O, həm də mətbuatımızın zinəti idi
XX əsrin əvvəllərində təkcə Azərbaycanda deyil, bütün Şərqdə böyük əks-səda doğuran "Molla Nəsərəddin” jurnalı haqqında Mirzə
Cəlil təvazökarlıq edərək yazırdı: "Molla Nəsrəddin” tək bir nəfər müəllifin
əsəri deyil. "Molla Nəsrəddin” bir necə mənim əziz yoldaşlarımın qələmlərinin
əsərinin məcmuəsidir ki, mən də onların ancaq ağsaqqal yoldaşıyam. Bu əziz
yoldaşlarımızdan biri də mərhum Əliqulu Nəcəfovdur. Həqiqi və ləzzətli
əhli-qələm şairimiz bu dünyadan vaxtsız getdi”.
Nəcəfov Əliqulu Məşədi Ələkbər Hacı
Nəcəf oğlu Azərbaycanın qədim mədəniyyət mərkəzlərindən olan Naxçıvanda 1882-ci
ildə anadan olub (Bəzi tədqiqatlarda 1880, ya 1881-ci il kimi də göstərilir.
Şairin öz yazılarından da 1982-ci il ehtimal olunur). Əliqulunun səkkiz yaşı
olanda atası Məşədi Ələkbər onu məhəllə məscidinə göndərir. Əliqulu burada
ərəb-fars dillərini öyrənir. Bu zaman (1893-cü il) Naxçıvanda görkəmli
maarifpərvər xadim Məmmədtağı Sidqi yeni üsullu dörd sinifli
"Məktəbi-tərbiyə”ni açır.Əliqulu bu məktəbin ilk məzunlarından olur. Yeni
üsullu məktəb Əliqulunun dünyagörüşünü dəyişdirir. O, burada klassik
ədəbiyyatla, dünya elmləri ilə tanış olmaqla yanaşı, sevimli müəllimi M.Sidqidən "bədii yaradıcılığın
sirlərini də öyrənir”. Əslində Əlqulunun bədi yaradıcılığa meyl etməsi təbii
idi. Çünki atası "Səba”, əmisi "Fani”, ana babası "Məddah” təxəllüsü ilə
tanınan şairlər olub. Ailədə şeirə,
sənətə olan maraq Əliqulunu da bu yola sövq edir və o tez-tez "Darülürfan”
ədəbi məclislərində iştirak edirdi.
1896-cı ildə Əliqulunun atası xəstələnir.
"16 yaşlı Əliqulu Təbrizə müalicəyə gedən atasına himayəçi kimi qoşulur”.
İrandakı cəhalət Əliqulunu ilk satirik şeirlərini yazmağa sövq edir və onu daha çox ədəbiyyata,
şeiriyyata bağlayır. Bu haqda Əli Səbri yazırdı:
"...varlı, iqtidarlı tacir oğlu Ə.Qəmküsar atasının vəfatından sonra ticarətinə
davam etməyib, səadətini ədəbiyyatda gördü”.
Beləliklə, ilk dəfə "Şərqi-rus”da çap olunan Ə.Qəmküsar sonralar "Cüvəllağı”
təxəllüsü ilə məşhur mollanəsrəddinçi kimi tanındı. Artıq "1906-cı ilin
ortalarından adı mollanəsrəddinçilərin sırasında” çəkilən Ə.Qəmküsar elə o
vaxtdan həm şair, həm də publisist
kimi "İrşad”, "Tərəqqi”, "Zənbur”, "Yeni irşad” və s. dövrü mətbuatda da çap olunmağa
başlayır.
Həmin illərdə Əliqulu həm də Culfa
ticarət komisyonunda işləyirdi. Atası Məşədi Ələkbərin ölümündən sonra ailənin
bütün ağırlığı onun üzərində idi. Ticarət işləri ilə bağlı tez-tez İrana səfər
edən Əliqulu həm də Səttarxanın rəhbərliyi ilə başlamış milli-azadlıq
hərəkatının iştirakcısına çevrilir. "İranda inqilabi mübarizənin qızğın
çağlarında onun səsi vətənin müxtəlif yerlərindən gəlirdi. O, gah Culfada, gah
Təbrizdə, gah da məşrutə hərəkatının cərəyan etdiyi ayrı yerdə olurdu”. O,
İranda baş verən milli-azadlıq hərəkatına öz dəstəyini həm publisist-şair, həm
də aktyor kimi verirdi. "Məktəb və
cərayid nə qədər tərəqqi və təaliyə xidmət edirsə, bir o qədər dəxi teatr millətin maddi və mənəvi nəvai
satın islah edir”.
