Pedaqoji-psixoloji terminologiyamızın yeni adekvat mənzərəsi
Azərbaycan
müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra mədəniyyətimizdə, sosial-ictimai
həyatımızda, ədəbiyyatşünaslığımızda və
fəlsəfi-etik-estetik yöndə gedən dəyişikliklər pedaqoji-psixoloji aspektdə
aparılan işlərin konseptuallaşdırılmasında, dərinləşdirilməsində və
sistemləşdirilməsində də pozitiv yeniləşmələrə gətirib çıxardı. Adları çəkilən
bu sahələrdə lüğətçilik fəaliyyəti də öz
dinamikası ilə fərqlənməyə başladı. Müxtəlif tipli soraq və terminlər kitabları,
ikidilli, üçdilli və dörddilli lüğətlər
ortaya gəldi. Azərbaycanda müxtəlif elm sahələrində aparılmış bu elmi, tədris
və təlim əhəmiyyətli və yönlü kitabların, lüğətlərin rol və mahiyyətinə
toxunmadan səriştəli pedaqoq-alim, nəzəriyyəçi və praktik, Azərbaycan Dövlət
Pedaqoji Universitetinin dosenti Heydər
Allahyar oğlu Cəfərovun lap yenicə üzü işıq görmüş "Azərbaycanca-rusca pedaqoji-psixoloji
terminlər lüğəti” kitabı ilə bağlı qənaətlərimizi bölüşmək istəyirik. Bəri
başdan qeyd edək ki, Heydər Cəfərov Azərbaycan pedaqoji təffəkürrü sahəsində
yetərincə tanınmış mütəxəssisdir. Onun pedaqoji elmin müxtəlif məsələlərinə
həsr etdiyi məqalə və materialları, dərs vəsaitləri və proqramları, xüsusuilə
ölkəmizdə ilk dəfə pedaqoji valeologiya və didaktogeniya, təhsildə sağlam həyat
tərzi, təhsil alanların sağlam həyat tərzinin ictimai-pedaqoji əhəmiyyəti,
onların asudə vaxtının səmərəli təşkili və digər problemlərə aid tədqiqatları bir qayda olaraq fərdi baxış bucağı ilə
seçilməsi ilə yanaşı, problemin daim ontoloji qatına enməklə digər mütəxəssislərin
yanaşmasından seçilir.
2. Kommunikativ dəyər prinsipi – terminoloji lüğət üçün leksikanın seçilməsi mühüm rol oynayır. Belə olduğu halda prinsipin realizasiyası prosesində elə leksik vahidlərə yer verilir ki, onlar bir-biri ilə daha geniş uzlaşma imkanına malik olur. Lüğət tələbənin, təlim alanın nitq fəaliyyətini daha yaxşı modelləşdirə bilir.
3. Komplektləşdirmə prinsipi – bu prinsip imkan verir ki, bir lüğətdə müxtəlif elementlərin mənasını müəyyənləşdirmək mümkün olsun. Eyni zamanda alınacaq anlayışlarla bağlı zəruri məlumatlar çatdırılır. Bu prinsip daxilində dilin bütün struktur səviyyələrinin öyrənilməsinin nəticəsi möhkəmlənir, dil vahidlərinin məzmun və forma planı arasında münasibətlər dinamikləşdirilir.
Nizami Tağısoy,
filologiya elmləri doktoru,
professor, ədəbiyyatşünas-tənqidçi
El arasında məsəl var: "Bünövrəsi möhkəm olan
ev, dağılmaz”. Bu məsələnin Heydər Cəfərova birbaşa aidiyyatı vardır. Çünki biz
bunu az qala yarım əsri haqlayan bir tanışlığımız dövründə onun nəzəri-praktik
qabiliyyətinə, elmi erudisiyasına yaxından bələd olan bir təfəkkür sahibi kimi
deyirik.
