Müsahibimiz gənc yazar Ayxan Ayvazdır. Ayxan bəylə son kitabı "Buri" və digər ədəbiyyat məsələləri haqqında söhbətləşdik. – Ayxan, Gürcastanda yaşamısan və orada da
oxucuların var. "Buri” adı gürcülərdə də kitaba maraq yaratmaq cəhdi idi? –
Tiflisdə doğulmuşam və uşaqlığım orda keçib. İndi də xəyalən də olsa orda
yaşayıram. Çünki harda xoşbəxt olmusansa, o yer heç vaxt unudulmur. Həyatımın
ən gözəl günlərini Tiflisdə keçirmişəm. Qaldı ki, sualına. Mənim orda
azərbaycanlı oxucularım var. Hətta təklif etmişdilər ki, kitabın bir imza
gününü də Tiflisdə keçirəcək. Amma heyf, alınmadı.
– Niyə? –
Nəşriyyat yenidən nəşr edilməsini uyğun görmədi.
– Yəqin satılmayacağını düşünüblər... –
Elədir...
– Bəs niyə "Buri” adını qoymuşdun? – "Buri”
adının gürcülərdə maraq yaradacağını heç düşünməmişəm. Orda bir neçə hekayəm
gürcü dilində də çap olunub. Əslində, çox sadə cavabı var bunun: kitabın içində
"Buri” adlı hekayə var idi və məsləhətləşdiyim dostların hamısı kitabın adını
"Buri” qoymağımı istədi. Bu, həm ümumi hekayələrin ovqatını özündə ifadə
edirdi, həm də ki diqqət çəkmək üçün idi.
– İlk romanının da adı sanki marketinqə
hesablanmışdı... – Bəli.
O sırf marketinq idi. Mən "Yayın bitməyən oyunları” adı qoymuşdum kitaba. Naşir
dedi ki, gəl bunu "Mən necə Polat Alemdar oldum” qoyaq və kitab da satılsın.
Elə də oldu. Kitab bu adla çap olundu və həmin ilin ən çox satılan kitabı oldu.
Hətta Çingiz Abdullayevi də keçmişdim (gülür). Yəni nəyisə oxutmaq mənim əlimdə
iki vur ikidir.
– Qayıdaq "Buri” kitabına... Hekayələrinin
təhkiyəsi, dili ənənəvi ədəbiyyatımızdan fərqlidir. Süjetlər isə astagəl,
monoton. Necə düşünürsən, müasir hekayədə dil amili önəmlidir, yoxsa
hadisələrin dinamikliyi? – Süjetlə bağlı deyilənlə razı deyiləm. O kitabda, daxili monoloqlar
var, süjet arxa plandadır. Əsas olan qəhrəmanların iç dünyasıdır. Mən heç vaxt
zahiri süjetə qaçmamışam. Yəni məsələ süjetdə deyil. Qondarma süjet tapmağa
qalsa, hər gün yüzünü taparam. Ancaq şablon da olsa, gərək süjeti içindən
keçirə, özününkü edəsən. Modern hekayədə hər ikisi önəmlidir: dil də, yeni,
işlənməmiş süjetlər də. Eləcə də forma. Mən hazırda bunun üzərində işləyirəm. O
modern dili tapsam, o süjetləri yaza bilsəm, dahi olaram (gülür). Amma hesab
edirəm ki, yolu yarılamışam. Hazırda bu söhbətləri məndən yaxşı bilən yoxdur.
Necə deyərlər, tale də məndə var, istedad da, mütaliə də. Bircə qalır bütün
bunları süzgəcdən keçirib yazmaq. Əmin edirəm səni: gənc nasirlər arasında məndən
yaxşı yazan yoxdur.
