Bakı 16°C
Şair və siyasətçi
Salvador Quasimado 1960-cı ildə Modikada yaşayan siciliyalı ailədə dünyaya gəlib. Mühəndis olmağı planlaşdırdığından Palermoda texniki fənlər üzrə ixtisas məktəbinə daxil olur. Sonrakı təhsilini Romada Politekniko universitetində davam etdirir. Universitet illərində əlavə olaraq, lat;n və yunan dillərini öyrənir. Universiteti bitirdikdən sonra dövlət təyinatı alan Salvador İtaliyanın müxtəlif yerlərinə göndərilir. Artıq ilk illərdən poeziya ilə maraqlanan gənc mühəndisin 1930-cu ildə artıq üç şeiri mətbuatda işıq üzü görür. Elə həmin il müəllifin “Sular və torpaqlar” (“Waters and lands”) şeir toplusu işıq üzü görür. İki il sonra isə “Oboe çuxuru” (“Sunken Oboe”) kitabı oxucuların ixtiyarına verilir. “Müqayisəolunmaz ərazi” (“İncomparable land”) əsərindən sonra müəllif 1959-cu ildə Nobel Ədəbiyyat mükafatına layiq görülür. 1968-ci ildə dünyasını dəyişmiş şair “Günbəgün” (“Day after day”), “Ömür xəyal deyil” (“Life is not a dream”), “Yunan şairləri” (“Greek poets”) kitablarının müəllifidir. Quasimadonun Nobel mükafatı alarkən İsveç akademiyasındakı çıxışını təqdim edirik.
“Gecə sabahı heç tapmayacaq qədər uzundur”. Bu, Şekspirin “Makbet”də yazdığı sözlərdir və bizə şairin vəziyyətini beynimizdə canlandırmağa kömək edir. Oxucu birinci dəfə şairin yalnız ikən qurduğu xəyallarda hansısa uşaqlıq dostunun jestləri və üz quruluşu ilə görünür. Ola bilər ki, bu xəyali dost yalnız qiraət mövzusunda olduqca həssasdır, ancaq dünyanı yalnış təqdim etmək və ya həyatla bağlı simvolları təhrifli dəyərləndirməklə bağlı bir qədər çəkingəndir. Belə nümayiş isə elmə heç bir aidiyyatı olmayan konkret poetik qaydalar və şairin beynində əvvəldən əks-səda doğuran sözlər hesabına başa gəlir.
Fərdin dəqiq poetik imkanlarla çoxaldılması, bir neçə obraza salınması şair üçün kainatla anlaşmaq deməkdir, ikinci varlığın imkansızlığıdır bu. Baxmayaraq ki, onun ən böyük arzusu saysız-hesabsız insanla danışmaq, onların hamısını maddi varlıqlar və düşüncə həqiqətləri haqqında harmonik misralarla bir yerə yığmaqdır. Çünki məsumiyyət bəzən duyğuların ən möhtəşəm formada ifadəsinə imkan verən ən keyfiyyətli poetik vasitədir. Və şairin ilk poetik ritmin mütləq məntiqi forması olmasını dialektik şəkildə tələb edən dostunun məsumiyyəti nədənsə şair üçün sabit fikir nöqtəsi olaraq qalır, sanki şair parabolanın yarısını məhz bu fikir üzərində qurmağa can atır. Şairin digər oxucuları isə qədim şairlərdir, təzə yazılmış səhifələrə müdaxilə edə bilməyəcək qədər uzaq məsafadən baxanlar. Onların yazdıqları poetik formalar daimidir və onlarınkına bənzər yeni formalar yaratmaq çətindir.
Yazıçının hekayələri və romanları insanların üzərində qurulur və onları imitasiya edir. Yazarı öz qəhrəmanlarının xarakterləri, gələcək ehtimalları yorur. Şair isə öz qeyri-müəyyən, qarışıq dünyasında sonsuz varlıqlar, düşüncələrlə baş-başadır, laqeyd yoxsa ümidli hiss etməli olduğunu belə müəyyənləşdirə bilmir. Zaman keçdikcə onun bu yalnız siması sanki törəyir, çoxalır, hansısa münasibəti qəbul edib-etmədiyini asan şəkildə çatdıra bilən jestlərə çevrilir. Bu proses ilk şeirin işıq üzü görməsi ilə başlayır. Şair görünməyə başlayan kimi sanki mövcud mədəni ənənələr üçün böyük bir təhlükə yaranırmış kimi xəbərdarlıq zəngləri eşidilməyə başlayır. Çünki hamı bilir ki, o arzuladığı mərkəzə gəlmək üçün ədəbi heyətin zəncirini qırmağa cəhd edəcək.
Bura hələ ki onun üçün yad mühitdir, bu mühitdə hamı ilə sakit və mehriban düşmən münasibəti qurmağa başlayır: ədəbi tənqidçilər, yerli professorlar, ədiblər... Şairin gəncliyində bu sadaladığım insanların əksəriyyəti onun metafizikasını dağıdır, onun imicini formalaşdırırlar. Onlar bəsit, poetik standartlara görə “yanlış” yazılmış şeirləri düzəltməyə həvəsli mücərrəd hakimlərdirlər.
Şeir, həmçinin şairin fiziki olaraq reallaşmasıdır, özüdür və hansısa şairi şeirlərindən ayırmaq, onlarsız təsvir etmək mümkünsüzdür. Məhz bu səbəbdən, mən, demək olar ki, hər bir əsri millimetrik dəqiqliyi və yüksək inkişaf etmiş çevikliyi ilə seçilən Covanni Della Kasasla doldurulmuş ölkəm barədə danışmaqla yormaq istəmirəm. Bu ali ənənə üçün gələcəyi görmə qabiliyyəti və yüksək “təxəyyülü” olan “poeziya” keşişləri mövcuddur. Niyəsə durmadan dünyanın dağılması ilə bağlı nüfuzlu alleqoriyalara müəlliflik edirlər, qətiyyən salnamələrə, tarixə dözüm göstərmək istəmir, yalnız ideal şeir ölçüləri və nəzəriyyələrlə maraqlanırlar. Onlar üçün poeziya tarixi kabuslar qalereyasıdır. Hətta nəzərə alsaq ki, mənim ilk poetik eksperimentlərim diktatura zamanı başlayıb və germetika (şeir növüdür, bir müddət bu formada yazanlar və onu təbliğ edənlər həmin hərəkatın üzvləri hesab olunub) hərəkatının mənbəyi kimi təqdim edilib, bu zaman polemika üçün bəzi əsaslar da var.
1930-ci ildə nəşr olunan ilk kitabımdan ikinci, üçüncü və hətta dördüncü kitabıma qədər (1940-ci ildə nəşr olunmuş Yunan şeirlərinin tərcüməsi) mən siyasi dumandan süzülmüş, sərt akademik standartlardan ayrılmış, sadə dildə anlayan, amma qətiyyətli və davamlı oxucu kütləsinin tipologiyasını tutmağa, təvazökar ictimai auditoriyaya səslənməyə müvəffəq olmuşam. “Lirici Greci” (“Yunan Lirikası – 1940”) dövrün ədəbi nəslinin qiraət siyahısına yeni daxil olub, təzədir. Oxucular klassikləri Avropa vasitəsilə oxumağa öyrəşiblər. Bu kitab çıxanda bilirdim ki, cavanlar sevgi məktublarında mənim şeirlərimdən sətirləri yazırlar, siyasi məhbuslar tərəfindən həbsxana divarlarına yazılan şeirlərim də olub. Əsl şeir yazmaq vaxtı idi! Özümüzü qınayan şeirlər yazdıq, bağışlanmağa ümid etmədən yazdıq, ən dərin yalnızlıqların şərəfinə yazdıq! Görəsən, ruhun belə şeir kateqoriyası varmı – böyük həqiqətlər?! Hələ o ənənəvi Avropa poeziyası bizim varlığımızdan, yazdığımızdan xəbərsiz idi, latındilli əyalətlər hələ də Sezar dövründəki kimi qanla idarə olunurdu, insanlıq dərsindən keçə bilməmişdilər.
O zamanlar mənim oxuyucularım hələ də ədiblər idi, lakin şeirlərimi oxumaq üçün səbirsizlənən, onları gözləyən başqa adamlar da olmalı idi. Tələbələr, ağ yaxalıqlı işçilər, fəhlələr?! Doğurdanmı, mən yazdıqlarıma utopik şəkildə etimad axtarışında idim? Yoxsa mən hədsiz lovğalıq edirdim? Yox, əksinə, məncə, mən yalnızlığın sərhədlərinin necə qırıldığının nümunəsi idim. Şekspirin o uzun gecəsi, anadangəlmə yalnızlıq xəstəliyi ilə doğulanlar siyasətçilərdən fərqli olaraq, birmənalı şəkildə şair olurlar, poetik olurlar, amma onların çoxluğu neo-humanizm üçün ən pis əlyazmadan belə dəhşətlidir.
