ŞEİR YAZAN RƏHBƏRLƏR
Rəhbərlərin şeirlərinə bugünkü
müraciət təkcə dəbin tələbi deyil. Onların poetik təcrübələri (uğurlu və
uğursuz) bizə bu adamların daxili aləmini daha yaxşı kəşf etmək, kütlənin
düşüncələrində formalaşmış obrazlarını "kulisarxası"
görmək imkanı verir. Karl Marks, Fridrix Engels, V.İ.Lenin, B.V.Savinkov,
V.M.Purişkeviç, ataman Q.M.Semyonov, A.V.Lunaçarski, İ.V.Stalin, Y.V.Andropov,
A.İ.Lukyanov, Benito Mussolini, Adolf Hitler, Mao Tszedun, Xo Şi Min- bu
şəxsləri tarixə düşməkləri ilə bərabər daha nə birləşdirir?
Məsələ bundadır ki, bütün bu tarixi şəxsiyyətlər öz tərcümeyi-halının
bu və ya başqa mərhələsində (əsasən gənclikdə) poeziyaya üstünlük vermişlər.
Gəlin, bolşevik İ.V.Stalin, eser B.V.Savinkov və monarxiyaçı V.M.Purişkeviçin
timsalında üç nəhəng siyasi hərəkatın nümayəndələrinin poetik yaradıcılığı ilə
qısaca tanış olaq. Bu şəxsiyyətlərin müqayisə olunmaz xarakterinə və poetik
istedadına baxmayaraq qeyd edək ki, onlar tərəfindən yazılan şeirlər
müəlliflərin daxili aləmini aydın şəkildə əks etdirir.
Sənin nəğmən
yaddır bizə...
Məsələn, Vladimir İliç Lenin bircə (!) poetik sətir yazmış –
"Şuşada, Sayanın ətəyində..." və poetik təcrübələrini yarımçıq
saxlamışdır.
İosif Vissarionoviç Stalin tərəfindən yazılan şeirlər isə artıq XIX
əsrin 90-cı illərində gürcü mətbuatında peyda olmuşdu. Bu şeirlər gürcü
ədəbiyyatının klassiki İlya Çavçavadze (1837-1907) tərəfindən yüksək qiymətə
layiq görülmüşdür. Onun yardımı ilə Çavçavadze tərəfindən nəşr olunan
"İveriya" qəzetində onların məqaləsi yayımlanmışdı. "Arbatın
uşaqları"nda A.Rıbakov yazırdı ki, bu şeirlərin süjeti "Qori, ata,
Ateniyə gedən yol, atasının dostlarla stol arxasında əyləşərkən
söhbətləri" haqqında idi. Lakin bu, belə deyildi-hətta bu cür xırdalıqda
da Stalinin şərhçisi yanılırdı. Şeirlər özündə daha dərin lirik mənaları
cəmləmişdi. Onlar "parlaq şəfəqlərlə" rəqs edən Aydan, təbiəti vəcdə
gətirən gözəllikdən, "şairin göylərə can atan ruhundan", insanları
həqiqətə aparan lakin öz istəkləri daxilində rədd etdikləri insan faciəsindən,
"qəddar qocalığın rəhm etmədiyi" qoca Ninikdən bəhs edirdi.
Şeirlər diqqətə layiq görülmüş və məşhurluq qazanmışdır. 1895-ci il
14 iyun tarixində "İveriya" qəzetinin 123-cü sayında dərc olunmuş
"Dila" ("Səhər") şeiri gürcü ədəbiyyatı dərsliyi olan
"Ana sözü", ("Ana dili") kitabına salınmışdır. Gürcü şairi
R.D.Eristaviyə (1824-1901) həsr olunmuş şeir isə 1907-ci ildə nəşr olunmuş
gürcü ədəbiyyatı müntəxəbatına daxil edilmişdir. Sonralar Sovet ölkəsinə
rəhbərlik etdiyi zamanlar İ.V.Stalin öz poetik həvəsini xatırlamağı sevmir,
onun geniş həcmli tərcümeyi-halında isə bu haqda yazmağa izn verilmirdi.
Stalinin şeirləri postquruculuq illərində dəfələrlə müxtəlif nəşriyyatlarda
çap olunmuşdu. İ.V.Stalinin bir şeirinə nəzər salaq. Bu şeirin N.M.Rubtsovun "Naməlum
adam" şeiri ilə uyğunluğunu dərhal görmək olar:
Kədərlə gedirdi üzü qara tərəf,
Evsiz, ac, xəstə.
Sonra bir meşə kəndində
Döydü daxmaların qapılarını.
Rubtsovun şeirdəki
qəhrəmanının taleyi Stalinin şeirlərinin qəhrəmanının taleyi ilə üst-üstə
düşür:
Qar altında ümidsizcə öldü
insanlar isə bunu bildikdə belə
Deyirdi yenə
-Avara.
Yəqin ki, oğrudur.
Qeyd edək ki, İ.V.Stalinin şeirinin müxtəlif variantlarda tərcüməsi
yayımlanıb. Məsələn, bu variantlardan birinə "Sabah" qəzetinin
1994-cü il 41-ci sayında rast gəlirik:
Evdən-evə, darvazadan-darvazaya keçib
yad qapıları döyürdü bir-bir.
Əlində palıd ağacından düzəlmiş
panduri*,
dodaqlarında məsum mahnılar.
Oxuduğu mahnı günəş qədər təmiz idi.
Böyük həqiqət səslənirdi o mahnıda,
nəhəng arzu səslənirdi...
Daşa dönmüş ürəkləri də
döyündürə bildi o mahnı.
Çoxlarının
qaranlıqda mürgüləyən ağlını oyatdı...