– Niyə elə düşünürsən ki? –
Səbəbini deyim. Çünki mən uşaqlıqdan ədəbi mühitin içindəyəm. Özüm yazıçı
ailəsində dünyaya göz açmışam. Hər gün atam oxumaq üçün mənə əsərlər siyahısı
verirdi. Mən onları oxuyub atamla müzakirələr eləyirdim. Hekayəmi yazıb
verirdim, oxuyurdu. Redaktələr eləyirdik, bir yerdə hekayənin hansı yeri yaxşı,
hansı yeri pisdir müzakirələr aparırdıq. Bütün bunlar mənə ciddi mənada təsir
etdi. Sonra mühitdə - sənin tanıdığın, imzası məşhur olan bütün ədəbiyyat
adamları ilə oturub-durdum, yeyib-içdim. Bir növ onlardan doydum. İndi isə özüm
özümü yetişdirirəm. Ondan-bundan öyrənə-öyrənə, zəhmət çəkə-çəkə daha da
ucaldım. Ona görə də deyirəm ki, hazırda məndən yaxşı yazan yoxdur. Məndən
əvvəl ədəbiyyatda olan yaşlıdan tutmuş ta indiyə qədər hamıyla söhbət etmişəm.
Onlardan aldıqlarımı üst-üstə qoyub böyük bir nərdivan düzəltmişəm. Və indi
sadəcə o nərdivanın lap başına çıxıb üfüqdəki səmaya baxmaq lazımdır...
– Səndən öncəki nəsildə bəs? –
Nasirləri deyəcəyəm. Şairləri başqaları deyər. Məndən öncəki nəsildə iki parlaq
imza var: adını çəkdiyin Seymur Baycan və Şərif Ağayar. Seymur yazıçılığın nə
olduğunu hamımızdan yaxşı bilir. Di gəl, onda bədii təfəkkür zəifdir. Buna görə
də onun yazdıqlarını istedadla yazılmış publisistika hesab edirəm. Üstəlik,
postmodernist kimi gəlib köhnə təfəkkürlə yazdı. İntellekti də rus ədəbiyyatı
və klassika ilə çərçivələnir. Onun Borxes və modern ədəbiyyat haqda dedikləri
buna sübutdur. Şərif yazıçı kimi çox gözəl yazıçıdır. Bədii təfəkkürü güclüdür.
Ancaq o modernləşə bilmir. Son romanlarında yeniliyə meyl edib və hiss edirəm
ki, o köhnə qəlibdən çıxmaq istəyir.
– Bəs öz ədəbi nəslində? – Bizim
nəsildə nəsr yazan Kəramətdi, Cavid Zeynallıdı, Mirmehdi Ağaoğludur. Əsas üzdə
olanlar. Kəramətin romanları uğurlu cəhddir, hekayələri isə Əziz Nesin tərzi.
Yəni, Kəramətin yazdıqları məni təəccübləndirmir. O, yaxşı əhvalatçıdır, yazıçı
yox. Cavid istedadlıdır, sadəcə köhnədir. Elə bil onu oxuyanda Mövlud
Süleymanlını oxuyursan. Bunların içində Mirmehdi daha çox modern düşüncəyə
yaxındı və günün əsərlərini yazmağa çalışır.
– Səndən sonrakı nəsil bəs? –
Bir-iki ümid elədiyim imza var. Amma hamısı çiydir. Hələ onlara ədəbi nəsil
demək olmaz. Biri də onların arasında sənsən. Hələ ki sizin nəsildən imza
çıxmayıb. Amma dahilik sindromuna tutulublar.
– Ayxan, dünyada dəbdə olan absurd hekayəçilik
bizim ədəbiyyat üçün hələ keçərli deyil. Bu cür nümunələr olduqca azdı... Sən
də bir neçəsini yazmışdın... –
Əslində bu tip hekayələrin bizdə yazılmağı daha asandır. Mən absurd hekayələr
yazmağa başlamışdım. Bir xeyli yazdım. Hamısı da qısa hekayələr idi. Bizim oxucunun
intellekt səviyyəsi məni qane etmədiyindən bilirdim ki, bu tip hekayələri oxuyandan
sonra "bu nə səfeh hekayədi" deyəcəklər. Halbuki mənim məqsədim elə qəribə süjetləri
olan ağlasığmaz hekayələr yazmaq idi. Və ən qəribəsini deyim: bizim hər gün şahidi
olduğumuz hadisələrdən yazırdım, ancaq absurd alınırdı. Əslində, silsilə də beləcə
yarandı. Mən hər gün oxuduğum xəbərlərin əsasında hekayələr yazdım və oxuyandan
sonra gördüm, absurd alınıb. Ondan sonra silsilənin adını "absurd hekayələr”
qoydum. Yəni belə... Bizdə absurd reallıqdır, onu yazan isə yoxdur. – Kitabdakı məşhur hekayələrdən biri "Evimizdən
gecə reportajı”dır. "Eksperimental hekayə” adlandırmaq olar. Romanlarda az-çox
istifadə olunur: esselərin, reportajların, müsahibələrin bədii mətnə, süjetə
əlavə olunması. Bu, mətnin bədii təsir gücünü azaltmır? Onu rasionallaşdırmır
ki? –
"Evimizdən gecə reportajı” necə yaranıb, bilirsən? Bunu heç kimə deməmişəm. İlk
sənə danışım. Deməli, mən saytların birinə qonorar qarşılığında köşə yazırdım.
