“Qaloş piri”nin “krasovkalı, dikdabanlı” ziyarətçiləri
"Nə qədər yazırıq, bu dünya düzəlmir
ki, düzəlmir...” Dahi Üzeyir bəyin eyniadlı operettası əsasında çəkilən "Məşədi
İbad” filmində böyük Sabirin, Mirzə Cəlilin və Əzim Əzimzadənin səsləndirdiyi
bu fikir yəqin ki, filmi izləyənlərin yaxşı yadındadır. Görkəmli şəxsiyyətlər
uzaqgörənliklə dövrlərinin nadanlığına, cəhalətə, xurafata qarşı apardıqları
mübarizənin fayda vermədiyini görüb təəssüf edir, ancaq mübarizələrini də
dayandırmırdılar.Klassiklərin yaşadığı dövrdən bir əsrdən
çox vaxt keçir, ancaq onların qoyub getdiyi dünya doğrudan da düzəlməyib. Elə
təkcə Goranboy rayonu Qurbanzadə kəndində "seyidin qaloşu” adı ilə çəkilən
videonun sosial şəbəkələrdə yaratdığı rezonansı misal çəkmək kifayətdir ki, bu
fikirlərə bir daha inanasan. Videoda "Qaloş piri” deyilən yerə gələn insanlar
seyid kimi tanınan və 30 il əvvəl iyunun 7-də vəfat etmiş Miribiş ağanın evinə
yığışaraq onun qaloşunu başlarına sürtərək şəfa tapacaqlarına inanırlar.
Əvəzində isə pul və qiymətli əşyaları həmin evə qoyurlar.
Xurafatın
"sehrli” qüvvəsi
Cənub regionunda böyüdüyümdən, hələ
uşaqlıqdan insanların bu tip inanclara üstünlük verdiyinin çox şahidi olmuşam. Yaşı
ötən qızların bəxtini açdırmaq, gəlin-qaynana münasibətlərini tənzimləmək,
övladına sanballı yerdən qız almaq, ərini vəzifəyə keçirmək, kimlərisə
boşatdırmaq və ya birləşdirmək və s. səbəblərdən baxıcıların, falçıların
qapısında növbələrin sayı-hesabı olmazdı. İnsanlar onlara az qala Tanrıdan çox
inanır, bütün var-yoxlarını da bu inancları yolunda xərcləməkdən çəkinmirdilər.
Sonradan "sehrli qüvvəyə malik” bu cür insanların ölkənin bütün regionlarında
fəaliyyət göstərdiyini, elə bütün regionlarda da onlara inanan adamların olduğunu
gördüm. Elə bu gün də pir adı altında elə yerlərə ziyarətlərin olunması və
yaxud insanların qaloşdan və ya papaqdan imdad diləməsi, şəfa tapması üçün
oralara tapınması mövhumatçılığa söykənən bir məsələdir.
Təəssüf ki, yaşadığımız XXI əsrdə - elm
və texnologiyaların inkişaf etdiyi, süni robotların insan əməyini əvəzlədiyi
bir dövrdə də insanlar mövhumatçılıqdan əl çəkməyib. İnsanların İslamın
həqiqətlərini informasiya şəklində ala bildiyi bir dövrdə belə təfəkkürlə yaşamasının, din adından istifadə edən
fırıldaqçıların qurbanına çevrilməsinin səbəbi nədir? İslamın təməl
prinsiplərindən bixəbər olan insanların qaloşa və ya digər əşyalara inam göstərməklə
cəhalətin və xurafatın girovluğunda əsir qalmaları nədən qaynaqlanır?Neçə-neçə illər cəhalətin və xurafatın
girovluğunda əsir qalan insanların əqidələrinin dəyişməməsi cəmiyyətin ziyalı,
aydın təfəkkürlü insanlarında təəssüf doğurur.
Yazıçı-publisist
Nəriman Əbdülrəhmanlı insanların belə miskin
vəziyyətə düşmələrini hamımızın günahı hesab edir: "Dövlətin müvafiq qurumları
var. Maarifləndirici və ictimai təşkilatlar, kütləvi informasiya vasitələri
fəaliyyət göstərir. Dünyanın tamamilə başqa bir tərəfə getdiyi vaxtda bir
qaloşa inanmaq cəhalətdən başqa bir şey deyil. Yəqin ki, maarifləndirici
funksiyaları olan təşkilatlar da kifayət qədər işlər görə bilmirlər. İnsanın
nəyəsə inamının olması yaxşıdır, yoxsa insanın yaşaması çətin olar. Ancaq
mövhumat qoxusu gələn şeylərə inanmaq kədərli bir faktdır və bunu izah etmək
çox çətindir”.