Heydər
müəllimlə biz 1971-1975-ci illərdə M.F.Axundov adına Azərbaycan Pedaqoji Rus
dili və Ədəbiyyatı İnstitutunun (indiki Bakı Slavyan Universitetinin) rus dili
və ədəbiyyatı fakültəsində bir qrupda təhsil almış, birgə yaşamış, birgə
dərslərə, imtahanlara hazırlaşmış, kitabxanalara getmiş, birgə məşqlər etmiş,
həyatın sınaqlarına birgə sinə gərmişik. Çox nadir hallarda mühazirəçi
müəllimlərimiz bizə konkret fəndən digər tələbələr kimi bilet çəkib hazırlaşmağa
imkan vermişdir. Əksər hallarda mühazirəçi müəllimlərimiz imtahanlarda bizim
üz-üzə cavab vermək ümidlərimizi ürəyimizdə qoyub bizə mexaniki "əla” qiymətlər yazmışlar. Heydər
mənə, mən Heydərə daim qol-qanad verib, bir-birimizi əla oxumağa sövq etmiş,
təhsilimizi fərqlənmə diplomu ilə başa vurmuşuq. Birgə aspirantura keçmiş, eyni
vaxtda dissertasiya müdafiə etmiş, eyni bir ali məktəbdə mühazirələr oxumuş,
bir-birimizin uğurlarına sevinmişik. Heydər həm tələbəlik illərində, həm
aspiranturada təhsil aldığı dövrlərdə, həm də səriştəli pedaqoq-alim kimi
fəaliyyət göstərdiyi vaxtlarda çalışdığı kollektivdə öz yenilməz reputasiyası
ilə fərqlənmişdir. İndi neçə onilliklər arxada qalsa da, Heydər yenə də həmin
çalışqanlıq və şövqlə yaşayıb işləməkdə, pedaqoji elmimizə öz layiqli
töhfələrini verməkdədir.
Bax,
Heydər müəllimin qeyd etdiyimiz həmin məsuliyyəti sayəsində onun uzun illər
ərzində üzərində çalışdığı "Azərbaycanca-rusca pedaqoji-psixoloji terminlər
lüğəti” adlı sanballı kitabı araya-ərsəyə gəlmişdir. Bəs Heydər Cəfərovun
ortaya qoyduğu adını çəkdiyimiz kitabının başlıca məziyyətləri nədən ibarətdir?
Bu, fikrimizcə, özünü aşağıda toxunacağımız məqamların işıqlandırılmasında
ortaya qoyur. Pedaqoji-psixoloji terminlər lüğəti, adından da göründüyü kimi, pedaqoji-psixoloji
sahədə çalışan mütəxəssislərin, müəllimlərin, tələbələrin tədris zamanı və
tədqiqat apardıqları vaxtlarda istifadə edəcəkləri mühüm elmi-nəzəri-praktik
vəsaitdir. Bu kitabın çoxsaylı terminlərin nəyi özündə ehtiva etməsində,
tələbələrin və tədqiqatçıların yeni anlayışlarla tanış olmasında, yaxud yaddan
çıxarılmış pedaqoji-psixoloji terminlərin yenidən yaddaşda bərpa edilməsində və
s. rolu danılmazdır.
Bunu da
qeyd edək ki, hələ 1971-ci ildən başlayaraq, Azərbaycan leksikologiyası
–frazeologiyası və rusistikası sahəsində tanınmış alim, prof. Məmməd Tağıyevin
rəhbərliyi ilə ikidilli Azərbaycanca-rusca lüğət hazırlanarkən o, biz
tələbələri də lüğət kartotekalarının yazılmasına və lüğətin hazırlanmasına cəlb
etmişdi. O vaxtlar biz tələbələr həmin lüğətin hazırlanmasında yaxından iştirak
edirdik. Və burada ən çox fəallığı və lüğətçilik fəhmi ilə fərqlənən də məhz
Heydər idi. Yəni onun lüğət yaradıcılığına meyli də həmin vaxtlardan
yaranmışdı. Buna görə də H.Cəfərovun adı çəkilən lüğətinin araya-ərsəyə gəlməsi
təsadüfi xarakter daşımır.
Heydər
Cəfərovun ortaya qoyduğu pedaqoji-psixoloji terminlər lüğətində yer almış
anlayışlar pedaqoji-psixoloji nəzəriyyə və praktikada daha çox ehtiyac duyulan
anlayış və terminlərdir. Heydər müəllimin bu lüğəti ilə yaxından tanış olarkən
müəyyənləşdirmək olur ki, müəllif müxtəlif pedaqoji-psixoloji məktəb və
cərəyanlara münasibətdə neytrallıq nümayiş etdirməyə can atmaqla onlardan hər
birinin fərqli izahının təsiri altına düşmür,
eyni zamanda müasir nəzəriyyə və praktikada olan anlayışların mühüm tendensiyasının izahını
verməyə çalışır.
