Ruhumuzu qarış-qarış izləyən "Göy Tanrı"
Sabir Rüstəmxanlının "Göy Tanrı" əsərində bədii düşüncə
ciddi-əxlaqi adət-ənənələrimizin əsası sayılan bir olan Göy tanrıya
inancın qorunmasını, özümüzü, soy-kökümüzü məhz vətəndaşlıq duyğusu
ilə anlamağı və bu yolda önə çəkilən maariflənməni təlqin edir. Bu
cəhətdən xalqın kökü minilliklərə dayaqlanan, ruhunun qorunub
ötürülməsi bədii şüurun təhqiqatında məhz vətəndaşlıq duyğusu
ilə yüklənərək müşayiət olunur. Mövzusu qədim türk tarixinin mühüm
mərhələsi sayılan Oğuz Xan dövründən alınmış romanda tanrıçılıq
ideyası tarixiliklə müasirliyin qovşağında publisistik ünsür,
tonla yüklənir. Buradakı publisistik ton, ünsür əsərin bədii, fəlsəfi,
estetik dəyərində üzvü şəkildə əlaqələnərək bir küll, bütöv halında
qavranılıb üzə çıxır. Roman boyu yazıçının təsvirində Oğuzun yaşayıb
nəfəs aldığı mühit gil, palçıqla hörülmüş bütlərə inadla tapındığı
halda Oğuz obrazı Göy tanrıya Ulu Dərgahdan gələn daxili şüalanma
və məntiqlə tapınmağa üstünlük verir. Bəzən hətta tanrıçılıq ideyası
uğrunda mübarizə hissi ilə köklənən müəllif təhkiyəsində və ya
Oğuz Xan obrazının düşüncə və nitqində yonulma ağaclara, bütlərə
məhz publisistik qatda qızğın etiraz nümayiş etdirilir, tanrıçılıq
ideyası məhz qızğın müzakirələrlə müşayiət olunur. "Özləri
bir olan Tanrının əli ilə yaradılmış kişilərin çamurdan, ağacdan yapdıqları
bütlərə inanması insan oğlunun ən böyük utanc yeri olaydı gərək...
Yüzlərlə tenqricik, yüzlərlə yol, yüzlərlə yöndür. Bu ruh bağlılığı
deyildir... Ulusu içdən qamarlamaq, işğal etmək və çökdürməkdir...
Göyün gücünə, qutsallığına inamın keçmiş çağlardan bəri türklərin
ruhuna yabançı olmadığını, min illər boyu ulusun günəşə, göyə bağlı
olduğunu, bu inancın öncələr də yaymaq istəyənlərin gəlib-getdiyini
türk içində çoxları bilirdi... Məgər dünya görmürmü ki, bunlar yaradan
ola bilməzlər. Özləri yaradılmışlardır. Yönəldən ola bilməzlər.
Çünki özləri yönəldiləndir. Göyün şimşəyi ağacı qurudur, yağmuru,
çayları daşırır, ulduzu yol göstərir, günəşi yazı-qışı doğurur,
yer üzünə can verir, ağac, palçıq, daş, qum tapınaqlar göyün qarşısında
gücsüzdür, cılızdır. Deməli, bütün ruhların atası kök, başlanğıc,
qutsal olan göydür. Göydə oturan, yerləri, suları, ulduzları yaradan
ulu Tanrıdır. O, ilki, sonu olmayan insan oğlunun zorundan, pisliyindən
yuxarıda dayanan əlçatmaz və görklüdür. Bütün yaradılmışlar onun
işığı, qol-budağı, ayrıntılarıdır".
Bu baxımdan "Göy Tanrı" romanında qoyulan problemin,
ideyanın izlənilməsi onun çoxqatlı tərəflərin işıqlandırılması
və həllində obrazlar silsilələrinin əhəmiyyəti gözəçarpandır.
Uslu Xoca, Qam Ata, Azəri maqla, Oğuz xan obrazının daxilən ünsiyyət
bağladığı el-ulus tarixinin biliciləri ilə dialoqunda tanrıçılıq
ideyası, dünya və insan tarixi məsələsi xüsusi bədii yükü və təhqiqata
çəkilir. Əsərdə təsvirini tapan obrazlar sırasında Qaraxan və Aybikə,
Güz xan və qızı Banı, Kür xan və qızı Tərçiçək, Or xan və qızı Aytac
Oğuz xanla bağlı özünəməxsus xarakter və cizgiləri ilə diqqəti çəkir.
