Osip Mandelştam
Rus ədəbiyyatında Şair və çar arasında dramatik
qarşıdurmalar dəfələrlə yaşanıb, bu baxımdan Puşkinlə I Nikolayın
münasibətlərinin tarixçəsini xatırlamaq kifayətdir – imperator birinci şairin
şəxsi senzoruna çevrilmiş, polis nəzarəti ayırmışdı. Onun hətta xaricə
getməsinə də izn vermirdi və s.
Lakin elə həmin imperator jurnal nəşr etmiş, şairdən dueldə iştirak etməməsi barədə vəd almış, Puşkin ölümcül yaralı olduğu zaman həkim yollamış, çoxuşaqlı ailəsini maddi cəhətdən təmin etmişdi.
Mandelştamla hakimiyyət arasındakı qarşıdurma isə daha əvvəl başlamışdı. "O.M.-la hökumətin ilk görüşü Dzerjinski və müstəntiqi ziyarət edərkən, 1922-ci ildə həbs edilmiş qardaşına görə əl çaldığı zaman baş tutmuşdu” - Nadejda Mandelştam yazırdı. Şairlə yeni hökumət arasındakı ilk görüş daha əvvəl hakimiyyətin yarandığı günlərdə baş vermişdi. Aleksandr Blok kimi Osip Mandelştam da inqilabın musiqisini eşitdiyi andan bolşeviklərə xidmət etməyə başladı.
Moskvaya isə inqilabdan sonra – 1918-ci ilin martında xalq komissarlıqlarının əməkdaşlarını, daha doğrusu nazirləri gətirən hakimiyyət qatarında gəldi.
"Moskvaya gəldikdə bir neçə gün Qorbunovun evində, Kremldə yaşamalı oldu” – özlüyündə Qorbunovun kim olduğunu dəqiqləşdirməyən Nadejda Mandelştam xaricdə çap edilmiş "Xatirələr” kitabında yazırdı.
Bir çox müasir müəlliflərin məntiqinə əsasən həmin anda Osip Emilyeviç bu fürsətdən istifadə edərək Lev Davıdoviçin bayraqdarına çevrilməli idi. Lakin əksi baş verdi: şair heç yerdə nahar edə bilməyəcəyini bildiyi halda oradan çıxıb getməyə tələsdi.
..Bütün məşhur və qeyri-məşhur müəlliflərin görüşdüyü "Şairlər kafesi”ndə Osip Mandelştam gənc, coşqun təbiətli çekist, mübahisələri tez-tez koburadan çıxardığı naqanla həll edən Yakov Blyumkinlə anlaşdı. Dzerjinskinin ifadələrinə əsasən sağçı eserlər partiyasının döyüşçüsü Blyumkinə sovet kəşfiyyatının təşkilat şöbəsi həvalə edilmişdi, o həmin vəzifədə aktiv çalışır, istədiyi adamları ətrafına toplayırdı. Kəşfiyyatçının fikrincə ən uyğun agent Avropanın müxtəlif ölkələrində uzun müddət yaşamış, dilləri əla bilən Mandelştam idi. İmkanları haqqında dinləyicilərdə şübhə yeri qalmasın deyə Blyumkin kafedə həyat bahasına başa gələcək sənədləri, həbs haqqında orderləri və digər kağızları nümayiş etdirir, təşkilatının əzəməti ilə fəxr edirdi.
Eşitdiklərindən heyrətlənən Mandelştam kağızları götürüb yandırdı. Vaxt itirmədən Fyodr Raskolnikovun arvadı, dəniz məsələləri üzrə Xalq komitəsinin sədri əvəzi, gənc yazıçı Larisa Reysnerin yanına yollandı.
Kreml dağlısının səsi indicə gəldi –
Sui-qəsdçi zalımın.
– sətirləri yazılmış ilkin variantı var idi.
1941-ci il oktyabrında tələsik Volqaya evakuasiya edilən xalq komissarlarının arxivləri Moskvada yandırıldığı zaman bu şeirlər qovluqda qalmışdı. O.E.Mandelştamın irsi üzrə komissiyanın xahişinə əsasən son illərdə arxivdə şairin avtoqrafı ilə bərabər nəşrlərin də ortaya çıxması ilə nəticələnən axtarış edilib.
Ayağımız altındakı ölkəni duymadan yaşayırıq
Sözlərimiz on addımdan eşidilmir.
Yarımçıq söhbət harda yetərli
Qafqaz dağlısını xatırladır.
Onun toppuş barmaqları, qurd kimi, piyli,
Sözlərin çəkisi pud kimi ağır...
Qərarı qərara calayır
Kiminin kürəyinə, kiminin alnına, qaşına, gözünə.
Edama layiq görülməyənsə
Yalnız osetinin enli kürəyidir.
İntihar dolu misraların müəllifinin ardınca üç nəfər gecə saatlarında hal şahidləri ilə bərabər gəldi.
Təsadüfən Anna Andreyevna Axmatova da həbsin şahidi oldu. Hadisə Moskvada, Arbatda, 1926-cı ildən sonra Naşokinski dalanı adlanan Furmanov küçəsinin Sivtsev Vrajla kəsişməsindəki otuzuncu illərin əvvəlində tikilən kooperativ evdə baş tutdu. Mixail Bulqakov da bu evdə arvadı Yelena Sergeyevna ilə birgə yaşayırdı. Osip Mandelştam ömründə ilk dəfə idi ki, mənzil əldə edirdi. Həmin zaman üçün bu, olduqca uğurlu variant idi: mərkəzdə yerləşən, yaxşı şəraiti və telefonu olan ev. Natamamlıqlar olsa da rahat mənzil idi.
Sonra nə baş verdi? Anna Andreyevna yazır: "Mənim həmin gün evində olduğum Pasternak Mandelştama görə Buxarinin, mən isə Yenukidzenin yanına Kremlə getdik. Görünür, işin tezləşdirilməsinə, xitamın yüngülləşməsinə səbəbkar da biz olduq...
...uzun illər sonra, Stalin repressiyaları aşkarlandıqda reabilitasiya ilə məşğul olan müstəntiq yazıçı Veniamin Kaverinə demişdi:
"Bir çox şeyləri başa düşə bilmirəm, nə üçün Mandelştam o qədər həlim insan olduğu halda cəzalanmışdı”.
"Mən təxminimi dedim, görünür, tərifə öyrəşən Stalin Mandelştamın səmimiliyindən heyrətlənmişdi. Yeri gəlmişkən bu, onun Pasternakla telefon danışığını da təsdiqləyir, amma bu sadəcə mənim fərziyyəmdir” deyə Kovarin əlavə etdi.
Şairin nəşr fəaliyyətinin zirvəsi 1928-ci ilə aiddir. Həmin zaman üç kitab dərc olunmuşdu – şeirlər, nəsr və tənqid. Bu cür möcüzəni heç bir ictimai proseslərlə izah etmək mümkün deyil: senzura sərtləşmiş, fərqli düşüncəlilər təqib edilir, bu baxımdan Mandelştam kimi "qeyri-aktual” şairin isə ümumiyyətlə kitab dərc etdirməyə şansı yox idi. Amma eyni vaxtda üç kitabı çıxmışdı.
Leninqrada Kirova zəng edib deyirdi: uzun müddət orada, "Şeirlər”i çap etmədilər. Qəzəbə tuş gəlmiş insan üçün qərarı SSRİ Xalq Komissarlar Soveti vasitəsilə həyata keçirən Nikolay İvanoviç hətta xüsusi pensiya da düzəldə bildi.
Şair bütün varlığı ilə bu cür sadəliyə etiraz edirdi. Müasirləri tərəfindən yazılanlar içərisində Yeseninin misralarına xüsusi yanaşırdı:
...zavallıları zindanlarda güllələmirdim.
Son mənzilində qazın və ya vannanın müvəqqəti olmaması şairi o qədər də kədərləndirmirdi.
Mənzil kağız tək sakitdir
Bütün əyləncələrdən uzaq
Elə bərk guruldayır ki
Kranlardan axan su.