Məlum
olduğu kimi, hər bir lüğət öz epoxasının məhsuludur. Hər hansı müəyyən dövrün
leksik-terminoloji xüsusiyyətini əks etdirməklə lüğət həm də dövrün
fəlsəfəsini, ideologiyasını əks etdirir. Hər bir yeni epoxa mühüm ictimai,
siyasi, iqtisadi, mədəni, kulturoloji dəyişiklikləri əks etdirməklə öz dövrünün
lüğətini tələb edir. Çünki əvvəl yaradılıb ortaya qoyulmuş nümunələr dövrün
leksik, terminoloji sisteminə, müasir vəziyyətinə uyğun gəlmir. XXI əsrin əvvəllərində,
yəni bu günümüzdə ortaya çıxan Azərbaycan leksikoqrafiyası müxtəlif sferaları
əhatə edən ən çeşidli və rəngarəng lüğət informasiyasının ortaya gəlməsini diktə
edir. Müasir dövrdə siyasətdə, iqtisadiyyatda, mədəniyyətdə, elmdə və təhsildə
gedən dəyişikliklər dil situasiyası və terminologiyada da dəyişikliklərin baş
verməsini dinamikləşdirir. Odur ki, lüğətlərin tərtib edilməsi son dərəcə
əzablı və üzücü bir prosesdir. Lüğətçilik daim yenilənən bir sahə olduğundan,
heç şübhəsiz ki, bir lüğət daxilində konkret sahədə baş verən yeniliklərlə
bağlı informasiyanın toplanması da nə mümkün deyil, nə də onun bütün cəmiyyətin
tələblərini ödəməsi real görünmür.
Heydər Cəfərovun
tərtib etdiyi lüğət sahə lüğətçilik terminologiyasını əhatə etsə də, bu
lüğət məhz iki
(Azərbaycan və rus) dildə tərtib edilməsi ilə əlamətdardır. İşin çətinliyi
ondan ibarətdir ki, müəllif burada hər bir konkret halda hər bir söz, anlayış
və terminlərin tərcüməsini verir, buna görə də lüğət struktur və forma baxımından da fərqli təsir bağışlayır.
Azərbaycanca-rusca tərtib edilən bu lüğət rusdilli istifadəçilər üçün də
kifayət qədər izahlar verir. Məsələn, lüğətdəki "alicənablıq” – "благородство”,
"великодушие”, "ambivalent təfəkkür” – "амбивалетное мышление” (s. 15), "anlamanın
səviyyəsi”– "урoвень понимания”, "antropogen
dəyişikliklər” – "антропогенные изменения” (s. 17), "atatik
təfəkkür” – "ататическое мышление” (s. 20),
"biheviorizm” (fəlsəfi, pedaqoji-psixoloji cərəyan) – "бихевиоризм”
(философское, психолого-педагогическое) (s. 29), "diferensial psixologiya” –
"дифференциальная психология”, "disleksiya” – "дислекcия” (s. 57), "divergent təfəkkür” – "дивергентное мышление”
(s. 57), "empirik psixologiya” – "эмприческая
психология” (s. 67), "intuitiv təffəkür” – "интуитивное мышление” (s. 139), "konvergensiya
nəzəriyyəsi” – "теория конвергенции” (s. 158),
"paleopsixologiya” – "палеoпсихология” (s. 251), "pedaqoji cərəyanlar” (praqmatizm, ekzistensializm, biheviorizim, neotomizm,
rekonstruktvizm, humanizm, futuralizm, multikulturalizm, eksperimental
pedaqogika, perenalizim, essensializim, tolerantlıq) – (s. 253). Bunların
hamısı da rus dilində müvafiq şəkildə tərcümə edilərək Azərbaycanca mətinin
qarşısında yerləşdirilir.