Amma o torpağın adamları
şöhrət əvəzinə
bardaqda zəhərli su verdilər ona.
Dedilər: "iç, lənətə gəlmiş,
iç bunu son damlasınadək.
sənin mahnın bizə yaddır
həqiqətinsə gərəksizdi bizə...”
*panduri gürcü xalqına mənsub üç simli musiqi aləti
Qana bürünmüş qəlb...
Məşhur eser-terrorist Boris Viktoroviç Savinkovun şeirlərində davamlı
olaraq üç mövzu müzakirə edilir: sevgi, şərab, ölüm. Onun "Şeirlər
kitabı" 1931-ci ildə Parisdə işıq üzü gördükdə müəllif artıq həyatda
deyildi. 1992-ci ildə bu kitab bütünlüklə B.V.Savinkovun əsərlərindən ibarət
Moskvada nəşr olunan "Baş tutmayan hadisə" toplusuna daxil edildi. Savinkovun
insanları ölümə göndərərkən və özü ölümlə oynayarkən hiss etdiyi o həzz
qəlbindəki vahiməli boşluğa səbəb oldu. Şeirlərdə o, gah Allahdan günahlarının
bağışlanması üçün əfv diləyir, gah cazibədar şeytanla söhbətləşir, gah da
dəhşət və kədər içərisində təkrarlayırdı: "Qəlbim
qanla dolmuşdur..." Şeir sətirlərinin qapalı çevrəsində məcburən eyni
ifadə təkrarlanır... "Üstinsanın" individual terrorun
psevdoromantikası məzhəkəyə çevrilir:
Solğun ləkə boğulur.
Vecimə deyil mənim.
Mən aktyoram. Mən aldadıcıyam.
Çoxdan hazırdır qəbrim.
Dirilməyə inanmıram.
B.V.Savinkovun müasirlərinin onun şeirlərinin ölümqabağı dərc
olunmasına reaksiyası ən azından anlaşılmaz idi. Peşəkar terroristdən tənha
qəhrəman düzəldənlər onun poeziyasının tənəzzül etmiş dekadent, "ağlağan"
stilinə heyran idilər. Amma hətta "insanı öldürməyin xoşbəxtliyi"nin
tərənnüm olunduğu bütün bu dekadent maskaraddan sonra da sanki nə isə
gözlənilmədən Rusiya kədərinə qədər dərinləşir. Bu nədir? Şair-terroristin
növbəti maskasımı? Bəlkə bu qəlbin dərinliklərindən gələn bağırtıdır?
Vətən yoxdu və ətrafda hər şey
yalnışdı,
Vətən yoxdu və ətrafda hər şey əhəmiyyətsizdi
Vətən yoxdu və iman da mümkünsüzdü
Vətən yoxdu, söz də yalandı
Vətən yoxdu, sevinc təbəssümsüzdü
Vətən yoxdu, kədərin də adı yoxdu
Vətən yoxdu, həyat da etibarsızdı
Vətən yoxdu , ölüm də saralıb solmaq
kimidi...
Vətən yoxdu. Kirimişcə asılıb qıfıl
Və ətrafdakı hər şey gərəksiz və
yalan...
Yenə guruldayır qıfıl...
Sona az qalıb...
Vladmiir Mitrofanoviç Purişkeviçin şeirləri öz poetik keyfiyyətinə
görə əsaslı şəkildə İ.V.Stalinin və B.V.Savinkovun ustalığına güzəştə gedir.
Bu özünə güvənən monarxist, öz şeirlərində də hər şeydən əvvəl
ikonaya etiqad edən siyasi idealları və ya siyasi rəqibləri ifşa etməyə cəhd
edir. Bu zaman Purişkeviç bəzən polemikanın kölgəsində qeyri-normativ lüğətdən
istifadə edirdi. Onun bəzi sətirləri, bütün bu poetik nahamarlığa baxmayaraq,
müntəxəbata çevrilirdi. 1916-cı ildə nazirlikdə II Nikolay tərəfindən yaranmış qarışıqlığı
izləyən Purişkeviç "bir saatlıq nazirlər" haqqında yazırdı:
Sona lap az qalıbdı.
Boz duman qalacaq arxada
Oxunan bir Rasputindi
Bir də uzunsaçlı Pitirim.
Purişkeviçin şeirləri mütləqiyyət mətbuatında dərc olunurdu, az sayda
kitablar çap olunurdu. Nəticədə isə inqilabdan sonra bir çox şeirləri 1924-cü
ildə Riqada çap olunan və 1990-cı ildə Moskvada yenidən nəşr olunan
"Purişkeviçin gündəliyi” kitabına daxil olmuşdu.
Bolşeviklər tərəfindən həbs olunduqda Purişkeviç öz poetik
təcrübələrinə davam edirdi. V.M.Purişkeviçin həbsxana qeydlərinin nəşri tarix
elmləri doktoru İ.S.Rozental tərəfindən 1996-cı ildə "Tarixi arxiv” jurnalında
həyata keçmişdir. Monarxist poetik formada həbsxana həyatını təsvir edir:
Hörmətli Petropavlovkada
Dəyişilməzdi qaydalar.
Yenə də dünənki kimi
Həmin günlər , həmin axşamlar.
Səhər səkkizdə kökə yeyib
Yuyunub gəzintiyə get.
Dostlar da əvvəlki tək-
Kədərli çevrəmiz var.
Gözətçi çıxışdadır
Donur soyuqdan (ah hava).
Sığallayır sarı bığlarını
və baxır saatına.
Zarafat deyil indi
Maşın sürmək yollarda.
Gör nə qədər adam var
Azadlığı qeyd edən.
Bugünkü gün Rusiyada
Ədalət istəmə heç...
Rus dilindən tərcümə edən: Xatirə Nurgül