Yazıçının fikrincə, hələ bu istiqamətdə
çox işlər görmək lazımdır: "Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsinin bütün
rayonlarda təşkilatları var. Orada maaş alan insanlar çalışır. Əslində bu
məsələ birbaşa onların səhvidir ki, mövhumatçı adamlar həmin ərazilərdə yaşayan
insanları öz alətlərinə çevirirlər. Müvafiq dövlət qurumları bu cür faktlara
göz yumurlar. Yəqin ki, bu faktla bağlı bir dönüş nöqtəsi olmalıdır. Yəni belə
hadisələrin ictimai fakta çevrilməsinin qarşısını almaq üçün tədbirlər
görülməlidir”.
Dini
anlayışımızın nəticələri
"Bizim din anlayışımız Qurana söykənən
din anlayışı deyil, cəhalətə söykənən din anlayışıdır” deyən millət vəkili Fazil Mustafa bu inancın əsrlərlə mövcud olduğuna təəssüfünü
bildirir: "Klassik yazıçılarımız Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev, Nəriman Nərimanov,
Axundov insanların bu cür inanclarını atəşə tutublar. İnsanlar cəhalətə daha
çox aldanıblar. Bunun da nəticəsidir ki, Azərbaycanda bir peyğəmbər, bir imam
olmayıb. Amma guya bütün peyğəmbərlərin qohum-əqrəbasının hamısı
Azərbaycandandır. Onlar hardan peyda olublar, necə gəliblər? Dünyanın heç bir
yerində dini titullar, ləqəblər yoxdur. Amma Azərbaycanda hamının bir dini
titulu var. Bu, dini anlayışımızın nəticələridir. Ona görə də buna
təəccüblənmək lazım deyil”.
Millət vəkili qeyd edir ki, "İslam”
deyəndə ilk növbədə Quranı, oradakı ideyaları əsas götürmək lazımdır: "Ancaq bu
mesaj götürülməyəndə, cəhaləti yayanların rəvayətləri, ağıl dişi söhbətləri,
hekayələri əsas götürülür. Bunun da nəticəsində belə bir anormallıq ortaya
çıxır”. F.Mustafanın fikrincə, maariflənmə cəhalətdən qurtulmağın çıxış yolu
deyil. Belə ki, cəhalətin alternativi təhsildir: "Maariflənmə üçün ilk növbədə
dini sahədə inamlı addımlar atılmalıdır. Cəhaləti, nadanlığı, xurafatı adət adı
ilə qoruyub saxlamağa təşviq etməyə ehtiyac yoxdur, bunlardan qurtulmaq
lazımdır. Dövlət səviyyəsində siyasət buna daha çox yönəlməlidir. Belə bir vəziyyətdə
biz pirləri, ziyarətgahları stimullaşdırırıqsa, onlara adi bir qayda kimi
baxırıqsa, onda hamı gedib başını sürtüb imdad diləməlidir. Kimi qaloşu, kimi
papağı, Quranı kitab olaraq başına sürtməlidir. Başın içinə yığılmayacaq
səviyyədə Qurana yanaşma varsa, demək hələ ki düzəlmə ehtimalı aşağıdır”.
Millət vəkilinin fikrincə, bu məsələdə
maarifçilik elmin inkişafını stimullaşdırmaq, məktəblərin səviyyəsini
qaldırmaqdır: "O adamların çoxu təhsil görməyiblər. Ora gedən valideyn və
uşağın normal məktəb içində yetişmədiyi artıq ortadadır. Ona görə bu təfəkkürü
dəyişmək çox çətindir”.
