Nobel mükafatçılarını tanıyırıqmı?
Ədəbiyyat üzrə Nobel
mükafatı alan yazıçı və şairləri əksər vaxt nəinki oxucular, heç ədəbiyyatçılar
da tanımır. Mükafat təqdim olunandan sonra isə adları ətrafında hay-küy
yaranır. Bu yaxınlarda yapon
əsilli yazıçı Kadzuo İşiquroya mükafat veriləndə də eyni söz-söhbət yarandı. Nobelə
qədər öz ölkələrində və ya digər inkişaf etmiş ölkələrdə milyon tirajlarla çap
olunan yazıçıların əsərləri nə üçün bizim ölkəmizdə tərcümə olunmur? Nə üçün həmin
müəllifləri çox vaxt bizim ölkəmizdə tanımırlar? Nobelçilərə münasibətdə
"Müzakirə”mizdə müxtəlif fikirlərlə qarşılaşdıq.
Təqsir
bizim özümüzdədir
Yazıçı-dramaturq
Firuz Mustafanın fikrincə, Nobel
mükafatçılarının tanınmaması heç də ödülə layiq görülən yazıçı və şairlərin təqsiri
deyil: "Görünür, bizdə oxu mədəniyyəti hələ kifayət qədər formalaşmayıb. Yəni
dünyanın qəbul etdiyi, oxuduğu yazıçıları bizim tanımamağımızın səbəbini elə
bizim özümüzdə axtarmaq lazımdır”. Novelçilərin əsərlərinin tərcüməsinə
gəlincə, yazıçı bildirir ki, son illərdə Tərcümə Mərkəzi bu mükafata layiq
görülənlərin əsərlərini ardıcıl şəkildə dilimizə çevirtdirib nəşr edir: "Amma
görünür hələ hansısa əsərin tərcümə olunması işin hamısı deyil. Bu sahədə
mətbuatın, telekanalların üzərinə də mühüm vəzifələr düşür. Yəni ədəbi
əsərlərin və müəlliflərin oxucu və tamaşaçılara təqdimatı qənaətbəxş deyil”.
Alternativ ədəbi mükafatlar
olsun
«Ulduz» jurnalının baş
redaktoru Qulu Ağsəs hesab edir ki, əvvəlki illərdə Nobel mükafatı
alanlar məşhur yazarlar olub. Belə ki, onlar öz ölkələrində yazdıqları dilin arealına
uyğun - ingilis, ispan, rusdilli ölkələrdə tanınırdılar. Yalnız bundan sonra
dünyanın əksər inkişaf etmiş ölkələri o müəlliflərin əsərlərini çap edirdi.
İsveç Akademiyasına onların namizədliyi təqdim olunur və Nobel mükafatına layiq
görülürdülər: "Əvvəlki nobelçilər, xüsusən ədəbiyyat üzrə əvvəlcə ödül alanlar dünyada
tanınırdılar, daha sonra Nobel mükafatına təqdim olunurdular. Onlar Nobel
mükafatına layiq görüləndə artıq onların təqdimatına xüsusi ehtiyac qalmırdı.
Ancaq son vaxtlar durum dəyişdi. Məsələn, poyak şairəsi
Vislava Simborska ilk dəfə Nobel alanda mən təəccüblənmişdim. Çünki belə
bir müəllifin olduğunu bilmirdim. O, yalnız mükafatı alandan sonra diqqətimi
cəlb etdi və şeirləri tərcümə olunmağa başladı. Bilmədim, tərcüməyə görə, ya
hansısa səbəbdən şeirlər mənə o qədər də təsir etmədi. Mən həmin şeirlərdə
Nobelə layiq xüsusi bir əlamət görmədim”. Q.Ağsəsin fikrincə, sonrakı illərdə
də Nobel mükafatı dünyanın o qədər də tanımadığı yazarlara verilib: "Biz də
onları tanımırdıq. Dünya ədəbi ictimaiyyətinin tanımadığı imzalara Nobel
ödülünü verməyə başladılar. Bundan sonra ədəbi ictimaiyyətdə Nobelin
siyasiləşməsi barədə söz-söhbət yayıldı. Yəni burda da tendensiyalar var. Son
illər Nobel mükafatçılarına demək olar ki, təkcə Azərbaycanda deyil, həm də
postsovet məkanında ödül təqdim olunandan sonra maraq yaranır və onların
əsərlərini tərcümə etməyə başlayırlar. İstər rusdilli arealda, istərsə də digər
Qərb ölkələrində dostlarımızla münasibətdən aydın olur ki, Nobel mükafatçıları