Onu kədərləndirən başqa idi: çap edilmək, pul qazanmaq üçün baş çəkdiyi nəşriyyatlarda getdikcə artan zülmü gördükdə dözülməz fiziki ağrı hiss edirdi.
Rus ədəbiyyatının azğın keşikçilərindən ibarət proletar yazıçılar təşkilatı ləğv edildikdə işıq görünməyə başlamışdı. Leninqradda və Moskvada kütləvi gecələr keçirilirdi (özü də böyük uğurla). Paytaxtdakı Politexnik muzeyinin auditoriyasını onun ixtiyarına vermişdilər.
Elə həmin, 1933-cü il noyabr tarixli şeirində oxuyuruq:
Lənətə gəlmiş divarlarsa nazikdir
Görəsən, bu yerdən qaçasan hara?
Mən isə səfeh tək heç dayanmadan
Mahnı oxuyuram o insanlara.
Şəhər sakini, incəqəlbli şair, poliqlot, sanki sənayeləşmə və kollektivləşməni yaşayan kütlədən bu qədər uzaqda olan, əyalətdə və kənddə heç bir qohumu olmayan şəxs də xalqın çəkdiyi əzabları çəkir. O, nəhəng müasirləri arasında ilk olmasa da, bir çoxlarından əvvəl dövlətin sürükləndiyi bataqlığı görürdü.
Torpaq ayaqları altından çoxdan qaçmışdı, "ölkəni duymadan” yaşayırdı. Qorxu yeni mənzilinə çağırılmamış qonaq kimi gəlmiş və həmişəlik yerləşmişdi.
Müasirlərindən fərqli olaraq, getdikcə özünü daha çox tərifləyən rəhbərə qarşı məftunluq duymurdu. Əgər Pasternak N.İ.Buxarinin təkidi ilə otuzuncu illərin əvvəlində Stalini mədh edən, rəhbərin poetik abidəsinin bünövrəsinə təməl daşını qoyan şeirlər yazmışdısa, Mandelştam artıq həmin zaman dərk etmişdi ki, Kremli idarə edən kimdir.
Və Stalin haqqında həyatı bahasına başa gələn şeirləri onun üçün oxumuşdu.
Pasternak: Elədir, amma məsələ bunda deyil.
Stalin: Bəs nədədir?
Pasternak: Sizinlə görüşüb danışmaq istərdim.
Stalin: Nə barədə?
Pasternak: Həyat və ölüm barədə.
Rəhbər dəstəyi asdı, amma ustadlıq barədəki sualına dəqiq cavabı Pasternakdan sona qədər ala bilməsə də, həmin zaman hiss etmədiyi çatışmazlığı digər ədəbiyyat məsləhətçilərindən əldə edə bildi.
Mandelştamı Lubyankadakı hakimlərə həvalə edən Stalin hökmü sətiraltı ifadələrlə verdi:
"Təcrid etməli, amma sağ saxlamalı”. Qərar haqqında şairin arvadı həbsxanada müstəntiqdən öyrənmiş və bizə xəbər vermişdi.
Osip Emilyeviçin vəfalı ömür-gün yoldaşı, onun ardınca könüllü surətdə sürgünə yollanan Nadejda Yakovlevna olmadan heç yerə yoxa çıxmayacağına dair xüsusi sərəncam olmadan onu Çerdında üç illik "təcrid etdilər”.
Bax elə həmin zaman Nadejda Mandelştam Moskvaya teleqram vurdu. Tezliklə paytaxta gələn qadın "İzvestiya”ya gedib baş redaktorun kabinetinə keçməyə çalışır, bu zaman o, xoşagəlməz səhnə yaşamalı olur: qapı onun üzünə açılmır.
Katibə qınayıcı tərzdə "Çerdından necə qorxulu teleqramlar vurmusuz,” – deyib məruzə üçün kabinetə daxil oldu. Oradan kövrəlmiş vəziyyətdə çıxdı. – Nikolay İvanoviç sizi görmək istəmir, hansısa şeirlərə görə...” "Bundan sonra onu görmədim, – Nadejda İvanovna deyir – Yaqoda ona Stalin haqqındakı şeirləri əzbərdən oxumuş, o isə qorxudan geri çəkilmişdir”.
Nə zamansa, ədəbiyyatçılar Stalin haqqında şeirlərin toplandığı antologiyanı həmin şeirlərin hansı şəraitdə işığa çıxmasını əks etdirən şərhlərlə nəşr edəcəklər. Pasternak həmin şeirləri "müalayim havalar”da, Stalinin terrora son qoyacağına ümid edərək yazmışdı. Axmatova müharibədən sonrakı illərdə, şeirlərin həmin ərəfədə düşərgədəki oğlunun azad edilməsində bilavasitə rolu olacağı vəd edildiyi üçün qələmə almışdı. Mandelştam 1937-ci ildə, sürgün həyatının sonu gəldikdə Stalin haqqında mədhiyyələr yazmışdı, bu yolla özünün "xalq düşməni” olmadığını sübut etməyə çalışırdı. O, şeirlərini təbliğatın yorulmadan təkrar etdiyi "Stalinin andı, Stalinin sürgündən qaçışı, Stalinin bugünkü Lenin olduğu” barədə ifadələrlə böyük çətinliklər bahasına qafiyələndirirdi.
Qatil obrazı Stalin haqqındakı intihar şeirlərinin ilk variantında da təsvir edilmiş, daha sonra "Kreml dağlısı” ifadəsi ilə əvəz olunmuşdu.
"1937-ci ilin mayında Mandelştamlar Moskvaya, Naşokinskidəki evlərinə qayıtdılar. Bu zaman mən Ardovların evində qonaq idim. Osip artıq yataq xəstəsi idi. Mənə yeni şeirlərini oxudu, amma üzünü köçürməyə kimsəyə icazə vermədi”.
Artıq bir il idi ki, dayanmadan genişlənən terror davam edirdi. Mandelştamın iki otağından birində onlardan yalan donoslar yazan və tezliklə onların bu mənzildə hətta görünməməsinə səbəb olan şəxs yaşayırdı.
Paytaxtda qalmaq barədə icazə ala bilmədi. X. ona dedi: "Siz olduqca əsəbisiz”. İş yox idi. Onlar Kalinindən gəlib bulvarda əyləşirdilər”. – Anna Axmatova yazırdı.
Hələ ki ölməmisən sən, hələ ki tək deyilsən
Yoxsul rəfiqən də yanındadır bax.
Düzənliklərin böyüklüyündən zövq alsan belə,
Sənə dumandır, soyuqdur, çovğundur qonaq.
Voronejdəki sürgündən sonra təbiətdən zövq almaq bir il çəkdi. Mandelştam paytaxtın cəmi 131 kilometrliyində məskunlaşa bilərdi. Orada yaxşı insanların əhatəsinə düşmüşdü – fəhlələr, taxtadan evi olan, maddi imkansızlıqdan mənzilini icarə verənlər. Hər dəfə daha artıq hissəsi Stalinin portretləri, "xalq düşmənləri”nin məhkəmə hesabatlarının tutduğu Moskva qəzetlərini oxuyarkən Mandelştam rəhbərin hakimiyyəti ələ keçirməsinə mane olmaq üçün həmkarlarından heç birinin barmağını belə tərpətməməyindən dəhşətə gəlirdi. Əksinə, növbəti qurbanı küncə sıxışdırmaq üçün hər kəs ona kömək edirdi.
Yaxın zamana qədər qəzetdə düşmənləri ləkələyən Stanislav Kosiorun həbsi barədə xəbəri oxuduqdan sonra dedi:
– Stalinin baş kəsməsinə ehtiyac yoxdur, başlar özləri zəncirotu kimi uçub gəlir.
Martın əvvəlində əsəb xəstələrinin müalicə edildiyi sanatoriyaya iki aylıq putyovka aldı, onu həyata buraxılış vərəqəsi kimi əlinə götürdü, son ümid baş qaldırdı. Ona dedilər ki, putyovka "sağlamlığın ictimai təmiri”dir. İnandı.