Ərgən və qızı Elbilgə, Qutluğ, Tulu, Çin qızı Don Xi isə əsərdə mövzu
və ideyanın inkişafında süjet xəttinin izlənilməsində yardımçı
obraz kimi çıxış edir. Romanda qoyulan problemin ən əvvəl ailə daxilində
çözülməsi və tətbiqi üçün onun mürəkkəb, ziddiyyətli mühitlə əlaqəli
ictimai-əxlaqi tərəflərinə aydınlıq gətirir. Burada Oğuz xanın
ailəsi dövrün ictimai-əxlaqi simasını müəyyənləşdirən tərəf kimi
rəmzləşir. Bir olan Allaha Göy tanrıya tapınmaq onun mahiyyət və məzmunu
ilə varlığına hopdurub yaşatmaq hissinin hər bir işi, əməli, hərəkət
və davranışlarında, o cümlədən ona doğma, yaxın olan adamlarla belə
əlaqəsində məsələn, atası Qaraxan, əmisi qızları Banu, Tərçiçəklə
ailə münasibətlərində böyük səylə, ciddi cəhdlə tətbiqi üçün Oğuz
xan obrazının bədii xarakteristikasında heç bir güzəşt tanımadığı
əsər boyu qabardılır. Həmçinin tək tanrıya tapınmaq meylini yerli
özündənrazı xan, xaqanların yer üzünü onsuz da bölük-bölük etdikləri
kimi məhz yaradan qismində minlərlə bütlərə inamlarla müşayiət
olunan yanlış baxışlarını təsəvvürlərini dəyişdirib bir olan Göy
tanrıya yönəltmək asan olmasa da bu Oğuz xan obrazının daxili mahiyyətində
köklənmiş əzəmi, nəhəng gücün müqabilində reallaşa bilir və etiraz
əlaməti olaraq Ata ünürdə yığılan yalançı bütləri yox, tək tanrıçılıqla
bağlı qorunan bilgilərin öyrənilməsinə çağırışı dövrünün adamlarına
və ya günümüzlə səsləşən bu yolda maariflənməni vətəndaşlıq duyğusu
ilə daxili yanğı və harayla diktə edən Oğuz obrazının xarakterik cəhəti
kimi ümumiləşərək əsər boyu izlənilir. Hadisə və proseslər,
əhvalatlar yalnız müəllif ideyasının daşıyıcısı Oğuz xan obrazının
bütöv və canlı bədii portretinin yaradılmasına xidmət edir. Oğuz romanda
həm eli, obanı, ulusu idarə edən başçı, həm də ayrıca öz fərdi taleyi,
şəxsi dünyası olan bir insan kimi bütün güclü və zəif tərəfləri,
səhvləri ilə birgə alınaraq təcəssümünü tapır. Oğuz romanda öncə
türk ulusunun əvvəlki başçısı Qaraxan oğlanlarından biri kimi inikas
etdirilirsə, daha çox gələcək xaqanlığın qeyri-adi hərəkət və davranışların,
baxışların indiki halda sıravi adam yox, tanrı sevgisindən boy atıb
rişələnən şəxs kimi qabardılır. Bu baxımdan romanda təsvirini tapan
mifoloji mətnlər, xüsusən Yuxu epizodundan bəhrələnmədə ("Ana
yuxusu", "Yuxu", "Oğuz xanın yuxusu") İlahi tapşırığın
Oğuz xan obrazında qaçılmazlığı və tanrıçılıq ideyasının aşılanmasına
və qabardılmasına zəmin yaradır. Tanrı sözü və işığı ilə mayalanan
silsilə türk ulusunun törəməsi Oğuz xan S.Rüstəmxanlının bədii düşüncə
və şərhlərində məhz dünyaya gözünü açanda da elə bu duyğu ilə kökləndiyi
etiraf edilir. "Oğuz xan gözünü açandan içini bu duyğu və bu işıqla
dolu görmüşdü. Üzünün aydınlığından şaşırıb ona Ağüz demişdilər.