Mən həmişə demişəm, istər qalib ölkənin vətəndaşı olsun, istərsə də məğlub, müharibələr insanların yaşam standartlarını dəyişməyə məcbur edir. “Ağaclar yıxılıb, divarlar uçanda” poeziya və fəlsəfənin qanunları da qüvvədən düşür. İnsanların öyrəşdiyi o sadə həyat bir nüvə bombasının səsi ilə məhv olanda daha sadə bir balans yaratmaq üçün yaşı çox olan poetik dekorlar asanlıqla ağırçəkili poetik səsləri əvəzləyə bilir. Çünki ölümün ağırlığı altında qaldıqda bütün mənəvi prinsiplər, hətta dini inanclar belə insanın beynində sual altında düşür. Hətta öz xırda estetik zövqləri üçün bəsit fərdi poetik uğurlarına sığınan “ziyalılar” belə şeirin artıq rahatlıq gətirməyən varlığından imtina edirlər. Belə zamanlarda yalnız şairlər, uzun “gecədən”, yalnızlıqdan bir gün tapır və gündəlik yazırmış kimi yazmağa başlayır. Belə bir fəaliyyət tənbəl insan üçün ölümcüldür. Qaranlıq yalnız şairə mənzərə verir. Siyasətçi və ortabab şairlər özlərinə qalxan etdikləri rəmzləri və mistik saflıqları ilə əsl şairləri görməzdən gəlirlər. Bu isə bütün əsrlərdə şahid olduğumuz özü-özünü təkrar edən hekayədir, lap xoruzun banlamağı kimi, daha dəqiq olsaq, xoruzun üçüncü dəfə banlaması kimidir.
Şair nonkonformistdir, cəmiyyətin qaydalarına uyğunlaşmır, kommunalar dövründəki müdafiə qalalarını xatırladan qaydalarla doldurulmuş yanlış ədəbi sivilizasiyanın içində yer almaz, orada təmsil olunmaz. Zaman-zaman təkləndiyi üçün formalarını dağıdırmış kimi görünə bilər, əslində isə qətiyyətlə buna davam edir. Onun dünya və yer üzərində insan əli ilə insana edilən işgəncə haqqında rasional və emosional şəkildə danışarkən lirikadan epik şeirə keçdiyini də görə bilərsiniz. Onda şair əsl təhlükəyə çevrilir. Çünki siyasətçi mədəni-mənəvi azadlığı mühakimə edərkən hər zaman şübhəli formada danışır və adətən konformist tənqidin köməyi ilə məsələnin bir çox baxımdan mahiyyətini açmağa çalışır. Məhz bu səbəbdən siyasətçi birmənalı şəkildə yaradıcı işi ictimai baxımdan ekstrahəssaslıq və əksər hallarda boş, səmərəsiz akt kimi görür.
Şair öz dövrünün insanın gündəlik həyatında qazandığı fərqli “təcrübələrin” toplusudur. Onun dilini hardasa avanqard hesab etmək olar, lakin klassik şeirdə şairin poetik dili daha dəqiqdir. Eliot Dantenin dili haqqında belə bir qeyd edib: “Bu, ümumi danışıq dilinin mükəmməl versiyasıdır... buna baxmayaraq, Dantenin ustası olduğu bu sadə üslub, əslində poeziya üçün ən çətin üslubdur”. Şairin dili şeirdəki xüsusi vurğulara uyğunlaşmalıdır. Bu nə Parnassianların, nə də linqvistika inqilabçılarının dilidir, nəzərə almaq lazımdır ki, bu dil dialektlərə bölünmüş və bir-birindən yalnız emosional ritmlər və ədəbi heroqliflər vasitəsilə fərqlənən ölkələrdə istifadə olunmayacaq. Nədənsə, mənə elə gəlir ki, filoloqlar heç vaxt yazılı dili tədqiq edib bitirə bilməyəcəklər. Məncə, bu birmənalı şəkildə şairlərə aid olan işdir. Bəli, şairin dili çətindir, amma bu sadəcə filoloji qanunlar və ya mənəvi gizli məsələlərlə bağlı deyil, bu birbaşa dilin məzmununa görədir. Buna baxmayaraq, şairlərin yazdığını tərcümə etmək olur, ədiblərin yazdığını yox. Çünki ədiblər məzmundan yoxsul qalmış fikirlərini tamamlamaq və dəstəkləmək üçün intellektual bacarıqlarının köməyi ilə simvolizm, dekadans kimi nəzəriyyələrdən, başqa şairlərin fikirlərindən oğurlayır, başqasının poetik texnikasını kopyalayır və qurama ideya yaradırlar. Bu qurama ideyalarla XIX əsr böyük fransız şairləri və ya Hötenin yaradıcılığı haqqında hansısa nəzəriyyə inkişaf etdirir, özlərinə uyğun həqiqətlər yaradırlar. Şair isə öz adət-ənənəsinə sadiqdir və beynəlmiləlçilikdən qaçır. Ədib isə poeziyanın əslində insanı izoliyasiya etmək üçün yanan işıqları fonunda Avropa, hətta dünya ədəbiyyatı haqqında düşünməyə çalışır, həqiqətdən işıq sürətilə uzaqlaşır, çünki poeziya dünyanın harasında olursa olsun, fərdiləşdirmək, ümumidən xüsusiyə aparmaq üçün mövcuddur. Belə bir poetik düşüncə ilə yola başlayan formalist ədib cürbəcür məzmunlar, formalar haqqında fikirləşib, içərilərindən ən yanlış olanına inana bilər. Amma fərqinə varmır ki, poeziya haqqında fikir söyləməyə çalışmağın başqa bir problemli tərəfi var, burada barrikadanın bütün divarları məzmunla bağlıdır. Şairlərin bir sözü ilə milyonlarla insanın ürəyini fəth edərkən, ədiblərin milyonlarla sözlə dünyada tək və anlaşılmaz olduqlarını hiss etmələrinin səbəbi də budur. Onlara görə şairlər bəsit heca vəznləri ilə məhdudlaşır və yalnız əyalət insanına xitab edirlər... Siyasətçilər şairlərlə müqayisədə birmənalı şəkildə artıq iki nəsildən çoxdur ki, dəbdən düşmüş olsalar da, mənəvi çıxarlarından əl çəkməyən ədiblərə üstünlük verirlər. Mədəni çevrədən kənarda ədib insan zəkası üzərində dini qanunların hökmranlığından yana olan qaydalara əməl etsə də, bəzən xırda müdriklik oyunları oynaya bilir.
Dini poeziya, vətəndaş poeziyası, lirik və ya dramatik poeziya insanın özünüifadə formalarıdır və onlar yalnız formal (əsas məzmun, mahiyyət işəyarar olduğu halda) məzmun işəyarar olduğu halda bir məna ifadə edir. Fərdin xüsusi emosional vəziyyəti olan mənəvi fəthin birdən-birə ictimailəşə biləcəyinə inanmaq yanlışdır. Dindarların göstərdiyi kimi, bir insanın başqası tərəfindən tərk edilməsi ölümün formulundan başqa bir şey deyil. Əsl yaradıcı ruh isə həmişə canavarların pəncəsinə tuş gəlir. Şairin mühakimələri, iddiaları çox vaxt mistikadan, bu yer üzündə əslində əsarətdə olduğunu kəşf etdiyi ruhunun mənəvi azadlıq arzusundan asılı olur. O qorxunc hadisələrin qayğısız analizləri, fiziki məhvolmanın təsvirləri ilə həmsöhbətini qorxudur. Şair ölümdən qorxmur, ona görə yox ki, o qəhrəmanlarının fantastikasına inanır, ona görə ki, ölüm çox tez-tez onun düşüncələri arasında yer alır və bu onun sadə bir dialoqun təsvirindən daha dəhşətli bir şey deyil. Bu yanaşmanın əksinə, o insanın özünə görə daha dəhşətli portretini tapır, bu şəkildə onun xəyalları, zəifliyi, yoxsulluğun səfalətindən qurtulması üçün lazım olan bədəl – hər şey birləşir. Onun qəhrəmanı üçün yoxsulluq artıq heç cür həyatın, mövcud olmağın bir işarəsi hesab edilə bilməz.
Siyasətçinin gücünün hüdudlarını – buraya onun tarixən sahib olduğu dini gücü də əlavə edirik – anlamaq üçün klassik dövrün bitməsindən sonrakı dövrdə poeziya və incəsənətdə hökm sürən minillik səssizliyi və ya XV əsrdə - Kilsənin bütün incəsənət əsərlərinə icazə kağızı verdiyi və məzmununa hökm etdiyi dövrlərdə yaranmış böyük rəsm əsərlərini xatırlamaq kifayətdir.
