Çox kasıb
– Bəs Vaytmanlar necədir? Onlardan nə xəbər var? – Mən köhnə dostum Paysondan
soruşdum.
Mən bir neçə
ildən sonra, nəhayət, doğma şəhərimizə qayıtmışdım, köhnə dostlarımı bir-bir
axtarıb tapmaq istəyirdim. Sualımı eşidəndə Payson fikirli-fikirli başını
bulayanda mən dedim:
– Ümid edirəm ki, onların vəziyyəti normaldır. Vaytman ağıllı insandır,
onun çox gözəl ailəsi var.
Dostum yenə də
başını buladı.
– Son dəfə onu görəndə onlar çox yaxşı yaşayırdılar, – sözümə əlavə etdim.
– Sonra hər şey alt-üst oldu, – dostum dedi. – O bir neçə il bundan
qabaq müflis oldu.
– Çox təəssüf! Bu xəbəri eşidib pis oldum. Bəs o indi haralardadır?
– Mən onu hərdənbir görürəm. Ancaq onun nə işlə məşğul olduğunu
bilmirəm.
– Bəs ailəsi? Ailəsi ilə bir yerdədir?
– Hə, indi onlar hardasa Köhnə şəhərdə yaşayırlar. Neçə vaxtdır, onun
ailə üzvlərindən heç biri ilə rastlaşmamışam. Bir nəfər mənə demişdi ki, onlar
çox kasıb yaşayırlar.
Dostumun son cümləsi
ürəyimi ağrıtdı. Payson "çox kasıb” sözünü elə tonda dedi ki, ürəyim ağrımaya bilməzdi.
Bir anlıq Vaytmanları təsəvvürümə gətirdim, heç bir rahatlığı olmayan ağır
şəraitdə yaşayan halda gözlərim önünə gəldilər. Beynim belə xoşagəlməz
fikirlərlə dolanda Payson dedi:
– Sabah bir yerdə nahar edərik. Misiz Payson səni görməyinə çox şad
olacaq. Səninlə köhnə günləri yada salarıq. Biz günorta saat 3-də nahar edirik.
Mən ona söz
verdim ki, sabah onlarla birlikdə nahar edəcəm, sonra biz ayrıldıq.
İş vaxtı idi,
dostumun fikri-zikri işində idi, onun vaxtını çox almaq istəmədim. Mənim beynim
Vaytmanlarla "məşğul” idi. Onları fikrimdən çıxara bilmirdim. Onlar hörmətə
layiq insanlar idi. "Çox kasıb” – bu sözləri beynimdən çıxara bilmirdim. Bu iki
söz özlüyündə çox şeyi ifadə edirdi.
Köhnə tanışlardan kimi görürdümsə Vaytmanları
soruşurdum. Hamısı eyni sözü təkrar edirdi: Bir neçə il qabaq Vaytman biznesində
müflis olub. İndi hardasa köhnə şəhərdə çox kasıb şəraitdə yaşayırlar.
– Onlar çox kasıb yaşayırlar, çox kasıb, – köhnə dostlardan biri dedi. –
Mən arabir Vaytmanla rastlaşıram. O çox miskin görünür.
– Eşitdiyimə görə, hətta onun qızları dərzilik edirlər, – tanışlarımdan
biri dedi.
O "dərzilik
edirlər” sözünü elə tonda dedi ki, sanki dərzilik etmək utancverici bir işdir.
Mən Vaytmanla
görüşmək istəyirdim, ancaq harda yaşadığını bilmirdim.
O biri gün saat 2
ilə 3 arasında dostumun mağazasına getdim, o məni görən kimi əl uzadıb dedi:
– Səni görməyə şadam! Keç otur, qəzetlərə bax! Bir neçə dəqiqəyə işimi
bitirəcəm. Bankla bağlı işimi günortayacan qurtarmalıydım!
– Sən narahat olma, işinlə məşğul ol, – mən stolun üstündəki qəzeti
götürüb dedim.
Payson başını
aşağı salıb işi ilə məşğul olanda özümdən ixtiyarsız gülümsədim. O işi ilə
məşğul olanda çox soyuqqanlı görünürdü. Stolun üstündə çoxlu bank çekləri
vardı. O çekləri saydı, sonra kağıza qeyd etdi, narahat halda qol saatına
baxdı, ah çəkdi, sonra qapıya tərəf boylandı. Elə bu vaxt onun köməkçisi otağa
daxil oldu, Paysona nə dedisə onun əhvalı dəyişdi.
– Get Vilsonun yanına, – o
köməkçisinə dedi. – Ona de ki, mənə təcili 500 dollar göndərsin. De ki, bankın
borclarını ödəməliyəm, bir az çatmır. Daha gecdir, başqa heç yerdən tapa
bilmərəm. Yubanma! Hələ saat 3-ə 20 dəqiqə qalıb.