1200-1300
il fərq olsa da
«Bakı
xəbər» qəzetinin baş redaktoru Aydın Quliyev belə
bir faktın mövcudluğuna təəssüfləndiyini bildirir. Belə ki, ölkədə bu qədər
geniş və dərin inkişafın baş verdiyi, insan kapitalının formalaşmasına böyük
vəsait qoyulduğu bir şəraitdə, insanların dini fanatizmdən kənar tutulması üçün
həyata keçirilən geniş maarifçilik tədbirləri ilə eyni vaxtda bu cür məlumatı
eşitmək və kimlərinsə həmin fanatizmə uyması təəssüf doğurur: "Ölkəmizin digər İslam
dövlətləri ilə müqayisədə sivil dünya formalarına və yaşayış tərzinə sahiblənmə
baxımından çox irəli getdiyi bir şəraitdə belə hadisənin baş verməsi
kədərlidir”. A.Quliyev baş verən hadisəni iki amillə - insanların şüurunda hələ
də keçmişin qalığı olaraq yaşayan xurafata bağlılıq və insanların hətta özünün
də bilmədiyi və başa düşmədiyi müstəvidə hansısa xarici qüvvələrin Azərbaycanda
onları cəlb etmək üçün qurduqları oyuna düşməsi kimi dəyərləndirir: "İlk
növbədə insanlarımız özləri bundan nəticə çıxarmalıdırlar. 7-8-ci əsrdə
insanların uyduğu xurafat oyunları ilə indiki insanların arasında ən azı
1200-1300 il fərqin olduğunu gərək qiymətləndirsinlər. Özlərinin bütün
dövrlərin insanlarından həqiqətən fərqli insan olduqlarını nümayiş etdirsinlər.
Hesab edirəm ki, bu məsələdə ilk növbədə ictimai qınaq, ailələrdə valideynlər,
məktəblərdə müəllimlər tərəfindən nəsihət böyük rol oynaya bilər».
İnsanların
avamlığından istifadə
"Əgər bir şey xurafatdırsa, keçmişdə də
belə idi, indi də belədir, gələcəkdə, milyon il sonra da belə olacaq. Əgər bir
şey xurafat deyilsə, eyni ilə də davam edəcək» - deyən psixoloq Zeynəb Əyyubova hesab edir ki, insanların inancı ilə bağlı
olan bir fikrin zamanla heç bir əlaqəsi yoxdur: "Keçmişdə belə idi», «müasir
dövrdə belə olmaz» fikirləri düzgün deyil. Ümumiyyətlə, bu tip inanclar ağılla,
məntiqlə dəyərləndirilməlidir. Düz olub-olmaması isə zamana aidiyyatı olmayan
bir məsələdir. Sadəcə, müasir texnologiyanın bu qədər inkişaf etdiyi bir dövrdə
belə hadisələrin baş verməsi daha gülünc görünür. Bir var insanın dini inancı
ola, yəni İslam əqidəsi, Qurani Kərimdən, Həcc və ya Məşhəd ziyarətindən,
Peyğəmbərdən və ya böyük şəxslərdən qaynaqlanan inancları ola, bunu anlamaq
olar. Bu, insanın inanc sistemidir. Amma bir də var, insanların avamlığından,
zəif nöqtələrindən istifadə edib özünə biznes məqsədilə yaradılan belə xurafata
başqalarını inandırasan”.
Psixoloq insanların belə bir inanca
sığınması, bu tip şeylərə ehtiyac duymalarının səbəbini belə izah edir:
"İnsanlara harasa ümid etmək, haradansa stimul almaq lazımdır. İnsanlar
özgüvənini, problemlərinin çarəsini tapmayanda, belə fırıldaqçı insanlara,
əqidə oğrularına rast gəlirlər”. Psixoloq hesab edir ki, əgər insanların
ruhlarında psixoloji gərginlik varsa, bunu psixoloqla həll etməlidirlər: "Əgər
insanların inanclarında hansısa problem varsa, ruhaniyə müraciət etməlidirlər.
Əgər problemləri incəsənətlə bağlıdırsa, kinoya, teatra getməlidirlər. Yəni hər
sahənin özünə uyğun boşluğunu doldurmalıdırlar ki, belə hallar baş verməsin.
İnsanlarımızın elmin bu qədər inkişaf etdiyi bir vaxtda belə xurafatlara
inanmamalarını arzu edirəm!»
Təbii ki, yüz illər boyunca beyinlərdə
kök salan xurafatı arzulamaqla silmək mümkün deyil. Burada vətəndaş cəmiyyətinin
də, müvafiq dini qurumların da, KİV-in də üzərinə mühüm vəzifə düşür. Klassik
yazıçıların apardığı mübarizənin çağdaş dövrdə səngiməməsi üçün təfəkkürdə
dəyişikliklərə gətirib çıxaracaq maariflənmə işlərinə, geniş təbliğata ehtiyac
var. Yoxsa "Qaloş pir”lərinin sayı azalmaqdansa çoxala bilər...
Təranə
Məhərrəmova