Qütbləşdirilən dünya

Co Baydenin ABŞ prezidenti seçilməsi ilə Çin-ABŞ münasibətlərindəki gərginlik nəinki səngiyir, hətta daha sərt forma alır. Qarşılıqlı ittihamlar, sanksiyalar, hədələr günbəgün artır. Bu gərginlik də, Çini ABŞ-la gərgin münasibətlərdə olan Rusiya və İran ilə əlaqələri daha da gücləndirməyə sövq edir. Bu isə öz növbəsində dünyanı getdikcə daha da qütbləşdirməyə doğru aparır. Türkiyə mediasında dərc olunan məqalələrdə ekspertlər diqqəti mühüm bir məsələyə yönəldirlər. Onların qənaətincə, Co Baydenin qondarma erməni soyqırımını tanıması ilə Türkiyə də bu qütbləşmənin bir hissəsinə çevrilə bilər. Sadəcə onun qarşısında başqa yol qalmır. Ümid etmək olar ki, bu hal baş verməyəcək. Və qardaş ölkə növbəti bir beynəlxalq ədalətsizliklə üzləşməyəcək. Əks təqdirdə, ABŞ Yaxın və Orta Şərqdə mühüm söz sahibi və çəkiyə sahib olan bir ölkəni itirə bilər. Beləliklə, görünən odur ki, Donald Tramp dönəmində start götürən ABŞ və Çin arasında ticarət müharibəsi Vaşinqtonun sanksiyaları ilə daha da qızışıb. Məhz iki dövlətin bir-birinin rəsmilərinə qarşı sanksiyalar tətbiq etmələri bu gərginliyi daha da artırmış olub. Lakin məsələ ondadır ki, ABŞ yenə də bu mübarizədə heç bir uğura nail ola bilməyib. Tərəflər arasında gərginlik, xüsusən ABŞ-ın Honkonqla əlaqələrinə görə daha da artıb. Çin Amerikanın bu addımını onun daxili işlərinə qarışmaq kimi dəyərləndirir və ABŞ-ın 4 rəsmisinə sanksiya tətbiq edib. Həmin şəxslərin Honkonqla Makao bölgələrinə girişini qadağan edib. Görünən odur ki, Tramp iqtidarı dönəmində Çinlə sərt ultimatum dili ilə danışan ABŞ, bu ritorikanı davam etdirəcək. Lakin məsələ ondadır ki, Amerika iqtisadiyyatı hazırda çətinliklər yaşayır və bunun bir səbəbi də qoyulan investisiyaların azalmasıdır. Amerikanın yalnız Çinlə deyil, Avropa ilə də münasibətləri korlanıb.

ABŞ-Rusiya-Çin "geosiyasi üçbucağı” gərginləşir

İki həftə əvvəl Alyaskada keçirilən görüşdən sonra isə ABŞ-la Çin rəsmiləri arasında yenidən şifahi "atışma” baş verdi. ABŞ dövlət katibi Entoni Blinken Sincan Uyğur Muxtar Bölgəsindəki insan haqları pozuntuları, Honkonq və Tayvandakı antidemokratik fəaliyyətlər, ABŞ-ı hədəf alan kiber hücumlar və ABŞ müttəfiqlərinə qarşı iqtisadi təzyiqlərdən narahatlığını dilə gətirdi. Blinken bütün bunların liberal beynəlxalq düzəni təhdid etdiyini vurğulasa da, Çin Xarici İşlər Nazirliyinin səlahiyyətliləri ABŞ-ın artıq Pekinlə güclü mövqedən danışıqlar apara bilməyəcəyini bildirdilər. Pekinin, Alyaskadakı görüşləri Çin ilə ABŞ-ın da daxil olduğu Səkkiz Ölkələr İttifaqı arasında 1901-ci ildə imzalanan alçaldıcı protokolla müqayisə etməsi çox əlamətdar idi. Bu, Çin əhalisinin Çinin beynəlxalq siyasətdə əldə etdiyi irəliləyişi necə qəbul etdiyini və artan maddi imkanların psixoloji inamı necə artırdığını göstərdi. Bundan əlavə, Çin rəhbərliyi ABŞ-ın Çinin üçüncü ölkələrlə ticarət əlaqələrini əngəlləməyə çalışdığını, milli təhlükəsizlik ritorikasının köməyi ilə ölkənin imicini təhrif etdiyini bir daha bəyan etdi.