Formalist tənqid məzmunun forma üzərinə uğurlu hücumları üzərində mərkəzləşən incəsənət haqqında mülahizələri məhv etməyə cəhd göstərir. Sırf məzmuna köklənməklə mütləq mənada incəsənət nümunəsi üçün qoyulmuş standartların pozulmasından qorxusunu dilə gətirir. Əslində, poeziya hansı tənqidi formada olursa olsun, siyasətçinin missioner cəhdlərini qəbul etməyəcək. Şair özünün mənəvi və estetik cığırından yayınmır, uzaqlaşmır, başqa sözlə desək, bu tənqidlərlə onun dünya və ədəbi ehtiyat oyunçuların simasında formalaşmış yalnızlığı sadəcə iki qat artır.
Bəs, çağdaş estetika varmı? Və ya fəlsəfə bunun yerinə nə kimi əhəmiyyətli təkliflər irəli sürür? Hələ ki, ədəbi horizonda ekzentialist və ya marksist poeziya görünmür. Yeni ədəbi nəsillərin hamısı bir ağızdan və ya fəlsəfi müzakirələrdə böyük ədəbi böhran gözlənildiyini deyir, hətta bəşər övladının daxilində baş qaldıracaq bir böhrandan söhbət gedir. Siyasətçi isə mahiyyətinə uyğun olaraq, parçalanmış poeziyaya illuziyavari stabillik havası verirmiş kimi görünmək üçün bu qarışıqlıqdan istifadə edir.
Siyasətçi və şair arasındakı qarşıdurma demək olar ki, bütün mədəniyyətlərdə özünü açıq-aşkar büruzə verib. Baxmayaraq ki, siyasətçi üçün sadəcə bir növ azadlıq anlayışı var və bu anlayış sadəcə bir istiqamətdə irəliləməyə xidmət edir, bu gün dünyanı idarə edən iki tərəfdən biri olan siyasətçilər azadlığın ziddiyyətli məzmunu ilə bağlı konsepsiyalar uydurur. Bəşər tarixində özünə qan bahasına yer etmiş bu bariyeri yıxmaq isə çox çətindir. Hər zaman mədəni azadlığın mahiyyətinin təsviri haqqında ən azı iki yol, üsul olub: olduqca şiddətli ictimai çevrilişlərin (Fransa inqilabı, Oktyabr çevrilişi və s.) baş verdiyi ölkələrdə olan azadlıq və ictimai şəkildə dünya görüşündə dərin dəyişikliklərə uzun müddət əzmlə dirənmiş ölkələrdəki azadlıq.
Bəs, şair və siyasətçi birgə işləyə, əməkdaşlıq edə bilərlərmi? Ola bilsin, hələ ki tam inkişaf etməmiş cəmiyyətlərdə bu işbirliyi alınar, amma bu halda belə əsla hər ikisinin azadlığı bərabər şəkildə qorunmayacaq. Müasir dövrdə siyasətçi müxtəlif tribunalarda yer ala bilər, amma şairlə siyasətçi arasında heç vaxt uzunmüddətli razılıq ola bilməz. Çünki bir insanın daxili, mənəvi istəkləri ilə maraqlanır, digəri isə onlara sifariş verməklə. Bu dövrdə insanın daxili tələbləri üçün başladılmış axtarış yeni cəmiyyətin qurulması və ona olan tələbatla hardasa üst-üstə düşə bilər.
Bayaq qeyd etdiyim, özünü, adətən, siyasi güc vasitəsi kimi təqdim edən dini qüvvə hər zaman bu acı mübarizədə protaqonist mövqe tutur, onun zaman-zaman bu meydan savaşına neytral mövqedə qaldığı da olur. Dini kəsimə görə, şair dini ayinlərlə yaşamağa öyrəşmiş insanların mənəvi dünyası üçün barometrdir və hər zaman, Covanni Villaninin “Fiorentina salnamələri”ndə qeyd etdiyi kimi dini qüvvənin silahdarı olan siyasətçi üçün təhlükədir. Villani deyir ki: “Bir şair kimi “Kommedia”sındakı böyük iddialardan və çılğınlıqdan əməlli zövq alırdı, bəlkə də bu şair üçün olduqca uyğun mövqedir” - lakin onun günahlandırılaraq, sürgün edilməsi, müasirlərinin təhlükəsizliyi, mənafeyi üçün atılmış addım idi.
Villadan fərqli olaraq Dante xronikalar yazmır. “Dolce stil nuovo” (bunun ingiliscə tərcüməsi yox idi, mətndə belə demişdi, mən də belə saxladım) tərzi mükəmməl "germetik" poeziya nümunələrini Dante yaradıcılığına sonradan əlavə edir, həm də mənəvi dürüstlük standartlarına xəyanət etmədən, sevmədiyi şeyləri yazması üçün kiminsə diktəsinə məhəl qoymadan, bəşəri mənada əsas dini ibadət sayılan daxili ədalət hissinin tələb etdiyi kimi yazır. Estetiklər cəhənnəm alovlarında yandığı düşünülən bu şeirləri qeyri-poeziya nümunələri arasına salarkən belə olduqca ehtiyatlı davranırlar. Məsələn, “Nədənsə sonsuzluqda su pərilərinin yanından gülümsəyən şeylər həmişə çox adi şeylərdir” (“Trivia ride tra le ninfe eterne”) kimi misralar hər zaman ya siyasi qorxu yaratmaq, ya da sadəcə durğunluq aşılamaq məqsədi ilə yazılmış kimi görünür. Təbii ki, əgər onu səsləndirən psevdo-ekzistentialist maarifçi, bəsit insan hisslərinin dekorasiyası ilə məşğul olan söz adamıdırsa və öz dövrünün dialektik fəlsəfəsi nəzəriyyələrinə bir o qədər dərinliklə baş qoşmursa. Məsələn, XV əsrdə Angelo Poliziano “Medici Just üçün yazılmış stanzalar” (“Stanzas written for Medici Joust”) əsərində sadə qadınlara qoşulub cəmiyyət içinə çıxan və dərin təlatümlərə qərq olmuş su pərisi haqqında olduqca ehtiyatla bəhs edir, onun geniş təsvirindən çəkinir. Amma Leonardo Da Vinçi, incəsənətin başqa üsullarla yazan adamı, heç də azad deyildi. Burada azadlıq tamamilə öz əsl mənasında işlədilir, bu isə əslində elə də böyük bir şey deyil, şairə aid olduğu cəmiyyətə müdafiəyə ehtiyac qalmadan daxil ola bilməsi üçün siyasi qüvvələr tərəfindən verilən icazə kağızıdır. Hətta Ariosto və Tasso belə azad deyildi, nə Abbot Parini, nə Alferi, nə də Foskolo. Bu insanların nitqləri zamanla onları bəşəriyyətin səsini yayan propaqandaçılar arasında yer aldı – bu səs isə təxminən səhranı isladan göz yaşı kimi idi, buna baxmayaraq cəmiyyətdəki yalanı və riyanı aşındırırdı.
Bəs, öz növbəsində siyasətçi necə, o azaddırmı? Xeyr. Əslində, onu dörd tərəfdən ağuşuna almış qəliblər cəmiyyətin taleyini müəyyənləşdirməyə və hətta bəzən diktator kimi davranmağa sürükləyir. Tarixin bu iki qəhrəmanı haqqında danışanda hər zaman duyğular qarışır, fikirlər toqquşur. Şair deməklə biz, əslində, həmin əsrin bütün önəmli qələm adamlarını nəzərdə tuturuq. Onlar tarixən də bir-birinə düşməndir, hər ikisi də azad deyil. Aralarında yalnız müharibə və inqilab zamanı sülh əmələ gəlir – hər ikisi üçün inqilab yeni düzənin, müharibə isə qarışıqlığın xəbərçisidir.
Son böyük müharibə sistemlərin, siyasi baxışların, sivil qüvvələrin, millətlərin toqquşması, qarşıdurması idi. Onun dəhşəti, zülmü hətta ən kiçik hüquq və azadlıqların da belini qırdı. Tamamilə düşmən mövqedə, amma olduqca tanış işğalçılara dirəşməklə insanlar həyatın anlamını yenidən kəşf etdilər, bəşəriyyətin mədəniyyət və folklorla dirəndiyi bu mübarizədə gücə qarşı vuruşan hamı Vergilin sözü ilə desək “susuzluqdan yanan tarlalarda baş qaldıran sünbüllər” kimi görünürdü.
Hər bir ölkədə mədəni, tarixi ənənələr hərbi-siyasi sistemdən, hərəkatdan ayrı qalır. Bu ötəri formalaşmamış, qalıcı ənənələrdir, mühafizəkar baxışlı bank rəhbərləri belə yeni bir addım atarkən, yeni yerdə cəmiyyətin bu “əsl var”ı ilə maraqlanır. Məhz buna görə keçici olmayan təyini üzərində dayanıram. Müharibədən sonrakı müasir mədəniyyət anlayışı (eləcə də, mövcudluq haqqında fəlsəfə) ruhun və daxili aləmin sarsıntıları üzərində yox, insanın qırılan sümük kimi ağrıdan yaralarının sağalmasına kömək edən yollar üzərində dayanır. Nə qorxu, nə yoxluq, nə fərqlilik, nə də sonsuzluq məfhumu şairə başqalarının qeyri-metafizik taleyi haqqında danışmağa icazə verir.