Qıyıq, çəkil gözlülər, yumru sifətlilər onun sivri, irəliyə yönəli
sərt sifətini oxa bənzədib, öküz söyləmişdilər". Yazıçı təhkiyəsinə
görə, Oğuz xanın idealı, məqsədi və vəzifəsi sanki qabaqcadan təyin
olunur. Tanrı buyruğu ilə körpəliyindən Göy üzünün bir topa işığı
ilə Oğuza Dünya gizlilərini anladan göz dikilir. Göz ilahidən gəldiyi
üçün Oğuz ona verilən imkandan tanrı elçisi kimi istifadədə yalnız
tanrını qane edən şəkildə öz işini qurur. Bunun üçün ilk öncə çoxlu
palçıq gildən hörülmüş yalançı bütlər üzərinə dağıdıcı yürüşə başlayırsa,
onları məqsədinə müvafiq şəkildə idarə edən insanlarla daha sərt
tədbirlərə əl atır. Göy tanrıdan gələn yalavaclığı, peyğəmbərliyi,
tanrı elçiliyini ildırım qılıncı ilə qalxan edib ölkələr yağmalamağa,
işğal etməyə yox, bir olan tanrını tanıtmağa xidmət edir. Təsadüfi
deyil ki, romanda əksini tapan Oğuzun atası Qaraxanla ailə-məişət
fonunda ata-oğul münasibətləri qorunduğu halda konfliktin yaranmasında
başlıca səbəb inanc-tapınaqlara "Yaradan birdir, hamımız onun
törəmələriyik" ideyasına fərqli baxış nümayiş etdirilir. Oğuzun
əmiləri Güz və Kür Xanla konfliktinə də səbəb əmisi qızları Banu və
Tərçiçəklə nikahın məhz inanc, tapınaqlara münasibətdə əks mövqeləri
ilə şərtlənən uğursuzluğu ilə bağlıdır. Digər tərəfdən yazıçının
təsvirinə görə Oğuz yerli el-ulus əkinçi-biçinçi təbəqələrlə görüşdə
yoxsulların inancının saraydakı inancdan qat-qat real və məntiqidir.
Əkin-biçinlə məşğul olan təbəqə yaşayışının təminatı üçün göyün günəşinə,
buluduna, yağışına, çayın suyuna borcludur. Deməli inanc, tapınaq
o vaxt dəyərini əldə edir ki, burada inancla inananın, tapınmaqla tapınanın
zəncirvari daxili əlaqəsi bir küll, vəhdət halında üzə çıxsın.
Əkin-biçinlə dolanan sadə adamların gerçək, real həyatı ilə şərtlənən
torpaq, su, hava yalnız Göylə, Göy, Yer Sahibi Bir olan Tanrının nəfəsi
ilə yoğurulub, rişələnib, boy atır. Bu baxımdan yazıçı Qam ata ilə
Oğuz dialoqunda mifoloji mətnlər vasitəsi ilə Yaranışların Yer
Göy arasındakı daxili bağlılığın, birliyin ən sirli, mübhəm tərəflərinə
işıq salaraq Göy tanrıdan gələn insanların neçə min il yaşamaq hüququ
qazanmalarına baxmayaraq sonradan fəlakət nəticəsində məhv olmuş
insanların azca qırıntısından məhz tanrı buyruğu ilə torpaqdan insan
yaranmasını önə çəkir. Yazıçı Oğuz obrazının daxilə enən düşüncələri
ilə bizə neçə minillikləri adlamış tariximizin toz basmış səhifələrini
qaldırır. Qum və Su dənizində itib batan gizlinlərimiz həmin toz basmış
səhifələrdən qeyri-adi cəhətləri ilə əski türk tariximizin üzərinə
yeni gur işıq salır və bizə dönə-dönə təlqin edir ki, insanın qopub gəldiyi
yer Göydəndir. İnsan Oka bənzər, ilana bənzər uzun göy arabalarında
yerə enmişlər, ilk gəldiyi yer mağaralar olmuş, bura isə dil, bilgi
gətirmiş, yarımçıq qalmış işlərini burda davam etdirmiş. Tanrı daşını
da göydən onlar gətirmiş, özləri ilə birgə bir canlı olaraq qurdu gətirib.
