Qəhrəmanlıq nəğməsi
"Sid haqqında nəğmə” öz epik xələfləri və
sələflərindən olduqca fərqlənir. Hətta müasir araşdırmaçılar janrın izahı üçün
romanlaşan tərcümeyi-hal, yeni epopeya, qafiyəli xronika kimi əcaib adlar
düşünməyə çalışırlar – lakin həmin adların hər biri poemanı əsl epikadan
fərqləndirmək məqsədi daşıyır.
Həqiqətən də "Sid haqqında nəğmə” olduqca qeyri-adidir. Burada adətən eposa xas olan əlamətlərdən heç biri – nə mübarizənin təsviri, nə fantastika, nə hiperbolizasiya (hiperbolizasiya –təxəyyül obrazlarının yaradılmasında mübaliğədən istifadə – X.N.), nə də qeyd-şərtsiz qəhrəman və eyni zamanda müstəsna macəra və hadisələr mövcud deyil. O, sanki sadə və bayağı mətn təəssüratı yaradır.
Rus dilindən tərcümə edən: Xatirə Nurgül
Həqiqətən də "Sid haqqında nəğmə” olduqca qeyri-adidir. Burada adətən eposa xas olan əlamətlərdən heç biri – nə mübarizənin təsviri, nə fantastika, nə hiperbolizasiya (hiperbolizasiya –təxəyyül obrazlarının yaradılmasında mübaliğədən istifadə – X.N.), nə də qeyd-şərtsiz qəhrəman və eyni zamanda müstəsna macəra və hadisələr mövcud deyil. O, sanki sadə və bayağı mətn təəssüratı yaradır.
Elə iki ayrı təxəllüsü olan qəhrəman – onlardan biri
Siddir, bu isə ərəbcədən tərcümədə "cənab” deməkdi, digər Kampeador təxəllüsü
isə latıncada "döyüşçü” mənasını daşıyır – Rodriqo Dias de Bivar özü də ilk
baxışdan heç də epik qəhrəmana oxşamır. O, gənc deyil, olduqca qayğıkeş, hətta
himayədardı – bu xüsusda qumla dolu sandıqların olduğu məşhur epizodu
xatırlamaq kifayətdir. O, öz təbəəsinin qayğısına qalır: onların nikahlarını
kəsir, yaşamaqları üçün pul vəsaiti verir. Amma ən əsası o, əməli cəhətdən heç
vaxt döyüşdə görünmür, ən böyük incikliyi isə poemanın finalında baş verən
məhkəmə mübarizəsində həll edir.
"Sid haqqında nəğmə”nin yeganə əlyazması günümüzə
qədər gəlib çatmışdır – bu XIV əsrdə Per Abbat adlı şəxs tərəfindən daha qədim
dövrdən qalma mətn əsasında tərtib edilən əlyazmadır. (Əlyazma tarixi 1207-ci
ilə və ya ispan erası ilə 1245-ci ilə aid olsa da, biz bunun yazılma, yoxsa
yaranma tarixi olduğunu və ya mətnin ayrı-ayrı mənbələrdən toplanması və ya
ancaq daha qədim variantdan nüsxələmə olduğunu dəqiq bilmirik). Bu, poemanın şifahi ənənə ilə
fransız epik ənənəsinin təsiri altına düşdüyü və artıq mövcud olan "kantares de
gesta” janrında, yəni xadimlik haqqında nəğmələrlə formalaşmağa başladığı
zamandır və o şifahi ifa üçün nəzərdə tutulmuşdur. Poemanın şifahi ifa
edilməsini isə finalda huqların (janqlyor, hoqqabaz – X.N.) öz ifası əvəzində
ödəniş istəməsinin əks olunduğu sətirləri təsdiq edir.
Həqiqətən də,
poema digər epik mətnlərə bənzəmir. Niyə? Hər şeydən əvvəl yəqin o səbəbdən ki,
içərisində danışılan hadisələrlə mətnin meydana çıxması arasında olduqca az
zaman fərqi var və Rodriqo Dias de Bivar – həqiqi, tarixi, real mövcud olan
personaj, bundan başqa isə hələ həyatda ikən qəhrəman şöhrətinə sahib olmuş
insandır. Biz onun haqqında bir çox həm latın, həm də ərəb silsilə mənbələrindən
öyrənirik. Bu tərcümeyi-hal həm həyatı, həm də ölümdən sonrakı zamanı əks
etdirir. Mətndə eyni zamanda Sidin dəfn edildiyi San Pedro de Kardenya monastırında
formalaşan axirət həyatı da əks edilir.