Şair iddia edə bilər ki, bəşəriyyət bu gündən başlayır; siyasətçi mütləq deyə bilər ki, hətta deyir də, insan hər zaman mənəvi rəzillik, alçalma tələsinə düşüb və düşəcək, bu rəzilliyə meyl anadangəlmə deyil, bu sürətlə yayılan sadə insanların infeksiyasıdır.
Əlçatmaz siyasi azadlıq baxışları arasında gizlənən bu həqiqət ilk baxışdan belə qənaətə gəlməyə əsas verir ki, şairlər elə yalnız anarxiya dövründə danışsa yaxşıdır. Halbuki müqavimət mənəvi qətiyyətdir, poetik bir məfhumla əlaqəsi yoxdur. Əsl şair əsla sözlərdən kimisə nədəsə ittiham etmək və alçaltmaq üçün istifadə etmir. Onun ittihamları yalnız yaradıcı iş üzərində ola bilər, bu isə əsla peyğəmbərlik ayinləri kimi hazırlanmır. (yəni dini ayinlər kimi qəfildən və heç bir məntiqə uyğun olmadan yaranmır)
Avropalılar inqilab və müqavimətin əhəmiyyətini anlayır. Bu, müasir inancın parlaq nümunəsidir. Bütün qışqır-bağırlara baxmayaraq, müqavimət hərəkatlarının əleyhdarları bu gün sadəcə kölgədir, heç bir gücü yoxdur. Onun səsvermədə istifadə etdiyi hüququ belə təkliflərindən daha ictimai əhəmiyyətlidir. İctimai həssaslıq doğuran məsələlərdə şairin və ya onun rəqiblərinin mövcud vəziyyəti ilə bağlı yalanlar danışılmır. Cəmiyyətdə düşmənçilik, qarışıqlıq gücləndikcə poeziyanı siyasətçinin yeni və alternativ fikirləri əvəz edir. O poeziyadan sönmüş fikirlərdən yenidən faydalanmaq yolu kimi istifadə edir.
İnqilab keçmişlə bu gün arasındakı konflikt üzərinə işlənmiş ən mükəmməl şəkildir. Qanın dili fiziki mənada sadəcə dram deyil, bu həm də insanın əxlaqi irəliləyişi uğrunda mütəmadi xarakter alan cəhdlərin qəti ifadə formasıdır, insan bu yolda qanın dilindən istifadə edir (qanla danışır). Avropa məhz bu inqilablardan, dirənişdən və müharibənin yaratmaq istədiyi, cəmiyyəti mükəmmələ doğu aparacaq insanlara heyranlıqdan doğuldu. Bu gün isə həmin şəxsiyyətlər aid olduqları köklərdən tamamilə qopublar. Ölüm avtonom yuxudur. Poeziyanın sadiq məzmunları isə ədalətsizlik düşüncəsinin ya da ölüm fikrinin altında yatır. Siyasətçi insana cəsarətlə ölmək yollarını, şair isə cəsarətlə yaşamaq yollarını öyrətməyə can atır.
Şair siyasətçinin real gücünün fərqindədir, siyasətçi isə şairin səsini ən müxtəlif sosial siniflərdən olan insanlara təsir etməyə başlayanda duyur. Bu isə istər lirik, istərsə də epik məzmun poetik formada dildən-dilə ötürüləndə baş verir. Bu zaman şair və siyasətçi arasında torpağa gömülmüş mübarizə üzə çıxır. Tarix boyu sürgün edilmiş şairlərin adlarını belə bəşər tarixindən silməyə çalışıblar. Baxmayaraq ki, onların sürgününə imza atmış siyasətçilər mədəniyyəti dəstəkləyirmiş kimi görünüblər, əslində, isə əsl hədəf ədəbiyyatın və mədəniyyətin gücünü zəiflətmək olub. Onun yeganə məqsədi həmişəki kimi insanı əlində qalan 3-4 fundamental azadlıqdan da məhrum etməkdir. Bir sözlə, bu sonsuz dövr edən dairədə insan durmadan ondan alınanları geri qaytarmaq uğrunda mübarizə aparır.
Günümüzdə siyasətçinin mədəniyyət və şair əleyhinə müdafiəsi bir-birilə gizli və açıq - müxtəlif yollarla - əlaqəlidir. Onun ən asan müdafiə üsulu mədəniyyət konsepsiyasının deqradasiyaya uğraması bəhanəsidir. Onlara görə, mexaniki və elmi anlamda, radio və televiziya kimi şeylər mədəniyyətin bütövlüyünü korlamağa kömək edir, hətta kölgələri belə narahat etməyən şairləri dəstəkləyir. Bu Aeskulisun bu misrasının mənasını özündə əks etdirir – “İddia edirəm ki, ölülər həmişə diriləri öldürür”, bu cümləni mən son əsərim “La terra impareggiabile” bu (əsərin də adı yox idi ingiliscə) epiqrafında istifadə etmişəm. Bu kitabda insan bütün dünya ilə müqayisə edilir. Əgər bu, insan zəkasından danışmağın günahıdırsa, bu hardasa dini qüvvə kimi də təqdim edilə bilər, yazdıqlarıma uydurma cəhd də deyə bilərsiniz, amma bu təsadüfən keyfiyyətli alınmışdı.
Bilik cənnətinin cazibəsinə aludə olmuş və bununla bütün həyata rəhbərlik edəcəklərinə inanan kütlələrə sırıdılan mədəniyyət konsepsiyasının çürəməsi məsələsi heç də uğurlu müasir siyasi alət deyil (İnsanlara diqtə edirlər ki, dünyanı mədəniyyət, ədəbiyyat, poeziya yox, sadəcə elm və texnika xilas edəcək – məna budur.). Lakin insanın mediativ (meditasiya ilə müalicə olunan) maraqlarını dağıtmağa yönəlmiş bu çoxsaylı üsullar yeni və effektivdir. Optimizm real anlayışa çevrilib, bu yaddaş oyunundan başqa bir şey deyil. Miflər və hekayələr (qeyri-adi hadisələr haqqında narahatlıq deyək buna) sadəcə cinayətlərin mistikasına qazılmış quyudur, kinoteatrlarda kriminallar və öncüllər haqqındakı epik hekayələr, inqilab əhvalatları onların mistikasını öldürür, yəni mistika optimizmə uduzur, təsiri azalır. Şair və siyasətçi arasında isə heç kim seçim edə bilmir, bu seçim nədənsə hər zaman əngəllənir. Bəzən digər siniflərdən fərqsiz kimi görünən eleqant müasirlik ironik də olsa, mədəniyyəti tarixin qaranlıq künclərinə məhkum etməyi üstün tutur. Qəbul edirlər ki, mübarizə səhnələri hər zaman dramatikləşdirilir, insan və onun əzabları bəşəriyyətin vərdiş edilmiş sərhədləri çərçivəsində dünən də bu gün olduğu və sabah olacağı kimi olub. Əmin olun. Şair bilir ki, “dram” bu gün də yaşanır – üstəlik dramın provakativ növü. O həm də mədəniyyət yaltaqlarının yanğına odla gedənlərdən olduqlarını da bilir. İstənilən rejimdə yazarların kolajı (yeni cəmi, birliyi) diqqət mərkəzində olan ədəbi çevrədə formalaşmış istənilən ədəbi qruplaşmanı asanlıqla dağıda bilir. Sabiq qruplaşmaq gizli ruhi həyatlarının solğun rəngləri ilə bəzədikləri ruhun ucuz kalliqrafiyasını əbədiyyətə qədər yaşayacaq kimi təqdim etməkdə ittiham edilir. Diktaturanı yıxmağa çalışan qoçun döyməsi ( elə öz mənasındadır, yəni iki qoçun başı bir qazanda qaynamaz, diktatura bir qoçdur, onu yıxmağa çalışanlar da başqa bir qoç döyməsi döydürürlər ki, bu onu yıxaccaq) kimi bu birlik də müvəqqəti mahiyyət daşıyır. Çünki insanın fundamental azadlığı axtarışına çıxmış bu mübariz qrup müəyyən diktatura altında meydana gəlir. Hədəf aldığı diktator məğlub olanda bu birlik də pozulur və yeni qruplaşmalar meydana gəlir. Şair isə yalnızdır. Onun ətrafında ədəbiyyatın muzdlu əsgərləri tərəfindən yığılmış daşlardan hörülü nifrət divarları ucalır. Şair dünyanı bu divarların lap təpəsindən izləyir, üstəlik sərsəri ozanlar kimi sadə düşüncəli insanlardan ibarət ictimai məkanlara enmədən, ya da ədiblər kimi mənasız intellektual çevrələrə can atmadan. Bu fildişi rəngli qaladan o insanların daxilinə, sadəcə emosional tələbatlarının, hətta etibarsız siyasi düşüncələrinin mərkəzinə enir. Bu romantik ruh korrupsionerlərinin ən çox axtardığı şeydir.