O qədər yazmışdım ki, artıq nədən yazacağımı bilmirdim. Bir dəfə rəhmətlik Mövlud
Mövluda dedim ki, evə gedirəm, bacım belə, qardaşım belə, üstəlik də köşə yaz,
başım şişib, ciddi ədəbiyyat qalıb qıraqda. (gülür) O da dedi ki, evdəki bir günündən yaz, at sayta. Evə getdim,
yazmağa başladım. Sonra hiss etdim ki, bu artıq köşə deyil. Və tez Səfər
Alışarlının cümləsi başıma çəkic kimi dəydi: "Bədii mətni kapitalistcəsinə
köşəyə vermə”. Yazdığımı ordaca saxladım. Bir ay sonra təzədən qayıtdım və bir
saatın içində hekayəni yazıb bitirdim. Sonra redaktə filan. Bunları bilirsən.
Mövluda zəng elədim, görüşdük. İndiki kimi yadımdadır, "Azadlıq” metrosundan
çıxdıq. Mən hekayəni kağızda çıxarmışdım. Mövlud oxuya-oxuya ləzzətlə şaqqanaq
çəkirdi. Və o bitirəndən sonra əminliklə dedi: "Bu sənin ən yaxşı hekayəndir”.
Sonra başqaları da bu fikri təsdiqlədi. İndi sən deyirsən eksperimental hekayə,
nə bilim romanlarda istifadə olunan metod filan. Mən onda qətiyyən bu haqda
düşünməmişdim. Təbii, içimdən gələn kimi, bəzəksiz-düzəksiz yazmışdım. Hətta
Əsəd Cahangir demişdi ki, bu hekayə yalnız səni tanıyanlar üçün maraqlı ola
bilər. Bunu müzakirəyə çıxardıq. Məlum oldu ki, məni heç tanımayan nə qədər
adam bu hekayəni dəfələrlə oxuyub və çox bəyənib.
– Hekayələrin bir çoxunda baş qəhrəmanlar ya
uşaqlardır, ya da keçmiş sevgililər. Markes deyirdi ki, yazmaq xatırlamaqdır.
Amma keçmiş çox vaxt sentimental olur. Modern təhkiyə isə sentimentallıqdan
daha çox vecsizliyə, ironiyaya maraqlıdır. Hekayələrində bu ironiyanı etməkdən
çəkinirsən, yoxsa dəyərlər sənin üçün sənət müstəvisində də müqəddəsdir? – Nə
danışırsan?! (gülür) Elə "Evimizdən gecə reportajı” başdan-ayağa kimi ironiya
ilə doludur. Yaxud "Anam və onun quldur dəstəsi”. Ata-anamla bağlı çox
yazmışam. İroniyanın Allahı mənəm. Sentimentallıq indi məndən çox-çox
uzaqdadır. O kitabda ikicə sentimental hekayə var: biri "Sənin işğal günü”ndür,
o biri də "Kökənin dadı”. Və nə yazıq ki, çoxu elə bu iki hekayəni bəyənir.
– Adamların məhz o iki sentimental hekayəni
sevməyinin səbəbi nədir? Niyə bizdə həmişə o cür melanxolik əsərlər daha çox
sevilir? – Bizim
oxucuya yeni metodlar işləmir. O, daim köhnənin xiffətini çəkir. Deyir,
əvvəllər yaxşı romanlar yazılırdı, gözəl filmlər çəkilirdi. Ona görə də
sentimentaldırlar və bu cür yazılanları sevirlər. Mən oxucuları əlimin içi kimi
tanıyıram. Onların istədiyi kimi şeylər yazmaq mənim üçün bir içimlik su
kimidir.