Güman ki, məhz həmin "Birlikdə” şairin həbsinə razılıq vermişdilər. Ən azından Moskvadan yüz kilometr uzağa getmiş şəxsin ünvanını orqanlara yalnız putyovkanı verən idarə xəbər verə bilərdi.
Əl izlərini götürdükləri məhkum Mandelştamın profildən bir neçə fotosunu çəkdikləri Lubyankadan bura gətirdilər. Bu fotolar, 93145 nömrəsi altında "Həmişəlik qorunub saxlanmalı” qeydi olan şəxsi iş qovluğuna yerləşdirildi.
Çəkilişin qaydalarına əsasən məhkum gözünü qırpmadan diqqətlə obyektivə baxmalı idi. Həmin fotoda məhkum bu gün də bizə baxır...
Şəxsi işin üz qabığında tarixlər qeyd edilib. 3 may 1938-ci il – həbs günü. 4 avqust Butırkaya göndəriş. Bundan iki gün əvvəl tələsik və haqsız məhkəmə adlandırılan xüsusi iclasda 1891-ci il təvəllüdlü, tasir oğlu, eser Osip Emilyeviç Mandelştamın işi dinlənildi. Qərar alındı: "Mandelştam Osip Emilyeviç kontrinqilabçı fəaliyyətinə görə 30 aprel 1938-ci il tarixdən hesab edilməklə beş illiyə islah əmək düşərgəsinə göndərilsin”. Həbs orderin imzalandığı andan qüvvəyə mindi.
Qiyabi dinlənilmədən sonra məhkumlar öz aqibəti haqqında xəbərdar olur, imzalayır: "OSO-nun (OSO – SSRİ DİN Xalq Komissarlığı nəzdində xüsusi iclas – X.N.) qərarını oxudum. O.Y.Mandelştam”
Sürgündən Moskvada yaşayan qardaşına məktub yazaraq onun yatabının (düşərgəsi – X.N.) 9 sentyabrda yola düşdüyünü, 12 oktyabrda gəlib çatdığını xəbər verdi. Bu tarix "Həmişəlik qorunub saxlanmalı” qeydi olan şəxsi işdəki anketdə də qeyd edilib.
"Onun əllərini qatlamağa başladım, amma onlar yumşaq idi. Xaç şəklində idi. Əlləri yumşaq idi.
Amma onu apardılar”.
Moskvanın düz sərhədində, qərb tərəfdə qədim kənd qəbiristanlığı var. Kilsənin divarında son günə kimi ərinin irsini, xatirəsini qoruyub saxlayan Nadejda Yakovlevna dəfn olunub. Şeir və nəsrdən ibarət üç cildlik xaricdə nəşr edilib. Elə orada da moskvalı ədəbiyyatçıların araşdırmaları, şairin arvadının kitabları meydana çıxdı. Hissələr şəklində dövrü mətbuatda, jurnallarda dərc edilən bu əsərləri ən yaxşı xatirə nəsri nümunələrinə aid etmək olar. Osip Mandelştamın anadan olmasının yüz illiyi münasibəti ilə Moskvada onun əsərlərinin tam külliyyatının dərc edilməsi nəzərdə tutuldu. Böyük şairlərdən heç biri xalqa bu qədər gec, bu cür çətinliklə geri dönmür.
N.Y.Mandelştamın məzarı üzərindəki xaçın yanında şairin sevənləri tərəfindən "Osip Emilyeviç Mandelştamın əziz xatirəsinə” yazılı daş qoyulmuşdur. O, dəniz kənarlarına yaxın ərazidə "Vtoroya reçka” adlı keçmiş düşərgənin məzarlığında dəfn edilmişdir.
Lakin elə həmin imperator jurnal nəşr etmiş, şairdən dueldə iştirak etməməsi barədə vəd almış, Puşkin ölümcül yaralı olduğu zaman həkim yollamış, çoxuşaqlı ailəsini maddi cəhətdən təmin etmişdi.
Bu sadaladığımız faktların bütün aydınlığı ilə
bərabər Puşkinin duelinin səbəbini tapmağa çalışan ədəbiyyatçılar nəsli dueldə
imperatoru günahlandırırdı. Bəziləri isə hətta işi o yerə çatdırmışdılar ki,
guya tapançanı Dantesin əlinə Nikolay özü verib.
Puşkindən və Lermontovdan bir əsr sonra yaşamış
Mandelştam onların ali təbəqə ilə münasibətlərinin tarixçəsini, həmin
hakimiyyətin şairlərin taleyinə hansı təsir göstərdiyini yaxşı bilirdi.
Görəsən, padşah tituluna malik olmadığı halda, Lenindən sonra ölkəni təkbaşına
idarə edən birinə qarşı çıxış etdikdə onun özünü hansı lənətin yaxalayacağını
bilirdimi? 1924-cü ilin yanvar günlərində Leninin tabutunun
yanından keçən Mandelştam qəzetə müsahibə verərək vəfat edən şəxsi "Bütün Rusiyanın
təmsilçisi” adlandırdı. Sonrakı şeirlərində isə onu "yetişmiş tufan” deyə yad
edirdi.
Rəhbəri hər yerdə qatil deyə yad etməsi, onun
barmaqlarını qurda bənzətməsi, milyon tirajlarla yayılan portretlərdə,
fotoşəkillərdə gülümsəyən gözlərini isə tarakan adlandırması qarşılığında
Stalinin onun üçün hansı tufanı yaradacağını bilmək çətin deyildi."1932-1933-cü illərdə Osip Emilyeviç Mandelştam
Moskvada Tver bulvarı, 25-də Gertsenin evində binanın sağ darvazası tərəfdəki
birinci mərtəbədə yaşayırdı” – deyə şairin yaşadığı mənzilə dəfələrlə baş
çəkmiş ədəbiyyatçı Emma Gerşteyn yazırdı. Ardınca qeyd edirdi: "O, Gertsenin
evində yerləşdikdən bəri həmin evdə sol binada yaşayan Sergey Antonoviç Klıçkov
onun yanına tez-tez gəlirdi”. İstedadlı şair və gözəl nasir Klıçkov gənclik
illərində Sergey Yeseninin dostu olmuşdur.
Elə həmin evdə həmin illərdə Tver bulvarında başqa
qonşu – romanlarını masanın üzərinə yazan Andrey Platonov yaşayırdı...
Jurnalların redaksiyaları, yazıçı təşkilatlarının – eləcə də həmin dövrdə
hökumətə katiblik edən Aleksandr Fadeyevin dayandığı zirvəyə doğru ucalan "proletar” qurumun qərargahı şəhərdə qərar
tutmuş geniş malikanədə yerləşirdi. Bu evdə "Yoxsulun səlnamələri”nə və onun müəllifinə
şəxsən yoldaş Stalinin (Fadeyevə həvalə edilmiş) verdiyi məxfi qərardan
xəbərdar idilər (bundan sonra isə Andrey Platonovun çap edilməsinə qarşı
şiddətli qadağa başlamışdır). Ali hakimiyyətin adı 1926-cı ildən unudulmağa
başlayan Yeseninə qarşı münasibətini də bilirdilər.
İyirminci illərin ortalarından başlayaraq Stalin və
hal-hazırda rus ədəbiyyatının vicdanı adlandırdığımız yazıçılar olan Bulqakov,
Axmatova, Platonov arasında qarşıdurma yarandı və möhkəmləndi.Mandelştamla hakimiyyət arasındakı qarşıdurma isə daha əvvəl başlamışdı. "O.M.-la hökumətin ilk görüşü Dzerjinski və müstəntiqi ziyarət edərkən, 1922-ci ildə həbs edilmiş qardaşına görə əl çaldığı zaman baş tutmuşdu” - Nadejda Mandelştam yazırdı. Şairlə yeni hökumət arasındakı ilk görüş daha əvvəl hakimiyyətin yarandığı günlərdə baş vermişdi. Aleksandr Blok kimi Osip Mandelştam da inqilabın musiqisini eşitdiyi andan bolşeviklərə xidmət etməyə başladı.
Moskvaya isə inqilabdan sonra – 1918-ci ilin martında xalq komissarlıqlarının əməkdaşlarını, daha doğrusu nazirləri gətirən hakimiyyət qatarında gəldi.