Paysonun
köməkçisi tələsik otaqdan çıxdı. Payson isə hələ də başını yuxarı
qaldırmamışdı. Çox narahat olduğu üzündən bilinirdi. Təxminən 10 dəqiqə sonra
onun köməkçisi qayıtdı, əlində də pul. Dostum gileyləndi:
– Bu necə həyatdır! Belə yaşamaq olar? Hərdən arzulayıram ki, okeanın
ortasında bir adada yaşayım. Təkcə, yaxşı, sən C-ni xatırlayırsan?
– Hə, çox yaxşı xatırlayıram, –
dedim.
– Bir il bundan qabaq C. biznesi atdı, gedib özünə ferma aldı. Bir neçə
gün bundan qabaq onunla rastlaşdım. Bilirsən mənə nə dedi? Dedi ki, 12 aydır
bank bildirişi görmür! Nə xoşbəxt adamdır! Elə bil Allah məni lənətləyib! Qazandığımı
banka ödəyirəm! İşim-gücüm harasa pul ödəməkdir Bilirsən "ödəmək” sözünə necə
nifrət edirəm? Yaxşı, sən narahat olma, gəl gedək! Misiz Payson səni görüb
sevinəcək. Sən neçə vaxtdır buralara gəlmirsən? Səhv etmirəmsə, 10 il olar.
Özün də görəcəksən, qızlarım necə böyüyüb! Klaranın indi 20 yaşı var. Əlbəttə,
sən onu son dəfə görəndə o məktəbli qız idi! Ah, zaman elə bil uçur! İllər nə
tez gəlib-keçir!
Məlum oldu ki, köhnə
dostum indi Frankilin küçəsində yaşayır. Evi dəbdəbəli idi, ancaq mənim
zövqümcə deyildi. Arvadı və qızları da bahalı geyimdə idi, onların geyimi də
zövqsüz idi. Mən neçə il bundan qabaq onların evində nahar edəndə, evləri
balaca idi, ancaq rahatlıq vardı. Arvadının, qızlarının üzündən sevinc yağırdı.
İndi isə pəncərələrdən bahalı pərdələr asılsa da, evdə bahalı mebel olsa da
evdə, elə bil, nəsə çatmırdı. O vaxt misiz Payson sadə, çitdən don geymişdi.
Elə qızları da. Misiz Paysonun saçı çiyinlərinə dağılmışdı. Ona bəzək-düzək
lazım deyildi. Amma indi? Bahalı sırğa, bahalı boyunbağı. Bahalı daş-qaşların
parıltısı gözümü qamaşdırırdı. Qızları da onun kimi bəzənmişdi. O vaxtkı
Klaradan əsər-əlamət qalmamışdı.
Mən misiz
Paysonla rəsmi qaydada söhbət etdim, elə bil heç o vaxtkı mehriban qadın
deyildi. Bir azdan nahar vaxtı idi. Biz yemək otağına keçdik. Doğrusu, yeməkdən
də razı qalmadım. Bir vaxtlar onların evində yediyim yeməyin dadını vermirdi. Misiz
Payson yalnız özü bəzənməmişdi, yeməklər də "bəzənmişdi” .
Mən nahar edərkən
bir neçə dəfə misiz Paysondan Vaytmanları soruşdum, ancaq o da, qızları da
özlərini elə göstərdi ki, sanki heç onları tanımırlar.
Onların evində
nahar edərkən mənə bir şey məlum oldu. Belə lüks evdə yaşamağına baxmayaraq,
onlar xoşbəxtlikdən çox uzaq idilər. Hiss edirdim ki, misiz Payson və qızları
lovğa, təkəbbürlü olduqları qədər də acgöz, paxıldır. Onlar daha böyük ev, daha
bahalı mebel arzulayırdı. Deyirdilər ki, onlardan aşağı səviyyəli olanların
mebeli bahalıdır, onlara lağ edirdilər. Fikir verirdim ki, onlar belə söhbət
edəndə köhnə dostum söhbətə müdaxilə etmir, sakitcə durub qulaq asırdı.
Arabir süni
təbəssümlə deyirdi:
– Arvadımla qızlarım elə bilirlər ki, mən puldan yoğurulmuşam. Kaş
onlar biləydi pulu necə çətinliklə qazanıram! Əgər bilsəydilər neçə çətinliklə
qazanıram, onda az xərcləyirdilər. Onlara deyirəm ki, mən kasıb adamam, ancaq
elə bil sözlərimi küləyə deyirəm, heç biri əhəmiyyət vermir.
Dostumun arvadı süni
təbəssümlə dedi:
– Bu necə danışıqdır? Kasıb adam! Bu nə sözdür işlədirsən?