Həqiqi Rodriqo
Dias de Bivarın tərcümeyi-halı hər bir ispana yaxşı məlumdur. O, ispan
tarixinin ən mühüm anlarından biri olan Rekonkistlərin mavrlarla mübarizəsinin
ən parlaq fiqurudu. Sid həyatda ikən çoxsaylı hünər və qələbələri, eyni zamanda
qüruru və həm latın, həm də ərəb xronikalarında təsvir edilən intizamsızlığı
ilə şöhrət qazanmışdı. Onu cəsarət və igidlik dolu, amma dərrakə və
ehtiyatlılıqdan məhrum olmamış ümidsiz insan kimi təsvir edirlər. Biz Sid
haqqında nə bilirik? O, öz vassaları üçün qayğıkeş süzeren (feodalizm
dövründə: öz vassallarının hökmdarı olan böyük feodal – X.N.) olmuşdur,
zadəgan nəslindəndi, amma ola bilər ki, bu nəsil əslində, o qədər də adlı-sanlı
deyil və Sid aralarındakı gərgin münasibətlərə baxmayaraq öz kralı VI Alfonsoya
sadiqdi.
Hələ VI Alfonso
taxta çıxdığı zaman kralı böyük qardaşı II Sançonun ölümündə təqsirli
olmadığına dair and içdirən həmin on iki cəngavərin arasında Sid də vardı. Həm
də cəngavərlərin sayının on iki olmasına baxmayaraq, qiyamçı şöhrəti məhz Sidin
adına yazılmışdı. Görünür, buna əsas səbəb onun məşhur taleyi olmuşdur. Axı o,
kralla münasibətlərini iki dəfə pozmuş, iki dəfə təqib edilmiş, həyatının son
hissəsini isə Kastiliyadan uzaqda, mavritan torpaqlarında, Valensiya adlanan
istila edilmiş şəhərdə keçirmişdir. "Sid haqqında nəğmə” bu hadisə də təsvir
edilmişdir. Beləliklə,
məlum olur ki, "Sid haqqında nəğmə” həqiqətən də çoxsaylı tarixi hadisələrlə
əhatələnmişdir: burada kral Alfonso ilə dalaşmanı xüsusi qeyd etmək olar
(reallıqda həmin dalaşma iki dəfə baş tutmuşdur, poemada isə bir dəfə
göstərilir). Burada Valensiyanın ələ keçməsi ilə yanaşı, həm də Barselona qrafı
Berenqari üzərində qələbə və bir çox mavritan şəhərlərinin istilası da yer
almışdır.
Lakin
poemanın tarixiliyini həddən ziyadə dəyərləndirməyə dəyməz. Yadda saxlamaq
lazımdır ki, məsələn şəhərlərin istilasının nəticəsi başqa idi. Amma ən əsası
poemanın Sidin qızlarının təhqiri ilə bağlı olan bütün ikinci hissəsi əksərən
və tamamilə uydurmadır. Eposlar heç zaman tarixi hadisələri, əslində, olduğu
kimi göstərmir. "Sid haqqında nəğmə”nin epik cəhətdən zəif
olması hissi bir çox hallarda qəhrəmanın öz obrazı ilə bağlıdır. Həqiqətən də,
Sid ənənəvi döyüşçü-qəhrəmana o qədər də oxşamır, heç monarx kimi klassik epik
personaja da bənzərliyi yoxdur. Əslində, onun obrazı bu iki ampluanın uyğunluğu
əsasında yaranır: o, həm döyüşçü-qəhrəmanın, həm də hökmdar-qəhrəmanın
cizgilərini özündə birləşdirir.
Onlar sanki
axaraq bir-birinə qarışırlar: Sid poemanı demək olar ki, ənənəvi
qəhrəman-döyüşçü kimi başlayır, hökmdar ampluasında isə bitirir. Görünür, bu,
Sidin qalib qəhrəman – həlak olmaq əvəzinə daha çox hörmət və şöhrət əldə
etməli olan qəhrəman olmasına görədir. Sözsüz ki, tale də ona adının iki vacib
və əsas düsturlarında ifadə edilən uğur, qələbə vəd edir: "hər vaxtın xeyir,
həyata qədəm qoymuş”, "hər vaxtın xeyir, qılınca qurşanmış”. Sidin obrazının
ikili tərəfli olması poemanın iki hissəli kompozisiyasında təsvir edilib.
