Obrazı necə yaratmalı?
Məşhur
Amerika yazıçısı Ernest Heminqueyin gənc yazarlara belə bir tövsiyəsi var: "Elə
bir obraz yaradın ki, onu öz yanınızda görə biləsiniz, yaratdığınız obraz
ətrafınızda dolaşa bilsin. Heminquey sözün əsl mənasında dünyanı gəzib, görmüş
bir sənətkar olub. Bir neçə dəfə ailə qurub, ayrı-ayrı şəhərlərdə yaşayıb,
müxtəlif qadınlara sevgi macərası olub. Yəni onun təcrübəsi və həyat yolu imkan
verib ki, belə bir məsləhət versin.
Səxavət Sahil
Ədəbi
obrazlar, əslində, canlı varlıqlardır. Onların ömrü hətta insan ömründən də
uzundur. Servantesin Don Kixotu, Tolstoyun Anna Kareninası, Şekspirin Hamleti,
Floberin Madam Bovarisi, Coysun Ulissi bizimlə birgə yaşayır, bizdən sonra da
yaşayacaq. Biz tez-tez hər gün bu qəhrəmanları xatırladan insanlarla
rastlaşırıq. Bəzən elə olur ki, müəllif ikinci plana keçir, onun yaratdığı
qəhrəman daha çox qabarır. Məsələn, Don Kixot obrazını buna misal çəkmək olar.
Məncə, Migel de Servantes tanınmaqda öz obrazından geri qalır. Buna müəllifin
xoşbəxtliyi də demək olar, bir az da müasir düşüncə ilə yanaşsaq müəllifin
ölümü də deyə bilərik. Azərbaycan
ədəbiyyatında da dillər əzbəri olan, özünə müstəqil yaşamaq hüququ qazanan
ədəbi qəhrəmanlar var. Mirzə Cəlilin Şeyx Nəsrullahı, Mirzə Fətəli Axundovun
Hacı Qarası kimi obrazlar özgür yaşamaq hüququ əldə ediblər.
Ədəbi
tənqidçilərin bir qismi hesab edir ki, əsərin qəhrəmanı yadda qalmalı, oxucuda
dərin təəssürat oyatmalıdır. Qəhrəmanı xatırlanmayan əsər uzun müddət yaşaya
bilməz, unudulacaqdır. Bəzi tənqidçilər isə düşünür ki, əsas əsərin süjeti
yadda qalmalıdır, hadisələr oxucunun cəlb etməlidir. Qəhrəmanlar obrazlar yadda
qalmasa da əsərin süjet xətti oxucunu təsiri altına almalıdır.
Bəs
bu obrazı necə yaratmaq lazımdır? Ona əbədi həyat qazandırmaq üçün yazıçı nə
etməlidir, necə yazmalıdır? Bu sual yazıçıların heç də hamısını maraqlandırmır.
İndi kitab bazarında daha çox gündəmdə olmaq və çox satılmaq əsas meyara
çevrilib. Yenə qayıdıram Ernest Heminqueyin gənc yazarlara tövsiyəsinə. İndi bu
tövsiyə nə qədər aktualdır. Dünyada ədəbiyyatın istiqamətinin dəyişdiyi, hətta
postmodernizimin də köhnəldiyi bir dövrdə Heminqueyin məsləhəti öz dəyərində
qalırmı? Təbii ki yazıçı yaratdığı obrazı hiss etməli, görməli və ona
inanmalıdır. İndiki ədəbi tələblərlə yanaşsaq yazıçı öz obrazını bu tələblərdən
kənarda da saxlaya bilər. Lakin əsas məsələ odur ki, oxucu əsərin
qəhrəmanlarına inansın.
Yazıçı
öz qəhrəmanını necə seçməlidir? Həyatdan, tanıdığı adamlardan, şahidi olduğu
hadisələrdən, yoxsa özündən əvvəlki dövrdən, tarixdən götürməlidir? Bəlkə
təxəyyülündə yaratmalıdır, fantaziyasını işə salmalıdır, mətn içində olan
mətnlərdə gizlənməlidir? Bəlkə, paralel zamanlar içində olmalıdır qəhrəman, həm
indiki həm keçmişi həm də gələcəyin içində var-gəl etməlidir? Bu suallar qalsın
bir yana. Mətnə necə başlamaq lazımdır? Yazacağı əsərin süjetini əvvəlcədən
düşünürlər, yoxsa hər şey yazanda meydana gəlir. Reallığı yazmalı, yoxsa
özündən uydurmalı? Olmuş hadisəni öz əlavələrinlə zənginləşdirib oxucuya təqdim
etsə necə olar? Bəs qəhrəmanların adları? Onlar necə olsun, təsadüfi bir ad,
yoxsa obrazı ifadə edən ad olmalıdır? Bəlkə, yazıçı qəhrəmanının əvəzinə
danışmalıdır, obrazı müəllifə çevirməlidir? Digər tərəfdən müəllif qarşısında
mürəkkəb, yoxsa sadə yazmaq sualı da var. Oxucu sadə əsərləri başa düşdüyünə
görə bəyənməyə bilər. Ya da qarışıq süjetlər, mürəkkəb cümlələrlə oxucunu
qaranlığa salmaq lazımdır...
Bu
qədər sualların qarşısında müəllif elə yazmalıdır ki, oxucuda əlavə sual
yaranmasın.
Səxavət Sahil