Qətərə qarşı baş verənlərdə ərəb rəqabəti, ənənəvi İran faktoru və İsrail amili ciddi önəm daşıyır
Səudiyyə Ərəbistanı, Bəhreyn və BƏƏ, həmçinin Misir
Qətəri terror təşkilatlarına və onların bu ərəb ölkələrində daxili vəziyyəti gərginləşdirmək
üzrə fəaliyyətlərinə dəstək verməkdə ittiham edərək rəsmi Doha ilə diplomatik əlaqələri
kəsdiklərini bəyan ediblər. Sonra bu ölkələrin sırasına Yəmən, Liviya, Maldiv və
Afrika ölkəsi Mavrikiy də qoşulub. Hətta bəzi ölkələr bu bəyanatın ardınca Qətərlə
sərhədlərini də bağlayıblar. Bununla yanaşı, Səudiyyə Ərəbistanının informasiya
və mədəniyyət nazirliyi Qətərin "Əl-Cəzirə” telekanalının ölkədəki ofisinin
bağlanması və telekanalın Səudiyyədə yayımı ilə bağlı lisenziyanın ləğvi
haqqında qərar verib. Sözügedən qərar Əl-Cəzirənin terror təşkilatlarının
planlarını təşviq etməsi, Yəməndəki Husi silahlılarını dəstəkləməsi, Səudiyyə
Ərəbistanının daxili işlərinə qarışması və qarşıdurma yaratması səbəbi ilə əlaqələndirilib.
Qətər Xarici İşlər Nazirliyi baş verənlər barədə bəyanat yayaraq, 4 ərəb ölkəsinin
rəsmi Doha ilə diplomatik münasibətləri kəsmək barədə qərarını əsassız sayıb.
Yaxın Şərqdə baş verən bu proseslərlə bağlı "Kaspi”nin suallarını siyasi şərhçi
Vüqar Zifəroğlu cavablandırır.
- Vüqar müəllim,
bu günlərdə 8 ölkə Qətəri terror təşkilatlarına və onların bu ərəb ölkələrində
daxili vəziyyəti gərginləşdirmək üzrə fəaliyyətlərinə dəstək verməkdə ittiham
edərək, rəsmi Doha ilə diplomatik əlaqələri kəsdiklərini bəyan ediblər. Qətər
ünvanına səsləndirilən bu ittihamlar nə dərəcədə əsaslıdır?
- Təbii ki, ciddi səbəblər var. Son 5 ildə ciddi rəqabət
içində olan Səudiyyə Ərərbistanı ilə Qətər arasındakı münasibətlərin açıq müstəvidə
kəskinləşməsi diqqət çəkicidir. Rəsmi Dohanın ünvanına səslənən ittihamlar
kifayət qədər ciddidir. Qətər terrora dəstək verməkdə günahlandırılır. Səbəb bu
kiçik, lakin strateji əhəmiyyətə malik olan ərəb ölkəsi rəsmilərinin
"Hizbullah” və "Hamas”a yönəlik açıqlamalarda onları terror deyil, "dirəniş” təşkilatları
kimi qəbul etməyin lazım olduğunu açıqlamalarıdır."İxvan-ül Müslimin” hərəkatına
kifayət qədər ciddi siyasi və ideoloji dəstək saxlayan bu sünni ərəb ölkəsinin
birdən-birə İrana bağlı olan təşkilatlara belə isti münasibət sərgiləməsi, hələ
bunun ABŞ prezidentinin kifayət qədər ciddi müzakirə predmeti olan Yaxın Şərq səfərindən
çox az müddət sonra baş verməsi, təbii ki, ciddi səbəblərlə əlaqədardır.Burada
ərəb rəqabəti, ənənəvi İran faktoru, İsrail amili də ciddi önəm daşımaqdadır.
Bu sadalananların hər biri münasibətlərdəki gərginliyi açan kilid məqamlardır.