Heydər
Cəfərovun adını çəkdiyimiz kitabının üstün cəhəti həm də ondan ibarətdir ki,
birinci, müəllif hər iki elm sahəsinin (pedaqogika və psixologiyanın)
nəzəri, praktik və metodoloji problemlərini dərindən bilir, ikinci, o, Azərbaycan
və rus dillərinin qrammatikasını kamil mənimsəmiş mütəxəssisdir, üçüncü,
tərcümə sahəsində respublikamızda fəaliyyət göstərən ən səriştəli tərcümə
praktiklərindən, mütərcimlərdəndir. Eyni
zamanda tərcümə nəzəriyyəsinin, praktikasının əsas meyar və ölçülərini hər iki
dildən bir-birinə mükəmməl tərcümə etməyi bacaran nadir təfəkkür
sahiblərindəndir.
Bunu
da nəzərə almaq lazımdır ki, söz, anlayış, və terminlərin tərcüməsi daim böyük
çətinliklər ortaya atır. Bu isə, məlum olduğu kimi, bəzi sözlərin mənasının
müxtəlif dillərdə bir-birinə uyğun olmaması və sözlərin hər bir dildə müstəqim
mənası ilə əlaqədardır. Bu məsələləri nəzərə alan Heydər müəllim lüğətin
tərtibi zamanı onun məqsədindən asılı olaraq qarşıya qoyduğu vəzifələrin
öhdəsindən layiqincə gəlir. Bizə belə gəlir ki, lüğətçilik fəaliyyəti ilə
məşğul olanlar, hər şeydən öncə, onun tədrisi məqsədi, tətbiqi istiqaməti
haqqında daha çox düşünməlidirlər. Heydər müəllim 45 ildir ki, tədris
fəaliyyəti ilə məşğul olduğundan və ali məktəblərin işindəki bir sıra kəm-kəsirləri
yaxşı bildiyindən, onun bu lüğətindən nəinki arayış materialı, həm də müstəqil
tədris materialı kimi istifadə etmək olar.
Müasir
dövrün inkişafı və qloballaşma şəraiti həm konkret dillərdə, həm də konkret elm
sahələrində gedən çeşidli informasiya axını ilə əlamətdardır. Odur ki, həm
konkret elm sahəsində, həm də beynəlxalq kommunikasiya şəraitində tərcümə
olunan anlayış və terminoloji vahidlərin başqa dilə necə çevrilməsi sahəsində
dərin biliklərə malik olmadan dar sahələrdə (bizim təqdirdə pedaqoji-psixoloji
elmlər aspektində) konkret ixtisas üzrə zəngin elmi biliklər olmadan lüğətçilik
sahəsində də uğur qazanmaq inandırıcı görünmür.Terminoloji
ikidilli bu lüğət konkret pedaqoji-psixoloji terminologiyanın xüsusiyyətini
özündə birləşdirir. Lakin eyni zamanda bu lüğətdə elə anlayış və ifadələr də
vardır ki, onlar istər-istəməz etnologiya, etika, estetika, fəlsəfə,
psixogenetika, valeologiya, struktural və posmodernist cərəyanlarla əlaqəli
şəkildə lüğətdə yer alır. Heydər Cəfərovun tərtib etdiyi bu ikidilli
terminoloji lüğət həm də özündə bir sıra vəzifələrin həllini nəzərdə tutur: a)
lüğətə daxil edilən terminlərin əsas vəzifələri ortaya qoyulur, b) terminoloji
lüğətin layihələndirilmə prinsipi müəllif tərəfindən düzgün müəyyənləşdirilir,
c) lüğətdə yer almış terminoloji vahidlərin təşkil olunma xüsusiyyətləri nəzərə
alınır. Eyni zamanda burada ixtisas üzrə konkret terminin işlənmə tezliyi,
pedaqoji-psixoloji sahədə bu terminologiyanın dəyəri, terminin hər bir
(Azərbaycan və rus) dildə işlənmə zəruriliyi diqqət mərkəzində dayanır.
Terminoloji
ikidilli lüğətlərin tərtibi zamanı aşağıdakı prinsiplərin də gözlənilməsi
vacibdir. Bu mühüm vəzifənin də öhdəsindən Heydər müəllimin layiqincə gəldiyini
görə bilirik:
1.