Bu, sadə ritorika deyil. Şairin səssizlik blokadasına məhkum edilmiş hekayəsinə bəşəriyyətin bütün ölkələrində və salnamələrində rast gəlinir. Amma siyasətçinin tərəfində dayanan ədiblər əsla bütün bir xalqı təmsil etmir; onlar yalnız şairin səsinin dünyada eşidilməsini müəyyən müddətə gecikdirməyə xidmət edirlər – mən “xidmət etmək” ifadəsini seçirəm. Yeri gəlmişkən, Leonardo Da Vinçi demişkən, hər yanlış hansısa doğrunu yaradır.
İngilis dilindən tərcümə edən: Elcan Salmanqızı
“Gecə sabahı heç tapmayacaq qədər uzundur”. Bu, Şekspirin “Makbet”də yazdığı sözlərdir və bizə şairin vəziyyətini beynimizdə canlandırmağa kömək edir. Oxucu birinci dəfə şairin yalnız ikən qurduğu xəyallarda hansısa uşaqlıq dostunun jestləri və üz quruluşu ilə görünür. Ola bilər ki, bu xəyali dost yalnız qiraət mövzusunda olduqca həssasdır, ancaq dünyanı yalnış təqdim etmək və ya həyatla bağlı simvolları təhrifli dəyərləndirməklə bağlı bir qədər çəkingəndir. Belə nümayiş isə elmə heç bir aidiyyatı olmayan konkret poetik qaydalar və şairin beynində əvvəldən əks-səda doğuran sözlər hesabına başa gəlir.
Fərdin dəqiq poetik imkanlarla çoxaldılması, bir neçə obraza salınması şair üçün kainatla anlaşmaq deməkdir, ikinci varlığın imkansızlığıdır bu. Baxmayaraq ki, onun ən böyük arzusu saysız-hesabsız insanla danışmaq, onların hamısını maddi varlıqlar və düşüncə həqiqətləri haqqında harmonik misralarla bir yerə yığmaqdır. Çünki məsumiyyət bəzən duyğuların ən möhtəşəm formada ifadəsinə imkan verən ən keyfiyyətli poetik vasitədir. Və şairin ilk poetik ritmin mütləq məntiqi forması olmasını dialektik şəkildə tələb edən dostunun məsumiyyəti nədənsə şair üçün sabit fikir nöqtəsi olaraq qalır, sanki şair parabolanın yarısını məhz bu fikir üzərində qurmağa can atır. Şairin digər oxucuları isə qədim şairlərdir, təzə yazılmış səhifələrə müdaxilə edə bilməyəcək qədər uzaq məsafadən baxanlar. Onların yazdıqları poetik formalar daimidir və onlarınkına bənzər yeni formalar yaratmaq çətindir.
Yazıçının hekayələri və romanları insanların üzərində qurulur və onları imitasiya edir. Yazarı öz qəhrəmanlarının xarakterləri, gələcək ehtimalları yorur. Şair isə öz qeyri-müəyyən, qarışıq dünyasında sonsuz varlıqlar, düşüncələrlə baş-başadır, laqeyd yoxsa ümidli hiss etməli olduğunu belə müəyyənləşdirə bilmir. Zaman keçdikcə onun bu yalnız siması sanki törəyir, çoxalır, hansısa münasibəti qəbul edib-etmədiyini asan şəkildə çatdıra bilən jestlərə çevrilir. Bu proses ilk şeirin işıq üzü görməsi ilə başlayır. Şair görünməyə başlayan kimi sanki mövcud mədəni ənənələr üçün böyük bir təhlükə yaranırmış kimi xəbərdarlıq zəngləri eşidilməyə başlayır. Çünki hamı bilir ki, o arzuladığı mərkəzə gəlmək üçün ədəbi heyətin zəncirini qırmağa cəhd edəcək.
Bura hələ ki onun üçün yad mühitdir, bu mühitdə hamı ilə sakit və mehriban düşmən münasibəti qurmağa başlayır: ədəbi tənqidçilər, yerli professorlar, ədiblər... Şairin gəncliyində bu sadaladığım insanların əksəriyyəti onun metafizikasını dağıdır, onun imicini formalaşdırırlar. Onlar bəsit, poetik standartlara görə “yanlış” yazılmış şeirləri düzəltməyə həvəsli mücərrəd hakimlərdirlər.
Şeir, həmçinin şairin fiziki olaraq reallaşmasıdır, özüdür və hansısa şairi şeirlərindən ayırmaq, onlarsız təsvir etmək mümkünsüzdür. Məhz bu səbəbdən, mən, demək olar ki, hər bir əsri millimetrik dəqiqliyi və yüksək inkişaf etmiş çevikliyi ilə seçilən Covanni Della Kasasla doldurulmuş ölkəm barədə danışmaqla yormaq istəmirəm. Bu ali ənənə üçün gələcəyi görmə qabiliyyəti və yüksək “təxəyyülü” olan “poeziya” keşişləri mövcuddur. Niyəsə durmadan dünyanın dağılması ilə bağlı nüfuzlu alleqoriyalara müəlliflik edirlər, qətiyyən salnamələrə, tarixə dözüm göstərmək istəmir, yalnız ideal şeir ölçüləri və nəzəriyyələrlə maraqlanırlar. Onlar üçün poeziya tarixi kabuslar qalereyasıdır. Hətta nəzərə alsaq ki, mənim ilk poetik eksperimentlərim diktatura zamanı başlayıb və germetika (şeir növüdür, bir müddət bu formada yazanlar və onu təbliğ edənlər həmin hərəkatın üzvləri hesab olunub) hərəkatının mənbəyi kimi təqdim edilib, bu zaman polemika üçün bəzi əsaslar da var.
1930-ci ildə nəşr olunan ilk kitabımdan ikinci, üçüncü və hətta dördüncü kitabıma qədər (1940-ci ildə nəşr olunmuş Yunan şeirlərinin tərcüməsi) mən siyasi dumandan süzülmüş, sərt akademik standartlardan ayrılmış, sadə dildə anlayan, amma qətiyyətli və davamlı oxucu kütləsinin tipologiyasını tutmağa, təvazökar ictimai auditoriyaya səslənməyə müvəffəq olmuşam. “Lirici Greci” (“Yunan Lirikası – 1940”) dövrün ədəbi nəslinin qiraət siyahısına yeni daxil olub, təzədir. Oxucular klassikləri Avropa vasitəsilə oxumağa öyrəşiblər. Bu kitab çıxanda bilirdim ki, cavanlar sevgi məktublarında mənim şeirlərimdən sətirləri yazırlar, siyasi məhbuslar tərəfindən həbsxana divarlarına yazılan şeirlərim də olub. Əsl şeir yazmaq vaxtı idi! Özümüzü qınayan şeirlər yazdıq, bağışlanmağa ümid etmədən yazdıq, ən dərin yalnızlıqların şərəfinə yazdıq! Görəsən, ruhun belə şeir kateqoriyası varmı – böyük həqiqətlər?! Hələ o ənənəvi Avropa poeziyası bizim varlığımızdan, yazdığımızdan xəbərsiz idi, latındilli əyalətlər hələ də Sezar dövründəki kimi qanla idarə olunurdu, insanlıq dərsindən keçə bilməmişdilər.
O zamanlar mənim oxuyucularım hələ də ədiblər idi, lakin şeirlərimi oxumaq üçün səbirsizlənən, onları gözləyən başqa adamlar da olmalı idi. Tələbələr, ağ yaxalıqlı işçilər, fəhlələr?! Doğurdanmı, mən yazdıqlarıma utopik şəkildə etimad axtarışında idim? Yoxsa mən hədsiz lovğalıq edirdim? Yox, əksinə, məncə, mən yalnızlığın sərhədlərinin necə qırıldığının nümunəsi idim. Şekspirin o uzun gecəsi, anadangəlmə yalnızlıq xəstəliyi ilə doğulanlar siyasətçilərdən fərqli olaraq, birmənalı şəkildə şair olurlar, poetik olurlar, amma onların çoxluğu neo-humanizm üçün ən pis əlyazmadan belə dəhşətlidir.