Ərəb ölkələri arasında siyasi rəqabət içində daha çox olan iki ölkə məhz Qətər
və Səudiyyə Ərəbistanıdır. Bu isə son dərəcə mürəkkəb və rəngarəng olan İslami
siyasi-ideoloji hərəkatda özünəməxsus yeri olan mühafizəkar-sələfi cərəyanda
liderliyi üstlənmə çabasıdır. Qətər, Misirdə yaranmasına rəğmən, mühafizəkar cərəyanlar
arasında kifayət qədər ciddi mövqeyə malik olan "İxvan” – "Müsəlman qardaşlar”
hərəkatına dəstək verərək, Səudların 20-ci əsrin əvvəllərindən etibarən öz nəzarətləri
altında saxladıqları sələfi-mühafizəkar hərəkata müdaxilə imkanları əldə etməkdə
idi. "Ərəb baharı”ndan sonra ard-arda Tunis, Əlcəzair və Misirdə "əxi”lərin əldə
etdikləri siyasi qələbələr, heç şübhəsiz ki, həm də Qətərin qələbələri idi. Və
sonrakı proseslərdə bu hərəkatın öz mövqelərini itirməsi, hətta bir çox ölkələrdə
qadağalara məruz qalmaları da, şübhəsiz ki, Qətərin mövqelərinə vurulmuş zərbələr
idi. Bu qarşıdurmanın pik həddi isə 2013-cü ilin iyulunda Misirdə yaşandı. Qətər
"İhvana” tam mənası ilə dəstək verən ən başlıca dövlətdir. Vurğulamaq lazımdır
ki, "İxvan”-Sələfi qarşıdurmasının nəticəsidir ki, Misirdə Mursi iqtidarı hərbçilər
tərəfindən hakimiyyətdən salınarkən yerli sələfilər orduya dəstək verdiklərini
gizlətmədilər.Təkcə Misirdə deyil, son 2 ildə Liviya və Suriyada da bu
iki ərəb ölkəsinin maraqları ciddi şəkildə kəsişməkdədir və onların dəstəklədikləri
qüvvələr kəskin şəkildə fərqli yönlərdə təmsil olunmaqdadırlar. Hətta bu iki
ölkə Liviyada iki fərqli hökuməti də dəstəkəməkdə idilər. Suriyadakı müxalifət
içində parçalanmalar da biri-biri ilə rəqabət içində olan bu iki ölkənin fərqli
qruplaşmaları dəstəkləmələrinə yol açmaqdadır. Qətər əgər, yerli sünni-ərəb əşirətlərinə
yardım və dəstək verirsə, Səudiyyə daha çox üçüncü ölkələrdən gələn və müxalifət
tərəfində döyüşən qüvvələri dəstəkləyir. Hər iki ölkə Əsədin devrilməsində həmfikir
olsalar da, müxalifət içində öz güclərini artırmaq niyyətindədirlər və post-Əsəd
dövrünə maraqlarına uyğun alternativləri formalaşdırmaq niyyətindədirlər. Bu
zaman diqqət çəkən məqam odur ki, müxalifətin siyasi qanadında Səudiyyə Ərəbistanı,
hərbi qanadında isə Qətər nüfuzludur.
- Qətərlə
diplomatik münasibətlərin kəsilməsi Yaxın Şərqdə böhran vəziyyətini aradan
qaldıracaqmı?
- Əlbəttə ki, yox. Əksinə, bu qarşıdurmanı daha da
dərinləşdirə bilər. Lakin əks tərəfin verdiyi mesajlardan da göründüyü kimi, tərəflər
böhranın daha da dərinləşməsinə yol verməyəcəklər. Qətər ərəb ölkələri ilə
münasibətlərinə son dərəcə həssas yanaşır və durumun daha da kəskinləşməsində
maraqlı deyil. Səudiyyə Ərəbistanı isə İran faktoruna görə Qətəri öz
sıralarında görməyi hədəfləyir. Bu səbəbdən münasibətlərin normal məcraya düşməsi
və gərginliyin azaldılması məqsədi ilə bir yol xəritəsinin ortaya atılacağı
mümkündür. Zatən bununla bağlı Birləşmiş Ərəb Əmirliklərinin xarici işlər üzrə
dövlət katibi Ənvər Qarqaş müvafiq açıqlama ilə çıxış edib.
