Qırğızıstan - hamının prezident olmaq istədiyi ölkə
Özbəkistan və Türkmənistanın ardınca, Mərkəzi Asiyanın digər bir
dövləti, bir vaxtlar "inqilablar beşiyi” kimi ad çıxaran Qırğızıstan da seçkilərə
hazırlaşır. Bu ölkədə prezident seçkilərinin tarixi elan edilib. Ölkənin rəsmi
nəşrlərinin yaydığı məlumata görə, əgər tarix dəyişməsə, seçkilər noyabrın
19-da baş tutacaq. Ölkədə seçki ili olduğundan maraqlı proseslər yaşanır. Qırğızıstanın
maliyyə vəziyyəti yaxşı deyil - işsizlik, yoxsulluq durmadan artır. Bir vaxtlar
ölkənin əsas donoru hesab edilən Rusiya ölkəyə əvvəlki kimi diqqət ayıra, yardım
edə bilmir. Bu ölkədə çalışan miqrantlar əvvəlki tək ölkəyə maliyyə göndərə
bilmirlər. ABŞ-a gəldikdə, bu ölkənin Manasdakı hərbi bazasının bağlanması ilə
münasibətlər minimuma enib. Qonşu ölkələrlə, konkret olaraq Özbəkistanla bir
vaxtlar gərgin olan münasibətlər də yenicə düzəlir. Tacikistanla isə sərhəd
problemləri yaşanır. Ən təhlükəlisi odur ki, ölkədə radikal dini təşkilatlara qoşulanların
sayı artır. Qonşu Əfqanıstandan olan təhlükə də qalır. Məhz belə bir mürəkkəb
durumda ölkə prezident seçkilərinə gedir. Türkiyə ilə də münasibətlər də normal
deyil. Ölkə rəhbərliyi Gülən məktəblərinin bağlanması barədə tələbə əməl
etməyib.
Bütün bunların fonunda artıq prezident olmaq uğrunda mübarizəyə demək
olar ki, bütün tanınmış siyasilər qoşulublar. Bunların arasında "Ak-Şumkr”
partiyasının lideri Temir Sariyev, "Respublika” Partiyasının sədri Omurbek
Babanov və "Onuquu-İnkişaf”ın lideri Bakıt Torobaev daxildir. Lakin seçki bu
namizədlərlə başa çatmır. Ən əsası, hazırkı prezident Almazbek Atambayevin
xələfinin kim olacağı müəyyən olunmayıb. Bundan əlavə, hələ onlarla yerli
siyasətçi namizədliklərini verməyiblər. Müqayisə üçün deyək ki, 2011-ci ildə
Mərkəzi Seçki Komissiyasına 83 nəfər dövlət başçısı olmaq üçün müraciət
etmişdi. Düzdür, seçkilərə qədər cəmi 16 namizəd gəlib çatsa da, bunun özü də
az rəqəm deyildi. Namizədlərin çoxu seçki prosesinə qoyulmalı olan vəsaitin
məbləğinin çoxluğundan arzusunu reallaşdıra bilmədi.
Onu da qeyd edək ki, hazırkı prezident Almazbek Atambayev seçkilərdə
iştirak edə bilməz. Belə ki, Konstitusiya bir şəxsin ikinci dəfə namizəd
olmasını qadağan edir. Onun prezidentlik müddəti başa çatdıqdan sonra konkret
olaraq hansı işlə məşğul olacağı da bəlli deyil. Ola bilsin, siyasətdən gedib
biznesə qayıdacaq. Ya da parlamentə dönüb özünün Sosial-Demokrat Partiyasının
fraksiyasına rəhbərlik edəcək. Əvvəlki, daha dəqiq desək, 2011-ci il prezident
seçkiləri ilə müqayisədə nələr dəyişib? "Nezavisimaya qazeta” yazır ki, ölkədə
vəziyyət ideal olmasa da, nisbətən stabildir. O zaman aktual təhlükə kimi
hakimiyyətin güc yolu ilə dəyişdirilməsi, eləcə də etniklərarası zorakılıq
hallarının arta biləcəyi ssenarisi göstərilirdi. İndi də bu təhlükələr aradan
qaldırılmayıb və aktuallıq kəsb edir. "İqtisadi durum əvvəlki tək mürəkkəb
olaraq qalır. Son 6 ildə regionda qüvvələr balansı bir qədər dəyişib -
Birləşmiş Ştatların təsiri azalsa da, əvəzində qonşu Çinin təsiri əhəmiyyətli
dərəcədə artıb. Lakin bu da son deyil - qüvvələr balansı seçkilərə qədər bir az
da dəyişə bilər. Prezidentliyə namizədlərin qüvvələri demək olar ki,
bərabərdir. Hansısa namizədin xariclə yaxşı əlaqələri var, kiminsə maliyyə və
media imkanları güclüdür, başqa birininsə yerlərdə güclü dayaqları var. Hamının
diqqətlə və səbirsizliklə gözlədiyi məsələ isə prezidentin xələfinin kimin olacağıdır.