Mən həmişə demişəm, istər qalib ölkənin vətəndaşı olsun, istərsə də məğlub, müharibələr insanların yaşam standartlarını dəyişməyə məcbur edir. “Ağaclar yıxılıb, divarlar uçanda” poeziya və fəlsəfənin qanunları da qüvvədən düşür. İnsanların öyrəşdiyi o sadə həyat bir nüvə bombasının səsi ilə məhv olanda daha sadə bir balans yaratmaq üçün yaşı çox olan poetik dekorlar asanlıqla ağırçəkili poetik səsləri əvəzləyə bilir. Çünki ölümün ağırlığı altında qaldıqda bütün mənəvi prinsiplər, hətta dini inanclar belə insanın beynində sual altında düşür. Hətta öz xırda estetik zövqləri üçün bəsit fərdi poetik uğurlarına sığınan “ziyalılar” belə şeirin artıq rahatlıq gətirməyən varlığından imtina edirlər. Belə zamanlarda yalnız şairlər, uzun “gecədən”, yalnızlıqdan bir gün tapır və gündəlik yazırmış kimi yazmağa başlayır. Belə bir fəaliyyət tənbəl insan üçün ölümcüldür. Qaranlıq yalnız şairə mənzərə verir. Siyasətçi və ortabab şairlər özlərinə qalxan etdikləri rəmzləri və mistik saflıqları ilə əsl şairləri görməzdən gəlirlər. Bu isə bütün əsrlərdə şahid olduğumuz özü-özünü təkrar edən hekayədir, lap xoruzun banlamağı kimi, daha dəqiq olsaq, xoruzun üçüncü dəfə banlaması kimidir.
Şair nonkonformistdir, cəmiyyətin qaydalarına uyğunlaşmır, kommunalar dövründəki müdafiə qalalarını xatırladan qaydalarla doldurulmuş yanlış ədəbi sivilizasiyanın içində yer almaz, orada təmsil olunmaz. Zaman-zaman təkləndiyi üçün formalarını dağıdırmış kimi görünə bilər, əslində isə qətiyyətlə buna davam edir. Onun dünya və yer üzərində insan əli ilə insana edilən işgəncə haqqında rasional və emosional şəkildə danışarkən lirikadan epik şeirə keçdiyini də görə bilərsiniz. Onda şair əsl təhlükəyə çevrilir. Çünki siyasətçi mədəni-mənəvi azadlığı mühakimə edərkən hər zaman şübhəli formada danışır və adətən konformist tənqidin köməyi ilə məsələnin bir çox baxımdan mahiyyətini açmağa çalışır. Məhz bu səbəbdən siyasətçi birmənalı şəkildə yaradıcı işi ictimai baxımdan ekstrahəssaslıq və əksər hallarda boş, səmərəsiz akt kimi görür.
Şair öz dövrünün insanın gündəlik həyatında qazandığı fərqli “təcrübələrin” toplusudur. Onun dilini hardasa avanqard hesab etmək olar, lakin klassik şeirdə şairin poetik dili daha dəqiqdir. Eliot Dantenin dili haqqında belə bir qeyd edib: “Bu, ümumi danışıq dilinin mükəmməl versiyasıdır... buna baxmayaraq, Dantenin ustası olduğu bu sadə üslub, əslində poeziya üçün ən çətin üslubdur”. Şairin dili şeirdəki xüsusi vurğulara uyğunlaşmalıdır. Bu nə Parnassianların, nə də linqvistika inqilabçılarının dilidir, nəzərə almaq lazımdır ki, bu dil dialektlərə bölünmüş və bir-birindən yalnız emosional ritmlər və ədəbi heroqliflər vasitəsilə fərqlənən ölkələrdə istifadə olunmayacaq. Nədənsə, mənə elə gəlir ki, filoloqlar heç vaxt yazılı dili tədqiq edib bitirə bilməyəcəklər. Məncə, bu birmənalı şəkildə şairlərə aid olan işdir. Bəli, şairin dili çətindir, amma bu sadəcə filoloji qanunlar və ya mənəvi gizli məsələlərlə bağlı deyil, bu birbaşa dilin məzmununa görədir. Buna baxmayaraq, şairlərin yazdığını tərcümə etmək olur, ədiblərin yazdığını yox. Çünki ədiblər məzmundan yoxsul qalmış fikirlərini tamamlamaq və dəstəkləmək üçün intellektual bacarıqlarının köməyi ilə simvolizm, dekadans kimi nəzəriyyələrdən, başqa şairlərin fikirlərindən oğurlayır, başqasının poetik texnikasını kopyalayır və qurama ideya yaradırlar. Bu qurama ideyalarla XIX əsr böyük fransız şairləri və ya Hötenin yaradıcılığı haqqında hansısa nəzəriyyə inkişaf etdirir, özlərinə uyğun həqiqətlər yaradırlar. Şair isə öz adət-ənənəsinə sadiqdir və beynəlmiləlçilikdən qaçır. Ədib isə poeziyanın əslində insanı izoliyasiya etmək üçün yanan işıqları fonunda Avropa, hətta dünya ədəbiyyatı haqqında düşünməyə çalışır, həqiqətdən işıq sürətilə uzaqlaşır, çünki poeziya dünyanın harasında olursa olsun, fərdiləşdirmək, ümumidən xüsusiyə aparmaq üçün mövcuddur. Belə bir poetik düşüncə ilə yola başlayan formalist ədib cürbəcür məzmunlar, formalar haqqında fikirləşib, içərilərindən ən yanlış olanına inana bilər. Amma fərqinə varmır ki, poeziya haqqında fikir söyləməyə çalışmağın başqa bir problemli tərəfi var, burada barrikadanın bütün divarları məzmunla bağlıdır. Şairlərin bir sözü ilə milyonlarla insanın ürəyini fəth edərkən, ədiblərin milyonlarla sözlə dünyada tək və anlaşılmaz olduqlarını hiss etmələrinin səbəbi də budur. Onlara görə şairlər bəsit heca vəznləri ilə məhdudlaşır və yalnız əyalət insanına xitab edirlər... Siyasətçilər şairlərlə müqayisədə birmənalı şəkildə artıq iki nəsildən çoxdur ki, dəbdən düşmüş olsalar da, mənəvi çıxarlarından əl çəkməyən ədiblərə üstünlük verirlər. Mədəni çevrədən kənarda ədib insan zəkası üzərində dini qanunların hökmranlığından yana olan qaydalara əməl etsə də, bəzən xırda müdriklik oyunları oynaya bilir.
Dini poeziya, vətəndaş poeziyası, lirik və ya dramatik poeziya insanın özünüifadə formalarıdır və onlar yalnız formal (əsas məzmun, mahiyyət işəyarar olduğu halda) məzmun işəyarar olduğu halda bir məna ifadə edir. Fərdin xüsusi emosional vəziyyəti olan mənəvi fəthin birdən-birə ictimailəşə biləcəyinə inanmaq yanlışdır. Dindarların göstərdiyi kimi, bir insanın başqası tərəfindən tərk edilməsi ölümün formulundan başqa bir şey deyil. Əsl yaradıcı ruh isə həmişə canavarların pəncəsinə tuş gəlir. Şairin mühakimələri, iddiaları çox vaxt mistikadan, bu yer üzündə əslində əsarətdə olduğunu kəşf etdiyi ruhunun mənəvi azadlıq arzusundan asılı olur. O qorxunc hadisələrin qayğısız analizləri, fiziki məhvolmanın təsvirləri ilə həmsöhbətini qorxudur. Şair ölümdən qorxmur, ona görə yox ki, o qəhrəmanlarının fantastikasına inanır, ona görə ki, ölüm çox tez-tez onun düşüncələri arasında yer alır və bu onun sadə bir dialoqun təsvirindən daha dəhşətli bir şey deyil. Bu yanaşmanın əksinə, o insanın özünə görə daha dəhşətli portretini tapır, bu şəkildə onun xəyalları, zəifliyi, yoxsulluğun səfalətindən qurtulması üçün lazım olan bədəl – hər şey birləşir. Onun qəhrəmanı üçün yoxsulluq artıq heç cür həyatın, mövcud olmağın bir işarəsi hesab edilə bilməz.
Siyasətçinin gücünün hüdudlarını – buraya onun tarixən sahib olduğu dini gücü də əlavə edirik – anlamaq üçün klassik dövrün bitməsindən sonrakı dövrdə poeziya və incəsənətdə hökm sürən minillik səssizliyi və ya XV əsrdə - Kilsənin bütün incəsənət əsərlərinə icazə kağızı verdiyi və məzmununa hökm etdiyi dövrlərdə yaranmış böyük rəsm əsərlərini xatırlamaq kifayətdir.
Formalist tənqid məzmunun forma üzərinə uğurlu hücumları üzərində mərkəzləşən incəsənət haqqında mülahizələri məhv etməyə cəhd göstərir. Sırf məzmuna köklənməklə mütləq mənada incəsənət nümunəsi üçün qoyulmuş standartların pozulmasından qorxusunu dilə gətirir. Əslində, poeziya hansı tənqidi formada olursa olsun, siyasətçinin missioner cəhdlərini qəbul etməyəcək. Şair özünün mənəvi və estetik cığırından yayınmır, uzaqlaşmır, başqa sözlə desək, bu tənqidlərlə onun dünya və ədəbi ehtiyat oyunçuların simasında formalaşmış yalnızlığı sadəcə iki qat artır.