"Moskvaya gəldikdə bir neçə gün Qorbunovun evində, Kremldə yaşamalı oldu” – özlüyündə Qorbunovun kim olduğunu dəqiqləşdirməyən Nadejda Mandelştam xaricdə çap edilmiş "Xatirələr” kitabında yazırdı.
Ensiklopediyadakı məlumata əsasən Nikolay Petroviç
Qorbunov 1917-ci ilin noyabrından Xalq Komissarları Sovetinin, daha dəqiqi hakimiyyətin katibi və V.İ.Leninin şəxsi
katibi olmuşdur.
Gəlişinin ertəsi günü Kremldə hakimiyyət rəhbərinin
katibinin mənzilində yuxudan oyanan şair səhər yeməyi üçün keçmiş saray
nökərinin masanı düzəldərək indilərdə nahar etməyə xalq komissarı yoldaş
Trotskinin gələcəyi barədə xəbərdarlıq etdiyi yeməkxanaya yollandı.Bir çox müasir müəlliflərin məntiqinə əsasən həmin anda Osip Emilyeviç bu fürsətdən istifadə edərək Lev Davıdoviçin bayraqdarına çevrilməli idi. Lakin əksi baş verdi: şair heç yerdə nahar edə bilməyəcəyini bildiyi halda oradan çıxıb getməyə tələsdi.
Onu Xalq komissarlığına xarici işlərlə əlaqədar
qulluğa götürmək niyyətində olan digər xalq komissarı Georgi Çiçerinlə də görüş
baş tutmadı. Xalq komissarı dili bilən,
iş axtarışında olan birisi üçün heç bir çətinlik yaratmayacaq tapşırıq verərək
hakimiyyət teleqramının layihəsini nümunə qismində fransız dilində yazmağı
təklif etdi. Lakin şair elə həmin gün Xalq komissarlığından sağollaşmadan
ayrıldı. Səbəb nə idi?
"Nədənsə o, həmişə hakimiyyətdən uzaq qaçırdı. Bir
neçə ay Xalq maarifçiliyi Komitəsində
çalışdı. Bu barədə ÜFK (Ümumrusiya fövqəladə Komissiyası – X.N.)
nümayəndəsi də şahidlik edib” – deyə "Xatirələr”in müəllifi izah edirdi.ÜFK-nın "Qırmızı kitab”ını, 1918-ci ilin iyulunda
Yakov Blyumkinin (Rusiya inqilabçısı, terrorist, partizan və dövlət xadimi.
Avantürist – 1900-1929 – X.N.) ölümü ilə
əlaqədar F.E.Dzerjinskinin ifadələrini oxuduqda mən bu sənəddə üç dəfə
xatırlanan Mandelştamın soyadına xüsusi diqqət yetirmədim.
"Sui-qəsddən bir neçə gün, bəlkə də bir həftə əvvəl
mən Raskolnikov və Mandelştamdan (Petroqradda Lunaçarskinin yanında çalışır)
məlumat aldım ki, bu şəxs (Blyumkin – L.K.) – insanların həyatı mənim
əlimdədir, kağız imzalayaram iki saat sonra bütün insanlar məhv olar – kimi
sözlər deyir. Yanımda vətəndaş şair, mədəni şəxsiyyət Puslovski əyləşib, onun ölüm hökmünü imzalayaram, lakin əgər
müsahibim həyatdan əl çəkmək istəmirsə, saxlaya bilərəm... Mandelştam qəzəbli
halda etiraz etdi, Blyumkin ona hədə-qorxu gəlməyə başladı...”Qatilin Yakov Blyumkin olduğunu öyrəndiyini nəql
etdikdən sonra çekistlərin başçısı qeyd edir: "Hər şeyi başa düşdüm. Blyumkinin
Raskolnikov və Mandelştamı ifşa edirmiş kimi görünməsi onun təhrikçi olduğunu
göstərirdi”.
Hansı Mandelştamdan bəhs edilir? Bəlkə soyadlar
eynidir? Amma yox, Nadejda Mandelştam təsdiq edir ki, bu, Osip Emilyeviç
olmuşdur...Bütün məşhur və qeyri-məşhur müəlliflərin görüşdüyü "Şairlər kafesi”ndə Osip Mandelştam gənc, coşqun təbiətli çekist, mübahisələri tez-tez koburadan çıxardığı naqanla həll edən Yakov Blyumkinlə anlaşdı. Dzerjinskinin ifadələrinə əsasən sağçı eserlər partiyasının döyüşçüsü Blyumkinə sovet kəşfiyyatının təşkilat şöbəsi həvalə edilmişdi, o həmin vəzifədə aktiv çalışır, istədiyi adamları ətrafına toplayırdı. Kəşfiyyatçının fikrincə ən uyğun agent Avropanın müxtəlif ölkələrində uzun müddət yaşamış, dilləri əla bilən Mandelştam idi. İmkanları haqqında dinləyicilərdə şübhə yeri qalmasın deyə Blyumkin kafedə həyat bahasına başa gələcək sənədləri, həbs haqqında orderləri və digər kağızları nümayiş etdirir, təşkilatının əzəməti ilə fəxr edirdi.
Eşitdiklərindən heyrətlənən Mandelştam kağızları götürüb yandırdı. Vaxt itirmədən Fyodr Raskolnikovun arvadı, dəniz məsələləri üzrə Xalq komitəsinin sədri əvəzi, gənc yazıçı Larisa Reysnerin yanına yollandı.
Mandelştam onu Blyumkinin "əl-qolunu yığmaq” barədə
razı sala bildi. Daha sonra Lubyankada informasiyanı ciddi qəbul edən
Dzerjinski ilə görüş baş tutdu. Yakov Blyumkin rəhbərlik etdiyi vəzifədən
səs-küylə çıxarıldı, amma orqanlardan uzaqlaşdırılmadı, bu da nəticədə onun
səfiri öldürməsinə imkan yaratdı.
Hadisələrin bu cür dönüşündən sonra Mandelştam
qəzəbli terroristin gözünə görünməsə daha yaxşı olardı. O, Petroqrada qayıdıb
Xalq Komitəsində çalışmağa, 1919-cu ilin əvvəlindən isə şəhər və kəndlərə səfər
etməyə başlayır. İsti hava və təbiəti zəngin olan cənuba yollanır. Ukraynaya,
Krıma, Qafqaza səyahət edir. Bir dəfə onu Krımda həbs edirlər. Oradan dənizlə
Qafqaza yollanır və həbs müddəti Tiflisdə davam edir.Moskvaya qayıtdıqdan sonra 1922-ci ildə qardaşı
Aleksandr Lubyankaya gəldi. Onu dəhşətli tale gözləyirdi. Şair partiyanın ən
gənc rəhbəri olan, həm ofis, həm də rəhbərlik etdiyi işçilər üçün mənzil rolunu
oynayan kabineti "Metropolda” yerləşən Nikolay İvanoviç Buxarinin qəbuluna
düşür.
Həmin dövrə xas olan, layiq görüldüyü "telefon
hüququ”ndan istifadə edən Nikolay İvanoviç Dövlət Siyasi İdarəsinə -
Lubyankaya, Feliks Edmundoviçə zəng vuraraq həbs edilən şəxsin onun üçün
əziyyətlər çəkən qardaşı Osipə verilməsini məsləhət gördü.Mandelştamı qəbul edən Dzerjinski təbii ki, onların
əvvəllər görüşdüyünü xatırladı. Telefonun dəstəyini götürərək Aleksandr
Mandelştamın azad edilməsi haqqında sərəncam verdi. Lakin müstəntiq təlimata
əməl etmədi. Osip Lubyankaya yollanıb silahlı müstəntiqin qarşısında təzim
etməli oldu. Müstəntiq onu iki cangüdəni ilə birlikdə qarşıladı. Lakin onun
fikrincə ərizəçinin marağı qardaşının azadlığı ilə üst-üstə düşmürdü. Osip yenidən
Buxarinin himayədarlığına müraciət etməli oldu.