Göylü adamlar gəldikləri yeri tez unutduğu halda Qurd qopub gəldiyi
yeri unuda bilmir. Türkün qurda qardaş deməsi, ona müqəddəs varlıq
kimi baxması məhz bunla əlaqələnir. Romanda bu baxımdan Oğuz xanla
bağlı təsvir və təhkiyədə digər mifoloji mətnlərdə əksini tapan
Ata ünür, Yağmur daşı, Tanrı daşı, İldırım daş, Göy daş, Tanrı dağı, Savalan
dağ, Boz Börü və Qurd - çoxlu obrazlar silsilələri qoyulan problemin,
mövzunun, ideyanın izlənilməsində xüsusi bədii yüklə müşayiət
olunur. Göy tanrıya, Bir olan Allaha, İlahi Məqama tapınmaq hissi və
düşüncəsi məhz mifoloji mətnlərlə oxucunun bədii-estetik və fəlsəfi
duyumu və qavramında bərkiyir. Roman oxucunun yaddaşına israrla
və vətəndaşlıq duyğusu ilə diktə edir ki, əski tariximizin çox uzaqlığında
beş yüz, min il yaşayanlar üzlərini tanrıdan çevirərək özlərini
yer üzünün sahibi bildiyi üçün tanrı bu saymazlığın müqabilində
qarşısıalınmaz qum sellərinin, dənizlərin, daşqınların altında
qoymuş, onları yer üzündən sildirmiş, yenisini isə fərqli yaratmış
və insanın soykökü, qopub gəldiyi yer də Göy tanrı ilə bağlıdır, cismi,
maddi fiquru torpaqla hörüldüyü halda, Ruhu, Canı məhz Göy tanrıdan
gəlmə daxili şüalanma ilə nəfəs alır. Yazıçı təsvirində Oğuz xan yürüşləri
bu cəhətdən qeyri-adiliyi ilə seçilir, yürüş etdiyi ulus başçıları
Oğuz xanın qeyri-adi gücü müqabilində hiss olunmadan dəyişilir, Bir
olan tanrıya üz tutur. Ruhi böyüklük, düzlük Oğuz xanda cəmləşdiyindən
basılan tayfa başçıları onun bu ibrətamiz hərəkət və davranışları
qarşısında ruhən əzilir. Ömrü boyu ağır yürüşlərlə üzləşən Oğuz yazıçının
təsvirində bu dəfə daha ömür yolun yorğunluğu ilə üz-üzə qalır. Oğuz
arxada qalan, ötüb keçən Ata mağaradan kök atıb rişələnən hər getdiyi
torpaqları, məbədləri bir daha daxili düşüncələr sistemindən arayır,
hədsiz suallar içindən tanrı buyruğu ilə yürüşlərinə nəzər yetirir
və bir daha yəqinləşdirir ki, tanrı ilə ünsiyyətdə heç də məbədlər
əsas rol oynamır, Tanrı insanın içindədir. Yazıçı romanda tanrıçılıq
ideyasını qabartmaqla yanaşı, həmçinin qədim türk tarixinin Oğuz
xan mərhələsindəki məşğuliyyət, ayrı-ayrı sənət, peşə sahələrində
çalışan adamların güzəranı, adət-ənənələri, el-ulus mərasimləri,
xüsusən Qurbanlıq bayramı, ov ovlamaq, yarışlar keçirmək, el-ulusu
idarə etmək üçün törələrin, xüsusən Oğuz xan törəsini önə çəkməklə
ümumilikdə dövrlə bağlı bəzi xarakter spesifik cəhətlərin bütöv
qavranılmasına bədii zəmin yaradır. Digər tərəfdən S.Rüstəmxanlının
"Göy tanrı" əsərinin arxitektonikasında əsasən qədim türk
yazılı bədii əsərlərin dastanlardan gəlmə ədəbi-bədii üslubundan
bəhrələnmə öndə dayanır. Romanın dili qədim türk sözlərinə uyğun
üslublarla zənginləşir. Məsələn, yaranqu, yaratıq, simgəsəl, qutsal,
öd-ödlək, sağınc, yalavac, törə yasağı, bəlgə, mənqu, savçı, yenilgə,
tutsuq və s. Bu cəhətdən əsərlərin dilində dövr, mühit, adət-ənənə, obrazların
daxili aləmi bütün çoxqatlı və çoxçalarlı tərəfləri ilə açılır.
Həm də bədii dil müraciət olunan dövrün özünəxas spesifik təhkiyə
üslubunu özündə ehtiva etməklə romanın bədii-estetik təsiri baxımından
bütöv qavranılmasına zəmin yaradır. Əsərdə həmçinin tanrı dağına
yürüşlə əlaqəli şeir nümunələri məqsədəuyğun seçilib təqdim olunur.
Oğuz ruhuna bağışlanan son səhifələrdə aradan minilliklər ötürüldüyünə
baxmayaraq sözünün dilimizdə qanın damarımızda, gücünün ruhumuzla
qaynaqlanan nəsil şəcərə silsilələrin davamlı olub bu günə sanki
inadkarlıqla ötürüldüyünə vətəndaşlıq duyğusu ilə yüklənən daxili
bir inam var.
Xanverdi Turaboğlu