Bəs, çağdaş estetika varmı? Və ya fəlsəfə bunun yerinə nə kimi əhəmiyyətli təkliflər irəli sürür? Hələ ki, ədəbi horizonda ekzentialist və ya marksist poeziya görünmür. Yeni ədəbi nəsillərin hamısı bir ağızdan və ya fəlsəfi müzakirələrdə böyük ədəbi böhran gözlənildiyini deyir, hətta bəşər övladının daxilində baş qaldıracaq bir böhrandan söhbət gedir. Siyasətçi isə mahiyyətinə uyğun olaraq, parçalanmış poeziyaya illuziyavari stabillik havası verirmiş kimi görünmək üçün bu qarışıqlıqdan istifadə edir.
Siyasətçi və şair arasındakı qarşıdurma demək olar ki, bütün mədəniyyətlərdə özünü açıq-aşkar büruzə verib. Baxmayaraq ki, siyasətçi üçün sadəcə bir növ azadlıq anlayışı var və bu anlayış sadəcə bir istiqamətdə irəliləməyə xidmət edir, bu gün dünyanı idarə edən iki tərəfdən biri olan siyasətçilər azadlığın ziddiyyətli məzmunu ilə bağlı konsepsiyalar uydurur. Bəşər tarixində özünə qan bahasına yer etmiş bu bariyeri yıxmaq isə çox çətindir. Hər zaman mədəni azadlığın mahiyyətinin təsviri haqqında ən azı iki yol, üsul olub: olduqca şiddətli ictimai çevrilişlərin (Fransa inqilabı, Oktyabr çevrilişi və s.) baş verdiyi ölkələrdə olan azadlıq və ictimai şəkildə dünya görüşündə dərin dəyişikliklərə uzun müddət əzmlə dirənmiş ölkələrdəki azadlıq.
Bəs, şair və siyasətçi birgə işləyə, əməkdaşlıq edə bilərlərmi? Ola bilsin, hələ ki tam inkişaf etməmiş cəmiyyətlərdə bu işbirliyi alınar, amma bu halda belə əsla hər ikisinin azadlığı bərabər şəkildə qorunmayacaq. Müasir dövrdə siyasətçi müxtəlif tribunalarda yer ala bilər, amma şairlə siyasətçi arasında heç vaxt uzunmüddətli razılıq ola bilməz. Çünki bir insanın daxili, mənəvi istəkləri ilə maraqlanır, digəri isə onlara sifariş verməklə. Bu dövrdə insanın daxili tələbləri üçün başladılmış axtarış yeni cəmiyyətin qurulması və ona olan tələbatla hardasa üst-üstə düşə bilər.
Bayaq qeyd etdiyim, özünü, adətən, siyasi güc vasitəsi kimi təqdim edən dini qüvvə hər zaman bu acı mübarizədə protaqonist mövqe tutur, onun zaman-zaman bu meydan savaşına neytral mövqedə qaldığı da olur. Dini kəsimə görə, şair dini ayinlərlə yaşamağa öyrəşmiş insanların mənəvi dünyası üçün barometrdir və hər zaman, Covanni Villaninin “Fiorentina salnamələri”ndə qeyd etdiyi kimi dini qüvvənin silahdarı olan siyasətçi üçün təhlükədir. Villani deyir ki: “Bir şair kimi “Kommedia”sındakı böyük iddialardan və çılğınlıqdan əməlli zövq alırdı, bəlkə də bu şair üçün olduqca uyğun mövqedir” - lakin onun günahlandırılaraq, sürgün edilməsi, müasirlərinin təhlükəsizliyi, mənafeyi üçün atılmış addım idi.
Villadan fərqli olaraq Dante xronikalar yazmır. “Dolce stil nuovo” (bunun ingiliscə tərcüməsi yox idi, mətndə belə demişdi, mən də belə saxladım) tərzi mükəmməl "germetik" poeziya nümunələrini Dante yaradıcılığına sonradan əlavə edir, həm də mənəvi dürüstlük standartlarına xəyanət etmədən, sevmədiyi şeyləri yazması üçün kiminsə diktəsinə məhəl qoymadan, bəşəri mənada əsas dini ibadət sayılan daxili ədalət hissinin tələb etdiyi kimi yazır. Estetiklər cəhənnəm alovlarında yandığı düşünülən bu şeirləri qeyri-poeziya nümunələri arasına salarkən belə olduqca ehtiyatlı davranırlar. Məsələn, “Nədənsə sonsuzluqda su pərilərinin yanından gülümsəyən şeylər həmişə çox adi şeylərdir” (“Trivia ride tra le ninfe eterne”) kimi misralar hər zaman ya siyasi qorxu yaratmaq, ya da sadəcə durğunluq aşılamaq məqsədi ilə yazılmış kimi görünür. Təbii ki, əgər onu səsləndirən psevdo-ekzistentialist maarifçi, bəsit insan hisslərinin dekorasiyası ilə məşğul olan söz adamıdırsa və öz dövrünün dialektik fəlsəfəsi nəzəriyyələrinə bir o qədər dərinliklə baş qoşmursa. Məsələn, XV əsrdə Angelo Poliziano “Medici Just üçün yazılmış stanzalar” (“Stanzas written for Medici Joust”) əsərində sadə qadınlara qoşulub cəmiyyət içinə çıxan və dərin təlatümlərə qərq olmuş su pərisi haqqında olduqca ehtiyatla bəhs edir, onun geniş təsvirindən çəkinir. Amma Leonardo Da Vinçi, incəsənətin başqa üsullarla yazan adamı, heç də azad deyildi. Burada azadlıq tamamilə öz əsl mənasında işlədilir, bu isə əslində elə də böyük bir şey deyil, şairə aid olduğu cəmiyyətə müdafiəyə ehtiyac qalmadan daxil ola bilməsi üçün siyasi qüvvələr tərəfindən verilən icazə kağızıdır. Hətta Ariosto və Tasso belə azad deyildi, nə Abbot Parini, nə Alferi, nə də Foskolo. Bu insanların nitqləri zamanla onları bəşəriyyətin səsini yayan propaqandaçılar arasında yer aldı – bu səs isə təxminən səhranı isladan göz yaşı kimi idi, buna baxmayaraq cəmiyyətdəki yalanı və riyanı aşındırırdı.
Bəs, öz növbəsində siyasətçi necə, o azaddırmı? Xeyr. Əslində, onu dörd tərəfdən ağuşuna almış qəliblər cəmiyyətin taleyini müəyyənləşdirməyə və hətta bəzən diktator kimi davranmağa sürükləyir. Tarixin bu iki qəhrəmanı haqqında danışanda hər zaman duyğular qarışır, fikirlər toqquşur. Şair deməklə biz, əslində, həmin əsrin bütün önəmli qələm adamlarını nəzərdə tuturuq. Onlar tarixən də bir-birinə düşməndir, hər ikisi də azad deyil. Aralarında yalnız müharibə və inqilab zamanı sülh əmələ gəlir – hər ikisi üçün inqilab yeni düzənin, müharibə isə qarışıqlığın xəbərçisidir.
Son böyük müharibə sistemlərin, siyasi baxışların, sivil qüvvələrin, millətlərin toqquşması, qarşıdurması idi. Onun dəhşəti, zülmü hətta ən kiçik hüquq və azadlıqların da belini qırdı. Tamamilə düşmən mövqedə, amma olduqca tanış işğalçılara dirəşməklə insanlar həyatın anlamını yenidən kəşf etdilər, bəşəriyyətin mədəniyyət və folklorla dirəndiyi bu mübarizədə gücə qarşı vuruşan hamı Vergilin sözü ilə desək “susuzluqdan yanan tarlalarda baş qaldıran sünbüllər” kimi görünürdü.
Hər bir ölkədə mədəni, tarixi ənənələr hərbi-siyasi sistemdən, hərəkatdan ayrı qalır. Bu ötəri formalaşmamış, qalıcı ənənələrdir, mühafizəkar baxışlı bank rəhbərləri belə yeni bir addım atarkən, yeni yerdə cəmiyyətin bu “əsl var”ı ilə maraqlanır. Məhz buna görə keçici olmayan təyini üzərində dayanıram. Müharibədən sonrakı müasir mədəniyyət anlayışı (eləcə də, mövcudluq haqqında fəlsəfə) ruhun və daxili aləmin sarsıntıları üzərində yox, insanın qırılan sümük kimi ağrıdan yaralarının sağalmasına kömək edən yollar üzərində dayanır. Nə qorxu, nə yoxluq, nə fərqlilik, nə də sonsuzluq məfhumu şairə başqalarının qeyri-metafizik taleyi haqqında danışmağa icazə verir.
Şair iddia edə bilər ki, bəşəriyyət bu gündən başlayır; siyasətçi mütləq deyə bilər ki, hətta deyir də, insan hər zaman mənəvi rəzillik, alçalma tələsinə düşüb və düşəcək, bu rəzilliyə meyl anadangəlmə deyil, bu sürətlə yayılan sadə insanların infeksiyasıdır.
