda
dediyimiz arzuolunmaz cəhətlərin əksinədir, yəni bizi bir istiqamətdə yönəlməyə
məcbur etmir, əskinə daha dərindən düşünməyə çağırır:
***
Hər quş öz səsiylə açar səhəri
***
Üzün dərin bir qılınc izidir yaddaşımda.
***
Bir rəngin yavaş-yavaş solmağı kimiyəm.
***
İnsan özündə köhnəlir.
***
Narahat körpülər kimiyik,
Suyun xəyanətini görmüşük.
Q.Özmən şeiriləri ilə bağlı fikrimi belə
yekunlaşdıra bilərəm ki, o, çağdaş Türkiyə ədəbiyyatında sevilən, diqqət çəkən,
kitabları maraqla qarşılanan, müasir poetik fikrin imkanlarını öz bədii əsərlərində
gərəyincə ifadə edə bilən bir şairdir. Şeir kitablarını oxuyandan sonra
qəlbimizə xeyli unudulmaz sözlər həkk olur, ən əsası şeirlərinin bizdə
yaratdığı ovqat onun adına hər dəfə rast gəldiyimizdə qəlbimizdə təkrarlanır.
Bakı 13°C