Əslində isə burada iki hissə var. Poema olduqca ənənəvi şəkildə – Sidin kralla
dalaşmasından sonra qovulması ilə başlayır, burada cərəyan edən əsas hadisələr namusla bağlıdır.
Şəxsi məkanının
sərhədlərindən kənara çıxdıqda Sid həqiqi qəhrəman-döyüşçü kimi hərəkət etməyə
başlayır. O, şəhərləri bir-birinin ardınca istila edərək hərbi hünərlər
göstərir və poemada deyildiyi kimi "uğurlu şücaətləri şöhrətini çoxaldır”.
Qəhrəmanın şöhrəti onun kralla barışmasına səbəb olur. Evlilik həyatına qədəm
qoyan qızları isə elə Sidlə birlikdə Valensiyaya yollanırlar. Ardınca ikinci
hissə başlayır. Burada isə Sid özünü bir az fərqli aparmağa başlayır. O, artıq
sadəcə hərbi şücaət göstərən və kralın bağışlamasına layiq olmağa çalışan
qəhrəman deyil. Burada o, hökmü altında saxladığı şəhərə sahib olan təbəəsinə
görə cavabdeh olan hökmdardı.
Sid bayaq
dediyimiz namus konfliktini bu hissədə fərqli tərzdə həll edir: o, özü döyüşə
çıxmır – mübarizə ilə, vassallarının narazı olduğu şəxslərlə döyüşləri ilə
bitən məhkəmə prosesinə başlayır. Sidin özü isə hazırkı vəziyyətdə ancaq
izləyicidir. Eyni zamanda qeyd etmək lazımdı ki, bu anda mövzu da dəyişir. Yəni
birinci halda kralla vuruşmaq olduqca ənənəvi, artıq qeyd etdiyimiz kimi epik
başlanğıcdırsa, ikinci hissədə bu, nəsillərin davası mövzusudur, çünki söhbət
məşhur ispan nəsilləri arasındakı konfliktdən gedir. Və infantların (Orta
əsrlərdə İspaniyada, Portuqaliyada şəhzadələrin daşıdığı titul – X.N.) təhqiri
ancaq məhkəmə mübarizəsi ilə yoxa çıxacaq. Gördüyümüz kimi, əslində, tam ənənəvi və poemanın hər
iki hissəsində yer almış əsas epik janra məxsus şərəf və ləyaqət mövzuları
Sidin obrazı ilə bağlıdır. Konfliktlərdən birinin döyüşçüyə xas üslubla –
mübarizə ilə bitməsi, ikinci konfliktin isə başçının həll etməsi kimi –
mühakimə üsulu ilə yekunlaşması isə ayrı mövzudur. Əslində, Sid poemada epik
cəhətdən tamamilə ənənəvi obrazdır. O, əzab çəkir, acı göz yaşları tökür, evlə
vidalaşır, öncəgörmələri izləyir, arvadı və qızı ilə ayrılan zaman ağlayır.
Həmfikirlərinə qarşı olduqca qayğıkeşdir, qəhrəman üçün səciyyəvi olaraq
düşmənlə mərhəmətli, xainlə amansızdır. Onun Babyeka adlı gözəl atı, Tison və
Koloda adlandırdığı iki qılıncı var. Bundan başqa onun gözəl saqqalı da var
(Sidə "məşhur saqqalı” deyirlər). O ki qaldı Sidin ağlına, xeyirxahlığına,
mərhəmətinə – bu bir tərəfdən başçının ampluasının təsir gücü, digər tərəfdən
vassal münasibətlərinin orta əsrlərdə mövcud olan sistemi ilə bağlıdır. Bununla
belə, Sid əlbəttə ki epik qəhrəmandı və bunu onun gələcək taleyi də
göstərəcəkdir.
Əslində, Sidin
hekayəsi "Sid haqqında nəğmə” ilə bitmir, əksinə başlayır. Ardınca çoxsaylı
ispan xronikası, şifahi poema ənənələri, Sidin Kampeador haqqında
formalaşdırdığı nəhəng sayda xüsusi romanslar silsiləsi ilə rastlaşırıq. Eyni
zamanda onu da qeyd etməliyik ki, XVII əsrdən başlayaraq bu süjet barokko ispan
teatrına keçərək oradan bütün Avropaya yayılmışdır.
Mənbə:
academia.edu
İrina YerşovaRus dilindən tərcümə edən: Xatirə Nurgül