- Siz əvvəlki
suallara cavabınızda baş verən hadisələrdə İran faktorunu vurğuladınız. Bəs
Rusiyanın hadisələrdə rolu nə dərəcədədir?
- Rusiya baş verən proseslərdə kilid isim deyil.
Buna baxmayaraq Moskva bölgədə ciddi maraqları olan bir güc olaraq baş verənlərdən
maksimum dərəcədə yararlanmağa çalışacaq və öz vasitəçilik missiyasını təklif
edəcək. Lakin İran faktoru əhəmiyyətlidir. Hələ iki il əvvəl Qətərli
diplomatların Livanda "Hizbullah” rəhbərliyi ilə görüşmələri və ardınca da bu
ölkənin xarici işlər nazirinin Suriya problemində İranın rolunun "həyati əhəmiyyət”
daşımasını açıqlamasına diqqət çəkmək istərdim. Ümumiyyətlə, bölgədə İranı
ciddi təhdid olaraq görən Səudiyyədən fərqli olaraq, Qətər "bölgədə güclü bir
İran istəyirmiş” kimi görünür. Yəni burada biz daha loyal münasibətin şahidi
olmaqdayıq. Xüsusi vurğulamaq istərdik ki, Qətərin təcridi siyasətində önəmli məqam
məhz İrana olan bu loyal münasibətdir. Trampın iqtidara gəlişi ilə İranla
münasibətlərdə yaşanan gərginliklər fonunda, amerikalıların dövlət başçısının
Yaxın Şərq səfəri zamanı bu ölkəyə münasibətlə bağlı Səudiyyə Ərəbistanı ilə
aparılan məsləhətləşmələr, ABŞ-ın İrana münasibətində izləyəcəyi siyasətin
konturlarını dəqiqləşdirməyə xidmət edirdi. Səudiyyə Ərəbistanı İranın təcridində
önəmli mərkəz halını aldı. Yüz milyardlarla dollarlıq silah razılaşması, əslində
bunun bir əlaməti idi. Burada diqqət çəkən başqa bir məqam odur ki, İran ilə
birlikdə dünyanın ən böyük təbii qaz qaynaqlarına sahib olan, 15 milyard təsdiqlənmiş
neft ehtiyatı olan Qətər, geosiyasi durumu səbəbi ilə İran ilə birlikdə hərəkət
etdiyində körfəzdəki güc balansına ciddi təsir edə biləcək gücdədir. Bu səbəbdən
Səudiyyə Ərəbistanı zorla da olsa Qətəri İrana qarşı koalisiyanın içinə çəkmək
məcburiyyətindədir. Ər-Riyad bunu edə bilməsə, Dohanı təsir imkanlarını
minimuma endirməklə təcrid etməyə çalışacaq.
- İsrail
faktoru, necə, burada rol oynayırmı?
- Bəli, bu da ciddi amildir. Obama dönəmindən fərqli
olaraq, ABŞ-ın hazırkı Yaxın Şərq siyasətində maraqlı və diqqət çəkən məqam
İsrailə münasibətdir. Trampın ağlama divarı önündə dua edən ilk prezident
olaraq tarixə keçməsi, yalnız yəhudi mədəniyyətinə və inancına göstərilən bir
sayğı olmaqla yanaşı, həm də okeanın o tayının yenidən İsrailə Yaxın Şərq siyasətində
ciddi önəm verməsinin bir nümunəsi kimi də qiymətləndirilməlidir. İsrailin
"İxvan”a münasibəti son dərəcə mənfidir və Misirdə baş vermiş hərbi çevriliş
zamanı bunu dəstəkləyən ilk tərəflərdən biri məhz onlar oldu. Bu siyasi hərəkat
dəfələrlə İsrailə münasibətdə radikal yanaşması ilə seçilib və dəngələrin dəyişdiyi
bir dönəmdə Amerikanın bu kimi hərəkatlara siyasi və maddi dəstək verməsi səbəbi
ilə Qətəri ərəblərin əli ilə sıxışdırmasından təbii heç nə ola bilməz. Bu gün regionda
İsrailin rolu yenidən artmaqdadır və bununla hətta ərəblər də razılaşır.