"Bir kişi nə qədər şöhrət və var-dövlət qazanır-qazansın, ailədən bəxti gətirməyibsə, xoşbəxt ola
bilmir”. Əliqulu Qəmküsarın da ailə sarıdan bəxti gətirmədi və o, ömrü boyu bu acıları yaşadı. Əliqulu 1907-ci ildə özü sevib-secdiyi Xəndan xanımla evlənir. Amma Əliqulunun
ailə xoşbəxtliyi çox tez bitir. O, beş illik ailə həyatında əvvəl iki körpə
qızını, 1912-ci ildə isə mehriban, xoş xasiyyətli ömür-gün yoldaşı Xəndan xanımı itirir. Əzizlərini
belə tez və qəfil itirməsi şairi ədəbiyyatdan uzaqlaşırır, içkiyə meyl edir.
Günü-gündən bədəni zəyifləyən Əliqulu qızdırma xəstəliyinə tutulur...
Bu ağır xəbəri eşidən Mirzə Cəlil
Həmidə xanımın tövsiyəsilə onun dadına çatır. Ə.Qəmküsarı yenidən həyata
qaytarır, yazmağa-yaratmağa, "yaşamağa” sövq edir. Mirzə Cəlil "1912-ci ilin
yayında Ə.Qəmküsarı Pyatiqorskiyə müalicəyə yola salır”. Əslində bu zaman Mirzə
Cəlilin öz işləri də yaxşı deyildi. Bu haqda Həmidə xanım Cavanşirin
xatirələrindən oxuyuruq: "1912-ci ilin yayında Cəlil yanımıza gələ bilmədi.
Mənim sürəkli xəstələnməyim, jurnalın boykot edilməsi onun maliyyə işlərini
möhkəm axsatmışdı. Ciddi çətinlik içindəydi...”. Məhz belə bir zamanda Mirzə
Cəlil xeyirxahlığını mollanəsrəddinçi məslək yoldaşından əsirgəmədi. Elə Mirzə Cəlilin böyüklüyü də bunda idi.
Ə.Qəmküsar Pyatiqorskidə müalicə olub qayıdarkən Mirzə Cəlilin xahişilə
"Tiflisə köçür, daimi yaşamaq üçün "Molla Nəsrəddin”in redaksiyası yerləşən
Davud kücəsindəki 24 nömrəli evə yazılır”. M.Cəlilin ailəsi ilə yaşadığı bu
evdə Əliqulu da ailənin sevimli bir üzvü kimi qəbul edilir. Hətta Mirzə Cəlil
jurnalın taleyini də Əliquluya etibar edir. O, Tiflis qubernatorluğuna yazdığı
1913-cü il 16 yanvar tarixli məktubunda xahiş edirdi ki: "bundan sonra "Molla
Nəsrəddin” jurnalının redaktorluğuna Naxçıvan əhli Əliqulu Nəcəfovun adını
əlavə etməyə icazə versin”.
Beləliklə, Əliqulu Qəmküsarın adı redaktor kimi jurnalın
"1913-cü il 6-cı nömrəsindən yazılmağa başlayır”. Ə.Qəmküsarın "Molla
Nəsrəddin”ə redaktorluq etməsini dövrü mətbuat sevinclə qarşılayır. Xüsusən də
"Kaspi” qəzeti. Qəzet 3 mart 1913-cü il tarixli sayında yazırdı: "Bu adam uzun
müddət tatar (Azərbaycan Q.D.) qəzetlərində işləmiş və "Molla Nəsrəddin”
jurnalında da əməkdaşlıq etmişdir. Ümid etmək olar ki, Ə.Q.Nəcəfovun "Molla
Nəsrəddin”ə redaktor gəlməsi həm jurnala, həm də xalqa daha xeyir vermiş olar”.
Əslində Ə.Qəmküsarın "Molla Nəsrəddin”ə
redaktor təyin edildiyi vaxt "jurnalın həyatında bəzi cəhətdən böhranlı illər
hesab edilir”. Mirzə Cəlil kimi böyük bir satirik qismən də olsa jurnaldan
uzaqlaşır (səbəbi - qardaşı Ələkbərin xəstəliyi və həbs
edilməsi, Həmidə xanımın xəstəliyi, ailə təsərrüfatı işlərinin idarə edilməsi
(bu işdə ona həmişə kömək edən qardaşı Ələkbər idi), maddi vəziyyətin çətinləşməsi və s), jurnal Sabir
kimi böyük bir şairi itirir, "Molla Nəsrəddin”in "əsas simalarından biri” olan
Ömər Faiq əfəndi xəstəliyi ilə əlaqədar Tiflisi tərk etməyə məcbur olur,
1914-cü ildə məşhur rəssam Şmerlinq həbs edilir və s. Bütün bunlara baxmayaraq, çar hakim dairələri tərəfindən dəfələrlə
məhkəmələrə, təqiblərə, həbslərə məruz qalan, "hökumət üçün qorxulu, şübhəli və
etibarsız adamlar” siyahısına düşən Əliqulu Qəmküsar 1913-1915-ci illərdə
"Molla Nəsrəddin”i yaşada bilir.