Dostum arvadına
cavab verdi:
– İstədiyini almağa maddi gücü çatmayan insan kasıbdır. O mənada mən nə
dediyimi yaxşı başa düşürəm. Çox tanışlarım kimi, mən özüm də daxil, gəlirindən
çox pul xərcləyirsə lap kasıbdır.
Dostum sözünü
bitirən kimi arvadı onu məzəmmət etdi:
– Deyəsən, bu mövzuda söhbət etmək sənin ürəyincədir. Unutma ki, nahar
edərkən belə söhbət etmək ədəb qaydalarına ziddir, ikincisi isə, belə söhbət
heç kimə xoş təsir bağışlamaz.
Qadın üzünü mənə
tutdu: – Siz ona fikir
verməyin! O, hərdənbir belə olur!
Dostum daha sonra
o mövzuda söhbət etmədi. Arvadı dəbdən, yenilikdən danışanda da dostum səsini
çıxarmadı. Nəhayət, dostumun arvadı və qızları otaqdan çıxandan sonra o dedi:
– Arvadım və qızlarım həmişə həyatın bir tərəfini görür, romantikanı.
Mən isə əsl reallığı görürəm. Onların arzularını yerinə yetirməyə daha tabım
qalmayıb. Hər gün pul tələb edirlər. Ah, bir vaxtlar etdiyim səhvi indi
düzəltmək çox çətindir. Mən onlara deyirəm ki, kasıb adamam, ancaq onlar
gülümsəyir, məndən aldıqları 100 dolları bircə dəqiqənin içində mağazada
xərcləyirlər. Mən etiraz edirəm, amma etirazıma fikir verən kimdir? Hərdən
fikirləşirəm ki, mən çox kasıb, çox kasıbam! İşçilərimdən də kasıbam! Hətta
ən fağır bir işçim il ərzində 400 dollar olan maaşından qənaət edib 50 dollar
dar günü üçün saxlayır. Mən hər gün yüzlərlə dollar axtarıram ki, arvadım,
qızlarım gün ərzində xərcləsin, ancaq o işçim heç 1 dollar da axtarmır. Bilirəm
ki, o balaca, kasıb evində rahat yaşayır. Ancaq mənimkilər o boyda evi də
bəyənmirlər. Daha bahalı mebel, daha böyük mülk arzulayırlar. Bəlkə də,
milyoner olsaydım onların bütün ehtiyaclarını ödəyə bilərdim. Yox, onların
arzuları sonsuzdur, nə qədər xərcləsələr də yenə gözləri doymur. Mənim iki
yolum var, ya arvadımdan, qızımdan imtina etməliyəm, ya da müflis olmalıyam.
Onlar qonşularla bəhs edirlər, harda bahalı bir şey görsələr almaq istəyirlər.
Payson bu mövzuda
çox danışdı. Mən onların evindən çıxanda heç də onların o böyük evinə paxılıq
etmirdim, onların həyatına qibtə etmirdim. Bütün dost-tanışlarım onu varlı adam
kimi tanısalar da, o mənim gözümdə kasıb adam idi.
Paysonların
evində qonaq olandan bir neçə gün sonra küçədə təsadüfən mister Vaytmanı gördüm.
O çox dəyişmişdi, əgər o danışmasaydı onu tanımazdım. O mənim gözlərimə son
dəfə onu gördüyümdən 20 yaş qoca göründü. Düzdür, onun geyimi köhnə idi, ancaq
çox təmiz idi.
O məni görən kimi
bağrına basdı, məni sorğu-suala tutdu, necə dolandığımı, sağlamlığımı soruşdu.
Mən ona qısaca cavab verdim, sonra dedim:
– Eşitdiyimə görə, mən şəhərdən gedəndən sonra sənin işlərin heç də düz
gətirmir.
Mən ona belə sual
verəndə bircə anlıq onun üzünün ifadəsi dəyişdi, ancaq o bir dəqiqə sonra xoş
təbəssümlə dedi:
– Həyatda xoşbəxt olmağın bir sirri də taleyinlə barışmaqdır,
olanlarına şükür etməkdir. Həyatımızda hər şey qaydasında olanda biz bunu
öyrənə bilmirik, bu sirri varlı olarkən öyrənmək mümkün deyil.
– Yaxşı, sən bu
dərsi öyrənə bildin?
– Öyrənməyə çalışıram, – dostum
gülümsədi – ancaq mənə görə bu çox çətin dərsdir. Heç ümid etmirəm ki, hər şeyi
mükəmməl qavrayam.
Köhnə dostum məni
evlərinə şam etməyə dəvət etdi. Onun dəvətini dərhal qəbul etdim. Bütün
tanışlarım Vaytmandan söz düşəndə "çox kasıbdır” demişdilər. Köhnə dostum həyat
fəlsəfəsini dəyişmişdi, ancaq düşünmürdüm ki, onun arvadı da bu fəlsəfəni qəbul
edər. Çünki onun arvadı qəşəng geyinməyi, ziyafətlərdə, mərasimlərdə iştirak
etməyi sevirdi.