Həmin zamandan da öz təbirincə desək, "insanlara
qarşı toplu nifrət” bəsləməyə başladı. Digər tərəfdən - ədəbi istiqamətdə
növbəti ildən xoşagəlməz hadisələr baş verdi. Bioqraf Nadejda Mandelştamın qənaətincə "onun ədəbi
mövqeyi artıq 1923-cü ildə, adı bütün jurnalların əməkdaşları sırasından
çıxarıldıqda təyin edilmişdi, ona görə də iyirminci illərdə ətrafında
sözgəzdirənlər dolaşırdı”.
Mandelştam bilirdi ki, hər bir əsəri redaktorla
yanaşı, senzura və Dövlət Siyasi İdarəsi tərəfindən az qala rentgenə salınaraq
yoxlanılır. Buna baxmayaraq, 1933-cü ilin payızında şəxsən diktatorun əleyhinə
yönəldilmiş 16 sətirlik şeir yazmışdı.
Həmin sətirləri qohumlara, dostlara, tanışlara, bu cür aşkarlıqdan məmnun
olmayanlara oxuyurdu. Xəbəri kim
vermişdi. Hələ ki, məlum deyil.Məlumdur ki, müəllif tərəfindən əlyazma şəklində
yazılan şeirlər 1934-cü ilin mayında müstəntiqin kabinetində "peyda olmuşdu”.
Ondan etirafla bərabər, həm də maddi sübut - əlyazma mətn tələb olunurdu.
Xoşbəxt taleyi olan avtoqraf bu cür peyda oldu.
Müstəntiqdə şeirin üçüncü dördüncü misralarındaKreml dağlısının səsi indicə gəldi –
Sui-qəsdçi zalımın.
– sətirləri yazılmış ilkin variantı var idi.
1941-ci il oktyabrında tələsik Volqaya evakuasiya edilən xalq komissarlarının arxivləri Moskvada yandırıldığı zaman bu şeirlər qovluqda qalmışdı. O.E.Mandelştamın irsi üzrə komissiyanın xahişinə əsasən son illərdə arxivdə şairin avtoqrafı ilə bərabər nəşrlərin də ortaya çıxması ilə nəticələnən axtarış edilib.
Ayağımız altındakı ölkəni duymadan yaşayırıq
Sözlərimiz on addımdan eşidilmir.
Yarımçıq söhbət harda yetərli
Qafqaz dağlısını xatırladır.
Onun toppuş barmaqları, qurd kimi, piyli,
Sözlərin çəkisi pud kimi ağır...
Qərarı qərara calayır
Kiminin kürəyinə, kiminin alnına, qaşına, gözünə.
Edama layiq görülməyənsə
Yalnız osetinin enli kürəyidir.
İntihar dolu misraların müəllifinin ardınca üç nəfər gecə saatlarında hal şahidləri ilə bərabər gəldi.
Təsadüfən Anna Andreyevna Axmatova da həbsin şahidi oldu. Hadisə Moskvada, Arbatda, 1926-cı ildən sonra Naşokinski dalanı adlanan Furmanov küçəsinin Sivtsev Vrajla kəsişməsindəki otuzuncu illərin əvvəlində tikilən kooperativ evdə baş tutdu. Mixail Bulqakov da bu evdə arvadı Yelena Sergeyevna ilə birgə yaşayırdı. Osip Mandelştam ömründə ilk dəfə idi ki, mənzil əldə edirdi. Həmin zaman üçün bu, olduqca uğurlu variant idi: mərkəzdə yerləşən, yaxşı şəraiti və telefonu olan ev. Natamamlıqlar olsa da rahat mənzil idi.
"1934-cü ilin on üç mayında onu həbs etdilər – Anna
Andreyevna yazırdı, – həbs barədə order Yaqodun özü tərəfindən imzalanmışdı.
Axtarış bütün gecəni davam etdi. Şeirləri axtarırdılar. Biz hamımız bir otaqda
əyləşmişdik. Sakitlik hökm sürürdü. Divarın o üzündə Kirsanovun evindən gitara
səsi gəlirdi. Müstəntiq "Canavar”ı tapıb Osip Emilyeviçə göstərdi. O, sakitcə
başını tərpətdi. Vidalaşarkən məni öpdü. Onu səhər saat yeddidə apardılar, hava
tam işıqlanmışdı. Nadya qardaşıgilə, mən köhnə dostlarımın yanına getdim... Evə
birlikdə qayıdıb mənzili yığışdırdıq, nahar etdik. Yenə qapı döyüldü, yenə
axtarış başladı...”
"Canavar” "Gələcək nəsillərin möhkəm şücaətinə
görə...” sözləri ilə başlayan şeir idi.
Amma onlar "canavar”ı axtarmırdılar.Sonra nə baş verdi? Anna Andreyevna yazır: "Mənim həmin gün evində olduğum Pasternak Mandelştama görə Buxarinin, mən isə Yenukidzenin yanına Kremlə getdik. Görünür, işin tezləşdirilməsinə, xitamın yüngülləşməsinə səbəbkar da biz olduq...
On beş gündən sonra səhər tezdən Nadyaya zəng vurub
istəsə axşam əri ilə bərabər Kazan vağzalına gələ biləcəyini xəbər verdilər.
Hər şey bitmişdi. X. və mən səfər üçün pul toplamağa yollandıq. Xeyli pul
yığıldı. Yelena Sergeyevna ağladı və ovcuma böyük məbləğdə pul qoydu.
Vağzala ikimiz getdik. Sənədləri götürmək üçün
yolüstü Lubyankaya dəydik (Beləcə, Anna Andreyevna tezliklə özünün də dəfələrlə
baş çəkəcəyi yerin harada olduğunu öyrəndi...) Osipi gec gətirdilər. Mənim
qatarım (Leninqrad vağzalından) yola düşürdü və mən getməli oldum... Onu
gözləməməyim və onun məni görə bilməməsi çox pis oldu. Çünki bu səbəbdən
Çerdınidə o, mənim yəqin ki, həlak olduğumu düşünməyə başlamışdı”.Şeirlərə görə Mandelştamı onu edama apardıqlarından
ehtiyat etdikləri üçün təsəlli verən üç nəfərlik mühafizəçinin müşayiəti ilə üç
illik ucqar şəhərə sürgün etdilər. "Bizdə nəğməyə görə güllələmirlər”. İlk
əvvəl tərbiyələndirmək məqsədi ilə kanala göndərib, əlinə bel vermək haqqında
düşündülər. Daha sonra bu təcrübəyə dözə bilməyəcəyini başa düşüb həmin düşüncədən daşındılar.
Lubyankada gecə dindirmələri, lampanın parlaq
işığı, susuzluqla – duzlu yemək yedirib, su vermirdilər – işgəncə verirdilər.
Etiraz etmək cəhdi olardısa, dəli köynəyi geyindirib karserə yollayır, bununla
da ağır psixoloji travma vururdular."Bu şeirlərin onun həyatı bahasına başa gələcəyinə
heç kim şübhə etmirdi” – Nadejda Mandelştam yazırdı. Öz sonunu təxmin edən Osip
Emilyeviç çəkməçidən ayaqqabının altlığında gizli yer düzəltməsini xahiş etmiş,
orada taraş ülgücü gizlətmişdi. Bu üsulla onu gizlicə kameraya aparmış,
təhqirlərə dözməyərək intihar etmək üçün ilk cəhdini həyata keçirmişdir. Hər
iki əlinin sadəcə biləyindəki damarları kəsdiyi üçün niyyətini sona çatdıra
bilməmişdi.
Məhbuslar müstəntiqi Xristoforıç deyə çağırırdılar.
Tam adı – Nikolay Xristoforoviç Şivarov idi. O, özü də güllələnmişdir....uzun illər sonra, Stalin repressiyaları aşkarlandıqda reabilitasiya ilə məşğul olan müstəntiq yazıçı Veniamin Kaverinə demişdi:
"Bir çox şeyləri başa düşə bilmirəm, nə üçün Mandelştam o qədər həlim insan olduğu halda cəzalanmışdı”.