Əlçatmaz siyasi azadlıq baxışları arasında gizlənən bu həqiqət ilk baxışdan belə qənaətə gəlməyə əsas verir ki, şairlər elə yalnız anarxiya dövründə danışsa yaxşıdır. Halbuki müqavimət mənəvi qətiyyətdir, poetik bir məfhumla əlaqəsi yoxdur. Əsl şair əsla sözlərdən kimisə nədəsə ittiham etmək və alçaltmaq üçün istifadə etmir. Onun ittihamları yalnız yaradıcı iş üzərində ola bilər, bu isə əsla peyğəmbərlik ayinləri kimi hazırlanmır. (yəni dini ayinlər kimi qəfildən və heç bir məntiqə uyğun olmadan yaranmır)
Avropalılar inqilab və müqavimətin əhəmiyyətini anlayır. Bu, müasir inancın parlaq nümunəsidir. Bütün qışqır-bağırlara baxmayaraq, müqavimət hərəkatlarının əleyhdarları bu gün sadəcə kölgədir, heç bir gücü yoxdur. Onun səsvermədə istifadə etdiyi hüququ belə təkliflərindən daha ictimai əhəmiyyətlidir. İctimai həssaslıq doğuran məsələlərdə şairin və ya onun rəqiblərinin mövcud vəziyyəti ilə bağlı yalanlar danışılmır. Cəmiyyətdə düşmənçilik, qarışıqlıq gücləndikcə poeziyanı siyasətçinin yeni və alternativ fikirləri əvəz edir. O poeziyadan sönmüş fikirlərdən yenidən faydalanmaq yolu kimi istifadə edir.
İnqilab keçmişlə bu gün arasındakı konflikt üzərinə işlənmiş ən mükəmməl şəkildir. Qanın dili fiziki mənada sadəcə dram deyil, bu həm də insanın əxlaqi irəliləyişi uğrunda mütəmadi xarakter alan cəhdlərin qəti ifadə formasıdır, insan bu yolda qanın dilindən istifadə edir (qanla danışır). Avropa məhz bu inqilablardan, dirənişdən və müharibənin yaratmaq istədiyi, cəmiyyəti mükəmmələ doğu aparacaq insanlara heyranlıqdan doğuldu. Bu gün isə həmin şəxsiyyətlər aid olduqları köklərdən tamamilə qopublar. Ölüm avtonom yuxudur. Poeziyanın sadiq məzmunları isə ədalətsizlik düşüncəsinin ya da ölüm fikrinin altında yatır. Siyasətçi insana cəsarətlə ölmək yollarını, şair isə cəsarətlə yaşamaq yollarını öyrətməyə can atır.
Şair siyasətçinin real gücünün fərqindədir, siyasətçi isə şairin səsini ən müxtəlif sosial siniflərdən olan insanlara təsir etməyə başlayanda duyur. Bu isə istər lirik, istərsə də epik məzmun poetik formada dildən-dilə ötürüləndə baş verir. Bu zaman şair və siyasətçi arasında torpağa gömülmüş mübarizə üzə çıxır. Tarix boyu sürgün edilmiş şairlərin adlarını belə bəşər tarixindən silməyə çalışıblar. Baxmayaraq ki, onların sürgününə imza atmış siyasətçilər mədəniyyəti dəstəkləyirmiş kimi görünüblər, əslində, isə əsl hədəf ədəbiyyatın və mədəniyyətin gücünü zəiflətmək olub. Onun yeganə məqsədi həmişəki kimi insanı əlində qalan 3-4 fundamental azadlıqdan da məhrum etməkdir. Bir sözlə, bu sonsuz dövr edən dairədə insan durmadan ondan alınanları geri qaytarmaq uğrunda mübarizə aparır.
Günümüzdə siyasətçinin mədəniyyət və şair əleyhinə müdafiəsi bir-birilə gizli və açıq - müxtəlif yollarla - əlaqəlidir. Onun ən asan müdafiə üsulu mədəniyyət konsepsiyasının deqradasiyaya uğraması bəhanəsidir. Onlara görə, mexaniki və elmi anlamda, radio və televiziya kimi şeylər mədəniyyətin bütövlüyünü korlamağa kömək edir, hətta kölgələri belə narahat etməyən şairləri dəstəkləyir. Bu Aeskulisun bu misrasının mənasını özündə əks etdirir – “İddia edirəm ki, ölülər həmişə diriləri öldürür”, bu cümləni mən son əsərim “La terra impareggiabile” bu (əsərin də adı yox idi ingiliscə) epiqrafında istifadə etmişəm. Bu kitabda insan bütün dünya ilə müqayisə edilir. Əgər bu, insan zəkasından danışmağın günahıdırsa, bu hardasa dini qüvvə kimi də təqdim edilə bilər, yazdıqlarıma uydurma cəhd də deyə bilərsiniz, amma bu təsadüfən keyfiyyətli alınmışdı.
Bilik cənnətinin cazibəsinə aludə olmuş və bununla bütün həyata rəhbərlik edəcəklərinə inanan kütlələrə sırıdılan mədəniyyət konsepsiyasının çürəməsi məsələsi heç də uğurlu müasir siyasi alət deyil (İnsanlara diqtə edirlər ki, dünyanı mədəniyyət, ədəbiyyat, poeziya yox, sadəcə elm və texnika xilas edəcək – məna budur.). Lakin insanın mediativ (meditasiya ilə müalicə olunan) maraqlarını dağıtmağa yönəlmiş bu çoxsaylı üsullar yeni və effektivdir. Optimizm real anlayışa çevrilib, bu yaddaş oyunundan başqa bir şey deyil. Miflər və hekayələr (qeyri-adi hadisələr haqqında narahatlıq deyək buna) sadəcə cinayətlərin mistikasına qazılmış quyudur, kinoteatrlarda kriminallar və öncüllər haqqındakı epik hekayələr, inqilab əhvalatları onların mistikasını öldürür, yəni mistika optimizmə uduzur, təsiri azalır. Şair və siyasətçi arasında isə heç kim seçim edə bilmir, bu seçim nədənsə hər zaman əngəllənir. Bəzən digər siniflərdən fərqsiz kimi görünən eleqant müasirlik ironik də olsa, mədəniyyəti tarixin qaranlıq künclərinə məhkum etməyi üstün tutur. Qəbul edirlər ki, mübarizə səhnələri hər zaman dramatikləşdirilir, insan və onun əzabları bəşəriyyətin vərdiş edilmiş sərhədləri çərçivəsində dünən də bu gün olduğu və sabah olacağı kimi olub. Əmin olun. Şair bilir ki, “dram” bu gün də yaşanır – üstəlik dramın provakativ növü. O həm də mədəniyyət yaltaqlarının yanğına odla gedənlərdən olduqlarını da bilir. İstənilən rejimdə yazarların kolajı (yeni cəmi, birliyi) diqqət mərkəzində olan ədəbi çevrədə formalaşmış istənilən ədəbi qruplaşmanı asanlıqla dağıda bilir. Sabiq qruplaşmaq gizli ruhi həyatlarının solğun rəngləri ilə bəzədikləri ruhun ucuz kalliqrafiyasını əbədiyyətə qədər yaşayacaq kimi təqdim etməkdə ittiham edilir. Diktaturanı yıxmağa çalışan qoçun döyməsi ( elə öz mənasındadır, yəni iki qoçun başı bir qazanda qaynamaz, diktatura bir qoçdur, onu yıxmağa çalışanlar da başqa bir qoç döyməsi döydürürlər ki, bu onu yıxaccaq) kimi bu birlik də müvəqqəti mahiyyət daşıyır. Çünki insanın fundamental azadlığı axtarışına çıxmış bu mübariz qrup müəyyən diktatura altında meydana gəlir. Hədəf aldığı diktator məğlub olanda bu birlik də pozulur və yeni qruplaşmalar meydana gəlir. Şair isə yalnızdır. Onun ətrafında ədəbiyyatın muzdlu əsgərləri tərəfindən yığılmış daşlardan hörülü nifrət divarları ucalır. Şair dünyanı bu divarların lap təpəsindən izləyir, üstəlik sərsəri ozanlar kimi sadə düşüncəli insanlardan ibarət ictimai məkanlara enmədən, ya da ədiblər kimi mənasız intellektual çevrələrə can atmadan. Bu fildişi rəngli qaladan o insanların daxilinə, sadəcə emosional tələbatlarının, hətta etibarsız siyasi düşüncələrinin mərkəzinə enir. Bu romantik ruh korrupsionerlərinin ən çox axtardığı şeydir.
Bu, sadə ritorika deyil. Şairin səssizlik blokadasına məhkum edilmiş hekayəsinə bəşəriyyətin bütün ölkələrində və salnamələrində rast gəlinir. Amma siyasətçinin tərəfində dayanan ədiblər əsla bütün bir xalqı təmsil etmir; onlar yalnız şairin səsinin dünyada eşidilməsini müəyyən müddətə gecikdirməyə xidmət edirlər – mən “xidmət etmək” ifadəsini seçirəm. Yeri gəlmişkən, Leonardo Da Vinçi demişkən, hər yanlış hansısa doğrunu yaradır.
İngilis dilindən tərcümə edən: Elcan Salmanqızı