Mən onların
balaca evinin qapısını döyəndə belə düşünürdüm. Qapını döyüb azca kənara
çəkildim, qapını ucaboy, səliqəli geyinmiş bir qız açdı. Məni görən kimi
gülümsədi, mən tez soruşdum:
– Sən Meri deyilsən? – mən
onun əlini sıxıb soruşdum.
– Hə, mən o balaca Meriym, – atam gələcəyinizi demişdi.
Qapı açılan kimi
misiz Vaytman da qapıya gəldi, mənə ürəkdən "xoş gəldin” dedi.
Düşdükləri
çətinliklər onu bir az dəyişmişdi, rəngi solğun idi, arıqlamışdı, ancaq yenə də
əvvəlki kimi səmimi idi. Gözlərinə baxan kimi bunu duymaq mümkün idi.
– Sizi yenidən görməyimə çox şadam, – misiz Vaytman dedi.
Onun üzünə baxan
kimi hiss etdim ki, o bu sözləri ürəkdən deyir, doğrudan da, o sevinirdi.
Səsinin tonu, üzünün ifadəsi bunu sübut edirdi. Mister Vaytman otağa girəndə
arvadı üzr istəyib otaqdan çıxdı, belə başa düşdüm ki, yemək tədarük etməyə getdi.
Bir azdan şam yeməyi süfrəyə gəldi. O balaca otaqda iştaha yedim yeməyi. Biz
yemək yeyəndə onun ikinci qızı, dərzilik öyrənən qızı da gəlib çıxdı. Onun
üzündə necə məmnunluq vardı! O sağlamlıq, sevinc mücəssəməsi idi.
Dostumu ilk dəfə
küçədə görəndə mənə soyuqqanlı görünmüşdü. Bu, ilk təəssürat imiş. Dostum çox
şən idi. Onun sözlərini qulaq asdıqca "çox kasıb” fikri beynimdən çıxırdı.
Sağollaşıb gedəndə qapının ağzında ona sual verdim:
– Vaytman, ailəni necə dolandırırsan?
– Çox yaxşı, – o gülümsədi. – Mən ilk vaxtlar ildə 500 dollar alırdım,
uşaqlarım balaca idi. İndi qızların ikisi da az-çox qazanırlar. Pul toplayıb bu
rahat evi ala bildik. Son maaşımızı bir ay bundan qabaq almışıq, mən indi özümü
varlı hesab edirəm, – o
sözünü bitirib güldü.
Dostumdan ayrılıb
gedəndə öz-özümə elə hey təkrar edirdim, "çox kasıb” , "çox kasıbdır”. Ona aid
edilən bu sözü düz seçməmişdilər.
Növbəti gün yolda
Paysonla rastlaşdım.
– Dünən axşam Vaytmanlorla birlikdə şam etdim, – ona dedim.
– Doğrudan? Yaxşı, onların vəziyyəti necə idi? Kasıb? Çox kasıb? Heç
şübhəsiz, çox kasıb!
– İnan mənə, son illərdə hələ belə xoşbəxt, şən ailə görməmişdim. Yox,
mister Payson, onlar çox kasıb deyil. Böyük Allahın verdiyi hər şeyə şükür
edirlər. Qazandıqları ilə qane olmayıb daha çox arzulayanlar kasıbdır.
Vaytmanlar belə deyil.
Payson bir neçə
dəqiqə gözlərini məndən çəkmədi, sonra başını aşağı saldı. Bir az fikrə getdi.
– Razı olmaq və şükür etmək! – o baxışlarını yerdən çəkib dedi. – Ah,
dostum, kaş arvadımla qızım da şükür etməyi biləydi! Allahın verdiyi ilə razılaşaydı!
– Ən azı sən şükür etməlisən, – dedim. – Böyük Allah sənə çox şey
verib!
– Hə, haqlısan, ancaq biz Allahın verdiyinə nə şükür edirik, nə də razı
qalırıq. Nə qədər qazansaq da yenə istəyirik. Bəli, biz əlbəttə, Vaytmanlar
kimi deyilik, çox kasıbıq, çox kasıb!
Dostum belə
deyə-deyə məndən uzaqlaşdı. O yol gedərkən də başını aşağı dikmişdi, fikirli
idi. Bir müddət keçəndən sonra eşitdim ki, Payson müflis olub.
Bu xəbəri
eşidəndə öz-özümə dedim:
– Hə, dostum Payson, indi çox kasıbsan! Çox kasıb!
Doğrudan da, belə
idi.
İngilis dilindən
tərcümə edən: Sevil Gültən