Sistemlilik prinsipi – bu, hər sahə üzrə olan terminoloji lüğətlərdə müxtəlif
cür olur. Burada seçilmiş leksik vahidlərin mövzu ilə bağlılığı, əlaqəliliyi
ierarxiyaya tabe olmaqla müxtəlif tipli əlaqələrdə ortaya qoyulur. Heydər
müəllimin təqdim etdiyi lüğətdə sözlər konkret qrupa bölünməklə müvafiq olaraq
əsas makrosahəylə əlaqədə verilir. 2. Kommunikativ dəyər prinsipi – terminoloji lüğət üçün leksikanın seçilməsi mühüm rol oynayır. Belə olduğu halda prinsipin realizasiyası prosesində elə leksik vahidlərə yer verilir ki, onlar bir-biri ilə daha geniş uzlaşma imkanına malik olur. Lüğət tələbənin, təlim alanın nitq fəaliyyətini daha yaxşı modelləşdirə bilir.
3. Komplektləşdirmə prinsipi – bu prinsip imkan verir ki, bir lüğətdə müxtəlif elementlərin mənasını müəyyənləşdirmək mümkün olsun. Eyni zamanda alınacaq anlayışlarla bağlı zəruri məlumatlar çatdırılır. Bu prinsip daxilində dilin bütün struktur səviyyələrinin öyrənilməsinin nəticəsi möhkəmlənir, dil vahidlərinin məzmun və forma planı arasında münasibətlər dinamikləşdirilir.
Heydər
Cəfərovun tərtib etdiyi lüğətdə hər bir lüğət məqaləsi Azərbaycan dilində
olduğu kimi onun rus tərcümələri də doğru-dürüst definisiya və sinonimlə təchiz
olunmuşdur. Əlbəttə, müəllif lüğət üzərində işləyərkən ekvivalentin,
definisiyanın tərcümə olunacaq dildəki leksik vahiddə əsas informasiyanı ortaya
qoyması zəruridir. Bu, lüğət işinin ən mürəkkəb mərhələsidir. Definisiyanın
ilkin elementi əsas (baş) sözün, söz birləşməsinin, frazanın tərcüməsidir.
Heydər müəllimin lüğəti ikidilli pedaqoji-psixoloji terminlər lüğəti olduğundan
tərcümədə də yazılı və şifahi nitqdə yer almış oturaqlaşmış ekvivalentlər
göstərilir.
Bəhs etdiyimiz lüğətdə bütün terminoloji vahidlər ümumi məna
komponentinə görə bölmələrdə öz xüsusiyyətinə müvafiq olaraq bəzi anlayışlara
söykənilərək qruplaşdırılır. Belə quruluş leksik-semantik vahidlərin nüvə
(dominanta) qrupunu və periferik ifadələri qeyd etməklə eyni zamanda
terminoloji leksikanın, onun söz yaradıcılığı əlaqələrinin və frazanın
sintaktik quruluşu prinsipinin zənginləşmə yollarını müəyyənləşdirməyə xeyli
dərəcədə kömək edir. Məsələn, "valeologiya” – "валеология”, "valeoloji təhsil” – "валeологическое
образование”, "valeoloji şüur” – "валеологическое
сознание”, "valeologiyanın elm kimi
təşəkkülü və inkişafı” – "становление и развитие валеологии как наукa (s. 348),
"assosiasiya” –"ассоциация”, "assosiativ eksperiment” – "ассоциативный
эксперимент”, "assosiativ psixologiya” – "ассоциативная психология”, "assosiativ
reflektor təlim nəzəriyyəsi” – "ассоциативно-рефлекторная
теория обучения” (s. 19) və s. və i. a.
Heydər
Cəfərovun ortaya qoyduğu bu kitab sübut edir ki, müasir tərcüməçilik fəaliyyəti
nəinki lüğətlərdən və soraq kitablarından uğurla istifadə etməni, həm də onların layihələndirilməsi və
aparılmasında müvəffəqiyyət qazanmağa şərait yaradır. Heydər müəllimin ikidilli
pedaqoji-psixoloji terminlər lüğətində təqdim olunmuş sözyaradıcılığı
yuvalarındakı semantik əlaqələrin araşdırılıb ortaya çıxarılmasında oradakı
söz, ifadə, anlayış və terminlərin özünəməxsus prinsiplərinin izahını görməyə,
törəmə sözlərin yuva daxilində necə oturulduğunu başa düşməyə imkan verir.