"Mən təxminimi dedim, görünür, tərifə öyrəşən Stalin Mandelştamın səmimiliyindən heyrətlənmişdi. Yeri gəlmişkən bu, onun Pasternakla telefon danışığını da təsdiqləyir, amma bu sadəcə mənim fərziyyəmdir” deyə Kovarin əlavə etdi.
Həqiqətən də, bu cür poetik şillə Stalinə o zaman
heç kimdən dəyməmişdi. "XX əsr Rus poeziyası” antologiyasının müəllifi Yevgeni
Yevtuşenko deyirdi: "otuzuncu illərin əvvəlindən başlayaraq şəxsiyyət kultuna
çevrilən Stalinə qarşı şeirlər yazan Mandelştam Rusiyanın ən öncül şairi idi. Amma
bu, ona çox baha başa gəldi”.
Lakin dəqiqləşdirmək gərəkdir ki, həmin bədnam kult
otuzuncu deyil, iyirminci illərdən başlamışdı. Əgər bu cür antistalinsayağı
şeirlər ilk idisə, o halda məhkəmənin yumşaq hökmü təəccüblüdür.Lakin bu cür "yumşaqlığın” bir neçə səbəbi var idi.
Əvvəla 1934-cü ilin yayında davamlı olaraq hazırlanmış və 1937-38-ci illərdə
kulminasiyaya çatmış "böyük terror”un başlanacağını xəbər verən Smolnıdakı
güllələnmədən əvvəl poetik cəhətdən
fərqli düşüncəyə görə, adətən, ya sürgünə, ya da düşərgəyə göndərirdilər. Əgər
həmin zaman həyatdakı istedadlardan biri hesab edilən Boris Pasternak onun
müdafiəsinə qalxmasaydı, yəqin ki, Mandelştam da düşərgədən yaxa qurtara
bilməzdi. Amma ən başda həmin zaman artıq siyasi büronun üzvü olmasa da Partiya
MK-nin üzvü olan, rəhbərin bir zamanlar
ən mehriban olan münasibətləri saxlamaqda davam etdiyi "İzvestiya”nın
redaktoru Nikolay İvanoviç Buxarin
gəlirdi.
***
Mandelştamla Buxarinin 1922-ci ildə "Metropol”da
başlayan tanışlığı fasilə vermədi, əksinə daha da möhkəmləndi və həbsə qədər
davam etdi. Gecə axtarışları zamanı Naşokinski dalanında Nikolay İvanoviçin
şairin onu ziyarət etməsinə dair tapdıqları qeydləri Lubyankaya apardılar.
Məlum olduğu kimi görüşlər tez-tez baş tuturmuş. Əgər Mandelştam üçün Stalin
qəddar dahi idisə, Buxarin təqib edilən səfil üçün əlindən gələni edən xeyirxah
insan idi.
Şairin nəşr fəaliyyətinin zirvəsi 1928-ci ilə aiddir. Həmin zaman üç kitab dərc olunmuşdu – şeirlər, nəsr və tənqid. Bu cür möcüzəni heç bir ictimai proseslərlə izah etmək mümkün deyil: senzura sərtləşmiş, fərqli düşüncəlilər təqib edilir, bu baxımdan Mandelştam kimi "qeyri-aktual” şairin isə ümumiyyətlə kitab dərc etdirməyə şansı yox idi. Amma eyni vaxtda üç kitabı çıxmışdı.
Səbəb o idi ki, Buxarin Mandelştamın istedadının
gücünü dərk edərək onun üçün qaydaları pozdu, mövqeyindən öz həmfikirləri ilə
birgə yaratdığı maneələri aşdı.
"Həyatındakı bütün işıqlı günlərə görə Osya
Buxarinə borclu idi, Kirovu da öz tərəfinə çəkən Nikolay İvanoviçin aktiv
müdaxiləsi olmadan 28 yaşlı şairiin şeirlər kitabı heç vaxt çap edilə
bilməzdi.” – N.Y.Mandelştam "Xatirələr”də yazırdı.Leninqrada Kirova zəng edib deyirdi: uzun müddət orada, "Şeirlər”i çap etmədilər. Qəzəbə tuş gəlmiş insan üçün qərarı SSRİ Xalq Komissarlar Soveti vasitəsilə həyata keçirən Nikolay İvanoviç hətta xüsusi pensiya da düzəldə bildi.
Mandelştam hətta tanımadığı insanlar üçün də həmin
rəhbərin himayədarlığa sığınırdı. Beş ahıla, bank əməkdaşlarına hansısa
səbəbdən güllələnmə qərarı təhlükəsi olduğundan təsadüfən xəbər tutduqda, edam
hökmü ləğv edilənə qədər sakitləşmək bilmədi.
"Biz bolşeviklər buna adi yanaşırıq. Bizim hər
birimiz bilir ki, bu hadisə onun da başına gələ bilər” – şairi həyəcanlandıran
güllələnmələri nəzərdə tutan Buxarin deyirdi.Şair bütün varlığı ilə bu cür sadəliyə etiraz edirdi. Müasirləri tərəfindən yazılanlar içərisində Yeseninin misralarına xüsusi yanaşırdı:
...zavallıları zindanlarda güllələmirdim.
Son mənzilində qazın və ya vannanın müvəqqəti olmaması şairi o qədər də kədərləndirmirdi.
Mənzil kağız tək sakitdir
Bütün əyləncələrdən uzaq
Elə bərk guruldayır ki
Kranlardan axan su.
Onu kədərləndirən başqa idi: çap edilmək, pul qazanmaq üçün baş çəkdiyi nəşriyyatlarda getdikcə artan zülmü gördükdə dözülməz fiziki ağrı hiss edirdi.
Rus ədəbiyyatının azğın keşikçilərindən ibarət proletar yazıçılar təşkilatı ləğv edildikdə işıq görünməyə başlamışdı. Leninqradda və Moskvada kütləvi gecələr keçirilirdi (özü də böyük uğurla). Paytaxtdakı Politexnik muzeyinin auditoriyasını onun ixtiyarına vermişdilər.
Elə həmin, 1933-cü il noyabr tarixli şeirində oxuyuruq:
Lənətə gəlmiş divarlarsa nazikdir
Görəsən, bu yerdən qaçasan hara?
Mən isə səfeh tək heç dayanmadan
Mahnı oxuyuram o insanlara.
Şəhər sakini, incəqəlbli şair, poliqlot, sanki sənayeləşmə və kollektivləşməni yaşayan kütlədən bu qədər uzaqda olan, əyalətdə və kənddə heç bir qohumu olmayan şəxs də xalqın çəkdiyi əzabları çəkir. O, nəhəng müasirləri arasında ilk olmasa da, bir çoxlarından əvvəl dövlətin sürükləndiyi bataqlığı görürdü.
Torpaq ayaqları altından çoxdan qaçmışdı, "ölkəni duymadan” yaşayırdı. Qorxu yeni mənzilinə çağırılmamış qonaq kimi gəlmiş və həmişəlik yerləşmişdi.
Müasirlərindən fərqli olaraq, getdikcə özünü daha çox tərifləyən rəhbərə qarşı məftunluq duymurdu. Əgər Pasternak N.İ.Buxarinin təkidi ilə otuzuncu illərin əvvəlində Stalini mədh edən, rəhbərin poetik abidəsinin bünövrəsinə təməl daşını qoyan şeirlər yazmışdısa, Mandelştam artıq həmin zaman dərk etmişdi ki, Kremli idarə edən kimdir.
Həbsindən uzun müddət əvvəl başa düşmüşdü ki,
gələcəyi yoxdur.
"Mən bizim poeziya haqqındakı söhbətlərimizdən
birini çox yaxşı xatırlayıram. Bu gün şəxsiyyətə pərəstiş adlandırdıqları
anlayışı qəbul etməyən Osip Emilyeviç mənə dedi: "bu gün şeirlər vətəndaş
mövqeli olmalıdır...”.” – Anna Axmatova yazırdı.Və Stalin haqqında həyatı bahasına başa gələn şeirləri onun üçün oxumuşdu.
