Qədirbilənliyin əks-sədası
Azərbaycanımızın
bütün bölgələri gözəl və təkrarsızdır. Hər birinin də özünə məxsus tarixi, təbiəti,
mətbəxi, fədakar sakinləri, ən başlıcası da ona şöhrət gətirən övladları, adını
ellərə tanıdan məşhur simaları var. Vətənimizin Qərb qapısı adlandırılan Qazax
mahalı bizim coxumuzun yaddaşında şairlər vətəni kimi vəsf olunmaqdadır. Bu
dilbər bölgəmizin qoynundan pərvazlanan şair və yazıçıların sadəcə adlarını
yazsaq, böyük bir siyahı alınar. Bu yerdə uzun illər bir redaksiyada
çalışdığımız, maşın qəzasında həlak olmuş, gözəl şair və publisist Eldar Nəsib
Sibirelin misraları yadıma düşür:
Gözünü aç bu
elə, obaya yaxşı bax,
Damcı bulağında durub, Dəli Kürə qarış bax!
Ərlər, ərənlər yurdu olub bu torpaq!
Hər kaha, hər mağara sirli Azıxdır, oğlum,
Bura Qazaxdır, oğlum!
Masamın üstündəki yenicə çapdan çıxmış " Qazax
mahalının alimləri” adlı kitabı çox maraqla vərəqlədim. Hər səhifəsindən
müdrik, elmli, fədakar, məşhur insanların yazıya köçürülmüş mənalı həyat yolu,
elmi fəaliyyəti boylandı. Yeni nəşrin müəllifləri Salatın Əhmədli, Rövşən
Babanlıdır. Bəri başdan onlara öz minnətdarlığımı bildirirəm. Belə məzmunda kitabların
hazırlanması çox vacibdir. Ömrünü elmə həsr etmiş insanların bu şəkildə oxuculara tanıdılması təqdirəlayiqdir.
Bu, həm də ehtiramın, məhəbbətin, qədirbilənliyin əks-sədasıdır.
Akademik Teymur Bünyadovun "Fəxr edin, qürur duyun” adlı ön sözündəki
fikirləri kitabın əhəmiyyətini bir daha oxucuya bəyan edir: " XVII-XVIII əsrlərdə
Qazax elində dərin təhsil almış və xalq arasında alim kimi tanınan dəyərli
isimlər xeylidir... XX əsrdən etibarən Qazaxın dünya şöhrətli alimləri geniş ərazidə
tanınır, sayılır, seçilir. Onlar xalqımıza baş ucalığı, şərəf gətirənlərdir”.
Müəlliflər uzun illər apardıqları axtarışlar, gərgin əmək sayəsində əslində mükəmməl bir
ensiklopedik əsərə imza atıblar. 700-dən artıq alim haqqında məlumat
hazırlamaq, həqiqətən ağır zəhmətdən, vətəndaşlıq qayəsindən və millət sevərlikdən
xəbər verir. Teymur Bünyadovun bir etirafı da təsdiqləyir ki, bu
ensiklopediyaya müəyyən səbəblər üzündən düşməyən bəzi alimlər də var. Əslində
müəlliflər həmin alimlərin adlarını kitabın sonunda veriblər. Sadəcə, elmi fəaliyyətləri
və həyat yolları barəsində məlumat yoxdur. Güman edirik ki, müəlliflərin bu
istiqamətdəki axtarışları nəticəsiz qalmayacaq.
Kitab
ayrı-ayrı bölmələrdən ibarətdir. "Akademiklər” adlanan ilk bölmədə Səməd
Vurğun, İlyas Abdullayev, Aslan Aslanov, Teymur Bünyadov, Rasim Əfəndi, Nizami
Cəfərov, Şahin Mustafayev və digər elm fədailəri barədə oxuyuruq. "Akademiyanın
müxbir üzvləri” bölməsində isə 9 nəfərin haqqında məlumat var. Bu insanların hər
birinin elmi fəaliyyəti şərəfli alim ömründən xəbər verir. Amma burada bir şəxsiyyət
var ki, onun adını xüsusi çəkmək istərdim. Hələ sovet dövründə biz onunla fəxr
edir və qürur duyurduq. Bu, geologiya -minereologiya
elmləri doktoru, professor Fərman Salmanovdur. O, 1931-ci ildə Şəmkir şəhərində
anadan olub. Əslən Qazağın Aşağı Salahlı kəndindəndir. Atasının xidməti vəzifəsinə
görə uzun müddət Şəmkirdə yaşayıb. Kuzbasda-neft yataqlarında işləyən həmyerlimiz
100-dən çox neft-qaz yatağını kəşf etmişdi. Bu böyük zəhmətinə görə ona
Sosialist Əməyi Qəhrəmanı, Lenin mükafatı laureatı adları verilmişdi.
Üçüncü hissədə isə 600-dən çox elm fədaisinin həyatına
güzgü tutulmuşdu. Bu alimlərin də arasında 100-dən cox xanımın olması həqiqətən
qürur vericidir. Çoxunun adını ilk dəfəydi oxuyurdum, amma elmdəki xidmətləri
ilə tanış olduqca müəlliflərin necə xeyirxah və həm də çox vacib tədqiqat
apardıqlarını alqışladım. Maraqlı insanlar, talelər, ən başlıcası ilkinlər.