– Tez-tez "Monoton” hekayəni "Dünyanın ən gözəl
ölüsü” hekayəsi ilə müqayisə edirlər. Ondan təsirləndiyini deyirlər... – "Tez-tez”i
elə dedin ki, elə bil hər gün dünyanın aparıcı saytlarında mənim haqqımda
müzakirələr, debatlar təşkil olunur. (gülür)
Markes sevdiyim yazıçıdır. Ancaq ondan təsirlənməmişəm. Bizim Mirmehdi Ağaoğlu Markeslə
məni jurnalist kimi müqayisə etmişdi. O Kolumbiyada reportajlar yazırdı və
səs-küy salırdı, mən də Azərbaycanda (gülür).
Bu təsirlənmə söhbətini ilk dəfə eşidirəm. Maraqlı gəldi mənə. Açığı, həm də
sevindim. Markeslə müqayisə olunuramsa, deməli, həqiqətən söhbəti tuta
bilmişəm.
– Ayxan, 60-cılar nəslindən 2000-lərə qədər olan
imzaların əksəri sovet ədəbiyyatı atmosferindən hələ də çıxa bilmirlər. Çağdaş
nəsrlə ayaqlaşa bilməmək problemi duyursanmı? – Bizim
ən böyük problemimiz budur desən dördəlli razılaşardım. Çünki təəssüf ki, nəsr
ənənəmiz ürəyəyatan deyil. Modern nəsr nədir, heç modern dünyayla ayaqlaşa
bilmirik. Açığı, bu problemi hər zaman özümdə də, başqalarında da hiss etmişəm.
Acığım tutub bu problemə. Ondan qurtulmaq üçün hər gün beynimdə müxtəlif
versiyalar qururam. Yavaş-yavaş çıxacağımızı ümid edirəm. Çünki yeni beyinlər
gəlir, sosial şəbəkə, yeni trendlər... Bütün bunlar sözsüz ki, öz təsirini
göstərəcək. Əslində, sənin sualın yaxşı bir araşdırma mövzusudur, oturub
yazasan, kitab çap edəsən. Yəni bir suala sığışmayacaq qədər ağır dərddir,
qardaş (gülür).
– Xarici nəşriyyatlara, müsabiqələrə elektron
müraciətlər etdiyini bilirəm. Müsbət cavab varmı? Azərbaycanlı imzalara
münasibət necədir? – Dil
bariyeri var. Yalnız rus və türk nəşriyyatları ilə əlaqə saxlaya bilirəm.
İngilis dilli müsabiqələr də axtarıram. Rastıma çıxdıqca maraqlanıram. Gərək
ki, ingilis dilini də öyrənim. Bu mənim qabağımı kəsir. Planımda var, mütləq bu
dili də öyrənəcəm. İndi daha çox türk nəşriyyatları ilə danışıram. Açığı, bizim
imzalara münasibətləri yaxşı deyil. Səbəbi də aydındır, məncə. Amma elə də sərt
münasibət yoxdur. Əlaqələr yaratmağa çalışıram. Əsas nəşriyyatlarla. Müsbət
cavablar da alıram. Vəziyyət yaxşıdır. Sadəcə biz tənbəlik. Yazmaq lazımdır.
Daha doğrusu, yazmaq üçün şərait yaratmaq lazımdır. Bunu özümüz eləməliyik.
Başqa variant yoxdur.
– Bəzən deyirlər ki, Ayxan hekayələrindən çox
reportajları ilə məşhurdur. Nə fikirləşirsən bu haqda? – Yuxarıda dediyim söhbətdir. Bizi maddi ehtiyac jurnalistikaya apardı.
Mənə deyirlər, reportaj yaz. Yazıram və reportyor kimi tanınıram. "Hekayə yaz,
roman yaz”, deyən yoxdur axı. Olsa, eyni şey olar.
Bakı 24°C