Osip Mandelştam 1934-cü ilin mayında Lubyankada
olanda Boris Pasternak da kömək üçün eyni qapıya – Nikolay Buxarinə müraciət
etmişdi. Mandelşatmın arvadı da Buxarindən kömək istəmişdi. Məhz hansı şeirlərə
görə həbs edildiyini Buxarin dəqiq bilmirdi, xahiş edənlərin də heç bir
məlumatı yox idi. Buxarin keçmiş yaxın dostu Stalinə ərizə yazdı. Həmin
zamanlar tək onun xahişi nəzərə alınmayacağına görə ərizədə Pasternakın da
fikrinə istinad etdi.
Pasternakla
telefon danışığı da bundan sonra baş tutdu.Gəncliyində rus dilində şeirlər yazan Stalin əmin
olmaq istəyirdi ki, Mandelştam həqiqətənmi böyük şairdi və onu bağışlamağa
dəyərmi? Pasternakı danışdırarkən onun dostuna görə mübarizə aparmadığını
gördükdə və Mandelştamla heç də yaxın dostluq etmədiyi cavabını eşitdikdə
rəhbər soruşdu:
– Amma axı o, ustaddır? Elə deyil?Pasternak: Elədir, amma məsələ bunda deyil.
Stalin: Bəs nədədir?
Pasternak: Sizinlə görüşüb danışmaq istərdim.
Stalin: Nə barədə?
Pasternak: Həyat və ölüm barədə.
Rəhbər dəstəyi asdı, amma ustadlıq barədəki sualına dəqiq cavabı Pasternakdan sona qədər ala bilməsə də, həmin zaman hiss etmədiyi çatışmazlığı digər ədəbiyyat məsləhətçilərindən əldə edə bildi.
Pasternak başa düşürdü ki, Stalin haqqında Tver
bulvarında dinlədiyi, qəbul etmədiyi şeirlər ölkəyə, xalqa, əsasən də
yazıçılara tərəf yaxınlaşmaqda olan faciənin cüzi hissəsi, epizodudur. Bu
səbəblə də rəhbərə necəsə təsir göstərmək, mümkün olduğu qədər qəlbini
yumşaltmağa çalışırdı.
Əvvəlki qərinələrin şairləri, o cümlədən I Nikolayı
məhkum edilmiş dekabristləri əfv etməyə
çağıran Puşkin də bu cür davranmağa çalışmışdı.Mandelştamı Lubyankadakı hakimlərə həvalə edən Stalin hökmü sətiraltı ifadələrlə verdi:
"Təcrid etməli, amma sağ saxlamalı”. Qərar haqqında şairin arvadı həbsxanada müstəntiqdən öyrənmiş və bizə xəbər vermişdi.
Osip Emilyeviçin vəfalı ömür-gün yoldaşı, onun ardınca könüllü surətdə sürgünə yollanan Nadejda Yakovlevna olmadan heç yerə yoxa çıxmayacağına dair xüsusi sərəncam olmadan onu Çerdında üç illik "təcrid etdilər”.
Lakin onlar fikrində Lubyankada gəzişən, əzab çəkən
Mandelştamın özünü "sağ saxlamaq” istəmədiyini nəzərə almadılar.
Qadın ərini
sığınacaqdan xəstəxanaya apardı. O, burada ikinci mərtəbədəki palataya
yerləşdirildi. Şair səhərə yaxın palatanın pəncərəsindən özünü atır, amma
xoşbəxtlikdən sağ qalır. İkinci dəfə baş verən intihar cəhdi də uğursuz oldu.
Amma əlini həmişəlik itirdi.Bax elə həmin zaman Nadejda Mandelştam Moskvaya teleqram vurdu. Tezliklə paytaxta gələn qadın "İzvestiya”ya gedib baş redaktorun kabinetinə keçməyə çalışır, bu zaman o, xoşagəlməz səhnə yaşamalı olur: qapı onun üzünə açılmır.
Katibə qınayıcı tərzdə "Çerdından necə qorxulu teleqramlar vurmusuz,” – deyib məruzə üçün kabinetə daxil oldu. Oradan kövrəlmiş vəziyyətdə çıxdı. – Nikolay İvanoviç sizi görmək istəmir, hansısa şeirlərə görə...” "Bundan sonra onu görmədim, – Nadejda İvanovna deyir – Yaqoda ona Stalin haqqındakı şeirləri əzbərdən oxumuş, o isə qorxudan geri çəkilmişdir”.
Onun kabinetdə rəsmi olaraq qəbul etməyə cürəti
çatmadı. Amma kömək etdi.
O.Mandelştama Çerdınidən üç illik sürgün həyatının
ötüşdüyü Voronejə adlamağa izn verildi.
Rəhbərin qəzəbinə tuş gəlmiş şair 1934-1937-ci illər ərzində Koltsov və
Platonovun vətənində həm yaradıcılığının, həm də XX əsrdə hər kəsin yüksələ
bilmədiyi rus poeziyasının zirvələrini fəth edirdi. Nə zamansa, ədəbiyyatçılar Stalin haqqında şeirlərin toplandığı antologiyanı həmin şeirlərin hansı şəraitdə işığa çıxmasını əks etdirən şərhlərlə nəşr edəcəklər. Pasternak həmin şeirləri "müalayim havalar”da, Stalinin terrora son qoyacağına ümid edərək yazmışdı. Axmatova müharibədən sonrakı illərdə, şeirlərin həmin ərəfədə düşərgədəki oğlunun azad edilməsində bilavasitə rolu olacağı vəd edildiyi üçün qələmə almışdı. Mandelştam 1937-ci ildə, sürgün həyatının sonu gəldikdə Stalin haqqında mədhiyyələr yazmışdı, bu yolla özünün "xalq düşməni” olmadığını sübut etməyə çalışırdı. O, şeirlərini təbliğatın yorulmadan təkrar etdiyi "Stalinin andı, Stalinin sürgündən qaçışı, Stalinin bugünkü Lenin olduğu” barədə ifadələrlə böyük çətinliklər bahasına qafiyələndirirdi.
Qatil obrazı Stalin haqqındakı intihar şeirlərinin ilk variantında da təsvir edilmiş, daha sonra "Kreml dağlısı” ifadəsi ilə əvəz olunmuşdu.
Ona bir illik Moskvada və digər şəhərlərdə yaşamaq
hüququ olmayan nisbi azadlıq verildi. Tver bulvarında arvadı ilə birlikdə
əyləşdiyi skamya özünü azad hiss etdiyi yeganə məkan idi.
Evə gizlicə gəlirdilər. Amma hər tərəfi görən
baxışlardan necə gizlənmək olar? Onun kooperativ mənzilinin ikinci
otağında qanunsuz qeydiyyata alınmış
casus yaşayırdı. Bu, yazıçı Kostırev idi."1937-ci ilin mayında Mandelştamlar Moskvaya, Naşokinskidəki evlərinə qayıtdılar. Bu zaman mən Ardovların evində qonaq idim. Osip artıq yataq xəstəsi idi. Mənə yeni şeirlərini oxudu, amma üzünü köçürməyə kimsəyə icazə vermədi”.
Artıq bir il idi ki, dayanmadan genişlənən terror davam edirdi. Mandelştamın iki otağından birində onlardan yalan donoslar yazan və tezliklə onların bu mənzildə hətta görünməməsinə səbəb olan şəxs yaşayırdı.
Paytaxtda qalmaq barədə icazə ala bilmədi. X. ona dedi: "Siz olduqca əsəbisiz”. İş yox idi. Onlar Kalinindən gəlib bulvarda əyləşirdilər”. – Anna Axmatova yazırdı.
Hələ ki ölməmisən sən, hələ ki tək deyilsən
Yoxsul rəfiqən də yanındadır bax.
Düzənliklərin böyüklüyündən zövq alsan belə,
Sənə dumandır, soyuqdur, çovğundur qonaq.