"Ə.Qəmküsarın dünyagörüşünün
formalaşmasında bir sıra mühüm amillər var ki, bunlardan ən başlıcası
C.Məmmədquluzadə yaradıcılığının təsiri ilə bağlıdır”. Təkcə dünyagörüşünün
formalaşmasındamı? Yox. Əliqulu Qəmküsarın bütövlükdə həyatındakı çətinliklərin
aradan qaldırılmasında da Mirzə Cəlil və Həmidə xanım böyük rol oynamışdır.
Odur ki, Mirzə Cəlillə Əliqulu Qəmküsar arasında bir məssəb, əqidə
yaxınlığından əlavə, sarsılmaz
dostluq əlaqələri var olub. Bu Əliqulunun yaradıcılığına da sirayət etmişdir.
Mətbuatşünas alim İslam Ağayev bu haqda yazırdı: "XX əsr Azərbaycan ədəbi-bədii
fikrində nəzm və publisist nəsr janrının qarışığı əsasında felyeton yazmaq
təcrübəsindən ilk dəfə C.Məmmədquluzadə istifadə etmişdir. Əsası ilk dəfə
C.Məmmədquluzadə tərəfindən qoyulan bu üsul sonradan dövri satrik mətbuatda
yayılmışdı. Lakin heç bir sənətkar bu üsuldan Ə.Qəmküsar qədər müvəffəqiyyətlə istifadə
etməmişdir”.
Mirzə Cəlilin "Ölülər” əsərinin
"səhnəyə qoyulması məsələsini də ilk dəfə Əliqulu Qəmküsar irəli sürüb və Şeyx
Nəsrullah surətini təkrarolunmaz bir obraz
kimi yaradaraq həmişəlik Azərbaycan teatr mədəniyyəti tarixinə yazır”. "Şuşada,
Tiflisdə, Dağıstanda, Səmərqənddə, Daşkənddə və Volqaboyu şəhərlərdə "Ölülər”i
miyonlara sevdirən Əliqulu bir daha aktyorluq istedadını nümayiş etdirir.
"1917-ci ildə 26-cı nömrəsindən sonra
"Molla Nəsrəddin” Zaqafqaziyada siyasi hadisələrin kəskinləşməsi ilə əlaqədar
olaraq bağlanır”. Mirzə Cəlil Qarabağa gedir, Əliqulu Qəmküsar isə Tiflisdə
qalır və bir müddət bolşevik ideologiyasını təbliğ edən "Al bayraq”, "Gələcək”
qəzetləri ilə əməkdaşlıq edir. Amma bu illər onun həyatında yenidən çətin
günlər başlayır. Şairi yaxından tanıyan Əziz Şərif o günləri belə xatırlayırdı:
"Ürəyi böyük dərdli, baxışlarında insanlara sönməz bir məhəbbət olan istedadlı
şair dərin maddi ehtiyac içərisində, yırım-yırtıq paltar və ayaqqabıda
gəzirdi”. Çox təəssüflər ki, maarifə, yeniliyə qənim kəsilənlər ona bu günü də
çox gördülər. "1919-cu il mart ayının 14-də axşam saat 11 radələrində
Ə.Qəmküsar qardaşı Rzaqulu Nəcəfovun yaşadığı mənzilin qapısı ağzında vəhşicəsinə qətl edildi”. Əksər tədqiqatçılar bu ölümə
səbəb kimi Ə.Qəmküsarın yazdığı
"İngiltərə” rədifli satirik şeirini göstərirlər. "...Ə.Qəmküsar ingilisləri ifşa edən
"İngiltərə” rədifli şerini yazdığına görə
öldürüldü”.
Çoxcəhətli yaradıclıq fəaliyyətinə malik
olan Ə.Qəmküsar özündən sonra həm bir şair, həm də bir publisist kimi zəngin
irs qoyub getdi. Bu irsdə onun yaradıcılığının "müasirlik və aktuallığı, siyasi-ictimai pafosu, yığcamlılığı, konkretliliyi diqqəti
cəlb edir”. Publisistik yazıları, satirik şeirləri, felyetonları yalnız dövrünün deyil, elə bu
günün də diqqətəlayiq nümunələridir. "Azərbaycan ədəbiyyatının zinəti”
adlandırılan bu nümunələrin müəllifi Ə.Qəmküsar həm də Azərbaycan satirik
mətbuatının zinəti idi.
Qərənfil Dünyamin qızı
Əməkdar jurnalist