Demək olar ki, böyük əksəriyyət bunun baş verəcəyinə əmindir. Bu varis məlum
namizədlərdən fərqli olaraq inzibati resursları əldə edəcək. Həmin namizədi
xarici oyunçular, o cümlədən Rusiya da dəstəkləyə bilər.
Moskvaya gəldikdə, Kreml hələ ki, susmağa üstünlük verir. Ola bilsin,
prioritet namizəd prezident Vladimir Putinin bu ayın sonu Qırğızıstana səfəri
zamanı müəyyən olunsun. Ümumiyyətlə, Qırğızıstanda Kremldən gələn siqnallara
çox ciddi yanaşırlar. Son günlər bir sıra siyasilər tərəfindən Rusiya ilə
inteqrasiya təşəbbüsləri alqışlanır, hətta Rusiya yazıçılarının əsərlərindən
sitatlar gətirilir. Seçkilərdə iştirak edəcəkləri gözlənilən amerikayönümlü
siyasilərə gəldikdə isə onları nə pulları və komandaları mövcuddur. Onlar da
kədərli formada etiraf edirlər ki, Moskva hansı namizədə üstünlük verəcəksə,
həmin şəxs də prezident seçiləcək. Vaşinqtonun, Astananın, Daşkəndin, Pekinin
mövqeyi daha az vurğulanır. Mütəmadi olaraq ölkənin zəifliyi və xarici təsir
altında olduğu daha çox qabardılır. Siyasi və ictimai dairələrdə isə bu
vəziyyətdən çıxış yolları barədə heç bir fikir irəli sürülmür. Belə bir
təəssürat yaranır ki, yerli siyasətçilər mürəkkəb qərarların qəbulunda
məsuliyyəti sadəcə, bu və digər ölkələrin üzərinə atmağa üstünlük verirlər. Bəs
Kreml seçkilərə müdaxilə edəcəkmi? Çox böyük ehtimalla belə olacaq. Sadəcə,
məsələ müdaxilənin hansı səviyyədə olmasındadır. Moskva üçün bu, tək imkan
deyil, həm də risk deməkdir.
Siyasi proseslərdə açıq iştirak Rusiyanı özünün
maliyyə və imici ilə xarici müşahidəçidən proseslərin birbaşa iştirakçısına çevirə
bilər. Mövcud vəziyyəti və yerli elitanın "kamillik” dərəcəsini nəzərə alaraq
hansısa bir namizədə açıq dəstək sonra ciddi nəticələrə gətirib çıxara bilər.
Ola bilsin ki, Rusiya üçün kənarda durmaq və qırğız siyasətçilərə kimin daha
güclü olacağı müəyyən olunana qədər gözləmək yaxşı olardı. Bu, həm də yerli
elita arasında mənfi, infantil (inkişafdan qalma) əhval-ruhiyyənin azalmasına
və daha potensial siyasətçinin ortaya çıxmasına gətirib çıxara bilər. Gələcəkdə
qalibin müəyyən olunmasında ölkədəki iqtisadiyyat və təhlükəsizlik
məsələsindəki vəziyyət əsas şərt olacaq. Bu isə o deməkdir ki, qalib iqtisadi
və hərbi təhlükəsizliyin təmin olunması üçün Rusiya ilə mehriban qonşuluq
münasibətləri saxlamağa məcbur olacaq.
Azər NURİYEV