- Qətər ətrafında
diplomatik gərginliyin yaranması neft qiymətlərinə hər hansı formada təsir edə
bilərmi?
- Təkcə neftin qiymətlərinə deyil, fond birjalarına
da öz təsirini göstərmiş olacaq. 7 ölkənin rəsmi Doha ilə diplomatik münasibətlərini
kəsməsindən ən çox zərbə alan da Qətər Milli Bankı olub. Belə ki, onun
aksiyaları 10 faiz ucuzlaşıb. Qətər kiçik ölkə olsa da, ciddi iqtisadi gücü var.
Böhranla əlaqədar olaraq neftin qiymətində də qeyri-stabil durum yaşanacaq. Məsələn,
hazırda bir sıra proqnozların əksinə olaraq neftin qiymətində azalmalar müşahidə
edilir. Faktiki olaraq, "Qətər məsələsi” OPEC üzvlərini iki fərqli cəbhəyə
ayırıb. İordaniya, Oman və Küveyt Qətərlə münasibətləri davam etdirəcəklərini
açıqlayıblar. Böhranla əlaqədar olaraq OPEC-in hasilatın azaldılması ilə bağlı
öhdəliklərin yerinə yetirilməməsi riski dünya bazarına təsir göstərməkdədir.
- Türkiyə
prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğanın təşəbbüsü ilə Rusiya prezidenti Vladimir
Putinlə telefonla danışığı olub. Hər iki ölkə lideri Qətər ətrafında yaranmış vəziyyəti
müzakirə ediblər. Sizcə Türkiyənin vasitəçiliyi Qətər ətrafında yaranan gərginliyi
aradan qaldıra bilərmi?
- Təkcə Rusiya ilə deyil, Səudiyyə Ərəbistanının
kralı Salman bin Əbdüləziz Al Səudla da telefon danışığı olub. Hər halda,
Türkiyə aktiv şəkildə böhranın həlli üçün dövriyyəyə girib. Əminliklə
vurğulamaq olar ki, rəsmi Ankara böhranın daha da dərinləşməsinin qarşını almaq
üçün bütün diplomatik səylərdən istifadə edəcək. Türkiyə Xarici İşlər
Nazirliyinin rəsmi saytında yerləşdirilən açıqlamadan da bəlli olur ki, Ankara strateji
əməkdaşlıq qurduğu və regional sülh, təhlükəsizlik və sabitlik baxımından mühüm
rola malik olan Körfəz Əməkdaşlıq Şurası üzvlərinin öz aralarındakı fikir
ayrılıqlarını danışıqlar və qarşılıqlı anlaşma yolu ilə həll etmələrində
maraqlıdır.
- Azərbaycanın
həm Səudiyyə Ərəbistanı, həm də Qətərlə diplomatik münasibətləri, hər iki ölkə
ilə yaxşı əlaqələri var. Belə olan halda rəsmi Bakı necə davranmalı, necə mövqe
nümayiş etdirməlidir?
- Doğru qeyd edirsiniz ki, bizim hər iki ölkə ilə
xoş münasibətlərimiz var. Azərbaycan bir neçə gün əvvəl İslam Həmrəyliyinə
çağırış edən idman oyunlarına ev sahibliyi etdi. Bu il ölkəmizdə "İslam Həmrəyliyi”
ili elan edilib. Biz İslam sivilizasiyasının həmrəylik və sülh içində olmasına
çağırış edirik. Azərbaycan iki ölkə arasında münasibətlərin tezliklə yoluna
qoyulmasında maraqlıdır.
Rufik
İSMAYILOV