Voronejdəki sürgündən sonra təbiətdən zövq almaq bir il çəkdi. Mandelştam paytaxtın cəmi 131 kilometrliyində məskunlaşa bilərdi. Orada yaxşı insanların əhatəsinə düşmüşdü – fəhlələr, taxtadan evi olan, maddi imkansızlıqdan mənzilini icarə verənlər. Hər dəfə daha artıq hissəsi Stalinin portretləri, "xalq düşmənləri”nin məhkəmə hesabatlarının tutduğu Moskva qəzetlərini oxuyarkən Mandelştam rəhbərin hakimiyyəti ələ keçirməsinə mane olmaq üçün həmkarlarından heç birinin barmağını belə tərpətməməyindən dəhşətə gəlirdi. Əksinə, növbəti qurbanı küncə sıxışdırmaq üçün hər kəs ona kömək edirdi.
Yaxın zamana qədər qəzetdə düşmənləri ləkələyən Stanislav Kosiorun həbsi barədə xəbəri oxuduqdan sonra dedi:
– Stalinin baş kəsməsinə ehtiyac yoxdur, başlar özləri zəncirotu kimi uçub gəlir.
Moskvaya qanunsuz səfəri zamanı şəhərə beşinci
mərtəbədən baxarkən düşündü, "bəlkə pəncərədən başı aşağı özünü atım”...
Dostlar bacardıqları qədər kömək edirdi. Sonuncu yayın bir hissəsini yazıçılar
Katayev, Petrov, aktyor Mixoelsin verdikləri pullar hesabına yaşaya bildi. Bir
dəfə, hər zaman olduğu Yazıçılar Birliyindən çıxarkən kiminsə xəbərsizcə cibinə
qoyduğu 300 rublu tapdı. Yəqin ki, bu, həmin zaman hələ gənc, hakimiyyətdən
uzaq olan Surkovun "əməlləri”ndən idi.
Yazıçılar Birliyinin kabinetlərini ziyarət edərkən
özünü elə aparırdı ki, sanki hüquqlardan məhrum olmayıb – qışqırır, tələb edir,
məcbur edirdi.Martın əvvəlində əsəb xəstələrinin müalicə edildiyi sanatoriyaya iki aylıq putyovka aldı, onu həyata buraxılış vərəqəsi kimi əlinə götürdü, son ümid baş qaldırdı. Ona dedilər ki, putyovka "sağlamlığın ictimai təmiri”dir. İnandı.
Elə həmin ilin mart ayında Moskvada Mandelştamın
həyatını xilas edən, Stalinə məktub
yazan, vəsatət göndərən şəxsin məhkəməsi başladı.
Buxarinin məktubu Lubyankada əmin əllərə yetişdi.
Barəsində xahiş edəsi kimsə olmayan, Yazıçılar Birliyinin rəhbərlərindən
kimsənin müdafiə etməyəcəyi şairə ikinci dəfə "toxundular”. Güman ki, məhz həmin "Birlikdə” şairin həbsinə razılıq vermişdilər. Ən azından Moskvadan yüz kilometr uzağa getmiş şəxsin ünvanını orqanlara yalnız putyovkanı verən idarə xəbər verə bilərdi.
İkinci həbs də birinci dəfə kimi mayda – onu axşam
apardıqları gündən dörd il sonra baş verdi.
Moskvada son sığınacağı Butır həbsxanası oldu, II
Yekaterinanın "maarifçilik əsri”ndə hətta hökumət evlərinə də Avropa görünüşü
verməyə çalışan Matvey Kazakovun layihəsi ilə inşa edilmiş Butır qalası. Əl izlərini götürdükləri məhkum Mandelştamın profildən bir neçə fotosunu çəkdikləri Lubyankadan bura gətirdilər. Bu fotolar, 93145 nömrəsi altında "Həmişəlik qorunub saxlanmalı” qeydi olan şəxsi iş qovluğuna yerləşdirildi.
Çəkilişin qaydalarına əsasən məhkum gözünü qırpmadan diqqətlə obyektivə baxmalı idi. Həmin fotoda məhkum bu gün də bizə baxır...
Şəxsi işin üz qabığında tarixlər qeyd edilib. 3 may 1938-ci il – həbs günü. 4 avqust Butırkaya göndəriş. Bundan iki gün əvvəl tələsik və haqsız məhkəmə adlandırılan xüsusi iclasda 1891-ci il təvəllüdlü, tasir oğlu, eser Osip Emilyeviç Mandelştamın işi dinlənildi. Qərar alındı: "Mandelştam Osip Emilyeviç kontrinqilabçı fəaliyyətinə görə 30 aprel 1938-ci il tarixdən hesab edilməklə beş illiyə islah əmək düşərgəsinə göndərilsin”. Həbs orderin imzalandığı andan qüvvəyə mindi.
Qiyabi dinlənilmədən sonra məhkumlar öz aqibəti haqqında xəbərdar olur, imzalayır: "OSO-nun (OSO – SSRİ DİN Xalq Komissarlığı nəzdində xüsusi iclas – X.N.) qərarını oxudum. O.Y.Mandelştam”
1938-ci ildə beş illik sürgün qismən yüngül
qərardır. Hakimlər rəhbərin "Təcrid
etmək, amma sağ saxlamaq” üsulundan qaynaqlanaraq bu cür qərar verdilər.
Osip Mandelştam nə eserlərin, nə də digər
partiyanın heç zaman üzvü olmayıb. Hakimlər məhkumu eser olmasını haradan
çıxarmışdılar? Görünür, onun Moskvada nəşr edilən "Znamya truda” (əmək bayrağı)
qəzetində dərc edildiyindən xəbərdar idilər. Nəşri həmin dövrlər qanunsuz
fəaliyyət göstərən sosialist-inqilabçılar partiyası buraxırdı. Sürgündən Moskvada yaşayan qardaşına məktub yazaraq onun yatabının (düşərgəsi – X.N.) 9 sentyabrda yola düşdüyünü, 12 oktyabrda gəlib çatdığını xəbər verdi. Bu tarix "Həmişəlik qorunub saxlanmalı” qeydi olan şəxsi işdəki anketdə də qeyd edilib.
Sənədlərdə cəfakeş şairin ürək tutmasından vəfat
etdiyi yazılıb. Nadejda Yakovlevna ərinin sürgündə qısa müddət yaşamasını
təsdiqləyən keçmiş məhkumlardan məlumat
toplamışdı. Onun beyni Çerdınidə olduğu kimi dolaşmışdı. Həyat eşqi sönmüşdü. Elə
düşünürdü ki, onu zəhərləmək istəyirlər.
Onu vəfatı günü görən, 1988-ci ildə Leninqrad idman
institutunda masajist çalışan şəxs deyirdi:"Onun əllərini qatlamağa başladım, amma onlar yumşaq idi. Xaç şəklində idi. Əlləri yumşaq idi.
Amma onu apardılar”.
Moskvanın düz sərhədində, qərb tərəfdə qədim kənd qəbiristanlığı var. Kilsənin divarında son günə kimi ərinin irsini, xatirəsini qoruyub saxlayan Nadejda Yakovlevna dəfn olunub. Şeir və nəsrdən ibarət üç cildlik xaricdə nəşr edilib. Elə orada da moskvalı ədəbiyyatçıların araşdırmaları, şairin arvadının kitabları meydana çıxdı. Hissələr şəklində dövrü mətbuatda, jurnallarda dərc edilən bu əsərləri ən yaxşı xatirə nəsri nümunələrinə aid etmək olar. Osip Mandelştamın anadan olmasının yüz illiyi münasibəti ilə Moskvada onun əsərlərinin tam külliyyatının dərc edilməsi nəzərdə tutuldu. Böyük şairlərdən heç biri xalqa bu qədər gec, bu cür çətinliklə geri dönmür.
N.Y.Mandelştamın məzarı üzərindəki xaçın yanında şairin sevənləri tərəfindən "Osip Emilyeviç Mandelştamın əziz xatirəsinə” yazılı daş qoyulmuşdur. O, dəniz kənarlarına yaxın ərazidə "Vtoroya reçka” adlı keçmiş düşərgənin məzarlığında dəfn edilmişdir.
Lev Kolodnı
Rus dilindən tərcümə edən: Xatirə Nurgül
Rus dilindən tərcümə edən: Xatirə Nurgül