Onlardan biri - Sona Rəhimova 1883-cü ildə anadan olub. Atası görkəmli həkim
İbrahim Xarkovda işləyirmiş. Bu səbəbdən də Sona Xarkov Qadın Gimnaziyasında
orta təhsil alıb. Burada alman, fransız və ingilis dillərini öyrənib. 1900-cü
ildə İsveçrənin Lozzanna Universitetinə daxil olub, lakin ailə vəziyyətinə görə
Peterburq Qadın Tibb İnstitutuna dəyişdirilir. 1898-ci ildə institutu fərqlənmə
diplomu ilə bitirən Sona Rəhimova 1915-1924-cü ilə kimi təhsil aldığı ali məktəbin
tibb fakültəsində çalışıb. 1925-ci ildə Azərbaycana dönən Sona xanım Azərbaycan
Tibb Universitetinin göz xəstəlikləri kafedrasında assistent, baş müəllim,
dosent, professor vəzifələrində çalışıb. Tibb elmləri elmi dərəcəsi alan ilk azərbaycanlı
qadındır. 100 il ömür sürüb.
Belə ilkinlərdən biri də 1914-cü ildə Qazax
rayonunun Salahlı kəndində anadan olmuş Nigar Usubova 1921-ci ildə Bakıdakı 34
saylı orta məktəbdə və konservatoriyanın nəzdindəki musiqi məktəbində oxuyub.
Sonra musiqi məktəbinin fortepiano sinfini bitirib. 1930-cu ildə Azərbaycan Sənaye
İnstitutunun texnologiya fakültəsinə daxil olunub. 1935-ci ildə bu ali məktəbi
kimyaçı-texnoloq ixtisası üzrə bitirib. On il hərbi zavodda işləyib. Musiqiyə
olan həvəsi onu nəhayət Azərbaycan Dövlət Konservatoriyasının fortepiano sinfinə
aparmışdı. Oranı bitirdikdən sonra 1947-ci ildə Moskva Dövlət
Konservatoriyasının aspiranturasına qəbul olunub. 1950-ci ildə Moskvada
"Arenskinin fortepiano əsərləri” mövzusunda dissertasiya müdafiə edərək sənətşünaslıq
namizədi elmi dərəcəsi alıb. Nigar Usubova elmin bu sahəsində ilk elmi ad alan
azərbaycanlı musiqiçi qadındır.
Ötən əsrin əvvəllərində
məşğul olduqları elm sahələrinin həm ali dərəcəsini qazanmaq, həm də ilkinləri
sırasında dayanmaq hansı çətinliklərdən keçirdi məlumdur. Bu kitab məni necə
heyrətləndirdi, ifadə edə bilmirəm. Qazax mahalının geniş dünyagörüşlü və fədakar
alim xanımları mənə qeyri-adi duyğular yaşatdı. Bu cəsur, istedadlı, alim
qadınların sırasında ilk pedaqoq, ilk sənətşünas,
ilk ədəbiyyatşünas, ilk həkim, ilk baytar, ilk türkoloq, ilk musiqiçi... Bu
öncüllərin sırası çox genişdir. Onlardan bir-neçəsinin adını ehtiramla anmağı
özümə borc bildim. Pedaqoq alim Dilrüba Qaravəliyeva, Azərbaycanda ilk orqan
musiqisi məhz onun adı ilə bağlı olan Zəhra Cəfərova, cərrah Sevil Qiyasbəyli
(Uzun illər Hindistanda, Misirdə çalışıb –F.X.), dilçi Həmidə Abbasova, texnika
elmləri namizədi Faimə Axundova, uzun illər Azərbaycan Dövlət Universitetində
mühazirə oxumuş Nərgiz Allahvediyeva və onlarla başqaları.
Kitabın sonunda 92 alimin siyahısı da verilib. Müəlliflər
təəssüflə bildiriblər ki, bu şəxsiyyətlər barəsində məlumat əldə edə bilməyiblər.
Yəqin ki, bu iş də mütləq tamamlanacaq. Ən azından, onların hansı sahənin tədqiqatçıları,
alimləri olduğu bəllidir ki...
Hər bir bölgənin ziyalıları barəsində bu cür
kitabların hazırlanması vacibdir. Çünki bu əslində "Böyük Azərbaycan
Ensiklopediyası”nın daha mükəmməl yaradılmasına köməkdir. Sonda bir daha müəlliflərə
bu şərəfli işlərinə görə öz minnətdarlığımızı bildiririk. Dünyanın xəritəsində
Qazağın heç adı da yoxdur, amma övladlarının şöhrəti, insanlığa xidməti sərhədlərimizi
keçib. Akademik Teymur Bünyadovun sözləri ürəyimdən xəbər verir " Taleyini elmə
bağlayan alimlərimiz haqqında oxuyun, fəxr edin, qürur duyun”. XX əsrdən
başlayaraq Qazğın dünya şöhrətli alimləri geniş ərazidə tanınıb, sayılıb,
seçilib və xalqımıza baş ucalığı gətiriblər. Bu yerdə xatırladaq ki, XVII-XVIII
əsrlərdə Qazax elində təhsil almış və xalq arasında alim kimi tanınan dəyərli
simaları da çoxdur. Təkcə elə Rus artilleriyasının Allahı general-leytenant Əliağa
Şıxlinskinin, Qafqaz müftisi Osman Əfəndinin, zəmanəsinin böyük pedaqoqu,
Hüseyn Əfəndi Qayıbzadənin adlarını çəkmək kifayət edər ki, Qazax mahalının
dünyaya bəxş etdiyi şöhrətli oğullarının mənəvi xəritəsinin əlvanlığını dərk edək.
Flora XƏLİLZADƏ,
Əməkdar jurnalist
Əməkdar jurnalist