"Soyuq müharibə” realdırmı?

İndi çoxlarını bir sual düşündürür: Baydenin dövründə ABŞ-Çin münasibətləri "soyuq müharibə”yə çevriləcəkmi? Əksər dünya mərkəzləri hesab edir ki, ABŞ və Çin arasında dərinləşən "soyuq müharibə” dünya üçün koronavirusdan daha böyük bir təhlükə ola bilər. Onların qənaətincə, dünya pandemiyadan sonra "böyük pozuntular içində olan və idarə edilməyən” bir dövrə doğru irəliləməkdədir. İki fövqəldövlət arasında ziddiyyətin bu vəziyyəti daha da dərinləşdirəcəyi bildirilir. Çoxları hesab edir ki, iki ölkə arasında yaranmış düşmənçiliyə görə günah ABŞ administrasiyasındadır. ABŞ-ın hərəkətlərinin əməkdaşlıq deyil, parçalanma doğurduğu və bu cür hərəkətlər davam edərsə, normal vəziyyətə qayıtmağın mümkünsüz olacağı, daha böyük ziddiyyətlər və daha böyük təhlükə ilə üzləşəcəyimiz ehtimal edilir. Ən təhlükəlisi odur ki, ABŞ və Çin arasındakı gərginlik yalnız ticarət deyil, bir neçə istiqamətdə böyüyür.

"ABŞ liderliyi”nin gələcəyi

Avropa, xüsusən də təbii qazla bağlı Rusiyadan asılılığını nəzərə alaraq, ABŞ-ın müttəfiqliyi gücləndirmək çağırışlarına zəif reaksiya göstərdi. Həqiqi həlledici amil ABŞ gücünün zəifləməsi, ya da ABŞ-da iqtidarın dəyişməsidir. Bu vəziyyətdə Avropa dövlətlərinin ABŞ-Çin münaqişəsində niyə aydın bir mövqe tutmaq istəməmələri anlaşılandır. Digər dövlətlər ABŞ-la münasibətlərində daha ehtiyatlı bir kurs götürməyə üstünlük verəcək, çünki ikiqütblü beynəlxalq sistem onlara daha çox üstünlük və azadlıq verəcək. Bir sözlə, yeni bir "soyuq müharibə”nin başlanğıcı barədə danışmaq hələ tezdir.
Bu gün mahiyyət etibarilə çoxqütblü bir dünyamız var, amma liberal dünya nizamının təsisatları təhlükə altındadır. Bu, Çinə öz dünyagörüşünü tətbiq etmək imkanı yaradır. Ancaq "soyuq müharibə” modeli təməl baxımdan olduqca təhlükəlidir. ABŞ və Sovet İttifaqı arasındakı qarşıdurmada bir tərəf həqiqətən məğlubiyyətə uğradı – Sovet sistemi tarixdən silindi. Ancaq Çin Sovet İttifaqı deyil, daha güclüdür. Ən yüksək zirvədə sovet ÜDM-i ABŞ-ın 40% -i həcmində idi. Çin on il ərzində ABŞ ilə eyni ÜDM-ə sahib olacaq. Çin ABŞ-ın 19-cu əsrdən bəri üzləşdiyi hər problemdən daha güclü bir rəqibdir. Və bu, bəlkə də on illər öncə idarə olunması lazım olan bir münasibətdir. Zəmanəmizin əsas rəqabəti budur. Çinin bir çox güclü tərəfləri ilə yanaşı, eyni zamanda bir çox zəif cəhətləri də var. ABŞ-ın da böyük zəif tərəfləri var, eyni zamanda diqqətəlayiq bir dinamizmə və özünü yenidən kəşf etmək qabiliyyətinə malikdir. Ancaq Covid-19 pandemiyasının inandırıcı şəkildə göstərdiyi kimi, Çində baş verənlər Çində qalmır.

Kamran