Terminoloji
söz yaradıcılığı heç də kortəbii proses deyildir. Hər bir terminologiyada
termin yaradıcılığı ilə bağlı müəyyən modellər mövcuddur. Odur ki, termin yaradıcılığını
milli və beynəlxalq söz yaradıcılığı
elementlərinin sintezi kimi nəzərdən keçirmək olar ki, burada onların özü
terminoloji informasiyasının özünü aktiv təchiz edən element kimi
dəyərləndirmək olar. Heydər Cəfərov bu terminlər lüğətinin tərtibində söz
yaradıcılığının yuva şəklində istifadəsinə və kompleks adların yaranmasına
xüsusi diqqət yetirmişdir. Bəhs etdiyimiz ikidilli pedaqoji-psixoloji terminlər
lüğətinin ən mühüm cəhəti onun koqnitiv yanaşma prinsiplərinə söykənilərək
ortaya qoyulmasıdır ki, digər tipli bir (vahid) sahəli və birdilli terminoloji
lüğətlərdən fərqli olaraq özündə iki sistemli terminologiyanı əks etdirməklə
onun əsasında oturmuş dil işarələri anlayışılarının terminoloji ifadəsini tam
şəkildə verməyə istiqamətlənmişdir.
Heydər
Cəfərovun "Azərbaycan-rusca pedaqoji-psixoloji terminlər lüğəti” kitabında yer
almış söz, anlayış və terminlərin linqivistik kompleksi müəllifin öz qarşısına
qoyduğu əsas universal tələblərə cavab verməklə bu üslubdakı dəqiqliyi,
mükəmməlliyi, mücərrədliyi, məntiqliliyi və obyektivliyi özündə əks etdirir.
Müəllif seçdiyi leksik vahidlərə diqqət yetirməklə terminləri müəyyənləşdirir,
tərcümə zamanı ana dilində olduğu kimi rus dilində də hər bir söz və anlayışın
linqvistik xüsusiyyətlərini bütün tərəfləri ilə təqdim etməyə müvəffəq olur.
Beləliklə,
Heydər Cəfərovun bəhs etdiyimiz "Azərbaycan-rusca pedoqoji-psixoloji terminlər
lüğəti”, hər şeydən öncə, öz geniş tətbiqi xarakteri ilə seçilir. Bu lüğətin
tətbiq və istifadə sferası son dərəcə genişdir. Belə ki, ondan təhsilin bütün
pillələrində çalışan tərbiyəçilər, müəllimlər, pedaqoqlar, psixoloqlar,
tələbələr və magistrlər, dissertantlar və doktorantlar, ali məktəb müəllimləri
– professorlar, pedaqoji-psixoloji müəssisələrdə çalışanlar, ailələr, pedaqoji-psixoloji
mərkəzlərdə məşğul olanlar, elmi tədqiqat işləri aparanlar və başqaları geniş
istifadə edə bilərlər. Terminoloji lüğət sahəsində çalışanlar öz dili ilə
yanaşı, tərcümə etdiyi dilin də sirlərinə dərindən bələd olmalıdırlar.
Fikrimizcə, bu terminoloji lüğətin ən başlıca uğuru ilk növbədə onun
müəllifinin hər iki dilin fonetik, leksik, frazeoloji, söz yaradıcılığı,
morfoloji, qrammatik strukturuna bələd olması, sintaksisini və üslubiyyatını mükəmməl bilməsi ilə birbaşa
bağlıdır. Odur ki, Heydər Cəfərovun ilk "Azəzrbaycanca-rusca pedaqoji-psixoloji
terminlər lüğəti” Azərbaycan lüğətçiliyinin pedaqoji psixoloji sahələrdə son
illərdə qazandığı nəzərəçarpacaq uğurlardan biri kimi dəyərləndirilməlidir.
Lüğətdə pedaqoji-psixoloji terminologiyamızın yeni adekvat mənzərəsi ortaya
qoyulmuşdur.
Nizami Tağısoy,
filologiya elmləri doktoru,
professor, ədəbiyyatşünas-tənqidçi