əvvəlki qədər heyranlıqla qarşılanmır. Nobel mükafatı, xüsusən ədəbiyyat
sahəsində təqdim olunan ödül əvvəlki çəkisini, nüfuzunu qoruyub saxlamır. Yəni
indiki Nobel mükafatı əvvəlki Nobel ödülü deyil”. Baş redaktor Nobel mükafatına
layiq görülməyin hər bir yazıçının ürəyindən keçən arzu olduğunu deyir və ödülü
həmin yazarın yaradıcılığına verilən ən son qiymət hesab edir: "Ancaq mən
istərdim ki, alternativ ədəbi mükafatlar da olsun. Nobellə yarışa girən, hətta
onu geridə qoyan mükafatlar təsis edilsin!” Q.Ağsəs rəhbərlik etdiyi «Ulduz»
jurnalında Pedaqoji Universitetin müəllimi, ədəbiyyatşünas-alim İlham Abasovun
«Nobel mükafatları laureatları» adlı layihəsi əsasında tez-tez yazılar dərc
etdiklərini deyir: "Müəllifə son illərin mükafatçıları haqqında yazılar yazmağı
təklif edəndə, həmin yazarların onun diqqətini o qədər də cəlb etmədiyini hiss
etdim. O, keçmiş nobelçilərdən təqdim etməyə can atır. Demək, keçənlərdə daha
yaxşı müəlliflər olub ki, ədəbiyyatşünas alim onları araşdırmağa üstünlük
verir. Ancaq çox istərdim ki, hansısa ədəbiyyatşünas alim son illər Nobel
mükafatı alan şair və yazıçıların yaradıcılığını araşdırsın və biz onu «Ulduz»da
təqdim edək. Yəni bu o demək deyil ki, əgər Nobel mükafatı alanı ölkəmizin
ədəbi ictimaiyyəti tanımırsa, biz onun əsərini tərcümə etməməli və
oxumamalıyıq. Ən azından xəbərimiz olmalıdır”. Q.Ağsəs hesab edir ki, bu, həm
də yazarlarımızı «Azərbaycanlı şair və yazıçılar niyə Nobelə təqdim olunmur?»
kimi baş qaxıncından xilas edə bilər: "Qoy o müəlliflərin əsərləri tərcümə
edilib təqdim olunsun, onda oxucular bizim ədəbiyyatçıların yaradıcılığının nobelçilərin
yaradıcılığından fərqini görə biləcəklər”.
Çoxunu dünya tanımır
Yazıçı İlqar Fəhminin fikrincə, elə yazıçılar var ki, onlar Nobel
mükafatı almamışdan əvvəl də Azərbaycanda tanınıblar: "Elə yazıçılar da var ki,
nəinki Azərbaycan, heç dünyanın böyük bir hissəsi onları tanımırdı. Son illər
Nobel alan yazıçıların içərisində bütün dünyanın tanıdığı Orxan Pamukdur. Daha
sonra «Pianoçu» əsərini yazan Elfriede Yelineki də dünya oxucusu geniş mənada
tanıyırdı. O cümlədən, onun Azərbaycanda da əsərləri təqdim olunmuşdu. Ancaq
Patrik Modiano dar mənada Avropada müəyyən çıxışlarına görə tanınan adam idi.
Sonuncu Nobel mükafatı alanlara diqqət yetirsək, onların çoxunu dünya tanımır.
Amma qəribədir ki, dünyanın tanıdığı yazıçı və şairlərə bu mükafatı vermirlər.
Neçə illərdir mükafatın Haruki Murakamiyə, Yevtuşenkoya, Adonisə veriləcəyi
haqda söhbətlər getsə də, heç birinə verilməyib. Tanınmış yazarlar bir kənarda
qalır, ancaq onlar öz maraqlarına uyğun insanlara bu mükafatı verirlər”. Yazıçı
hesab edir ki, nobelçilərin bütün əsərlərinin tərcümə edilib yayılmasına
ehtiyac yoxdur: "Bu, bizim üçün maraqlı da olmayacaq. Onların bəzisi sırf
Avropanın problemlərinə həsr olunan əsərlərdir. Amma onların içərisindən
Azərbaycan oxucusu üçün maraqlı olan əsərləri seçmək olar”.
"Həm iqtisadi, həm ünsiyyət
səbəbləri var»
Ədəbiyyatşünas, tənqidçi
Rüstəm Kamal nobelçilərin ölkəmizdə tanınmamasını mütaliə imkanlarımızın məhdud
olması ilə əlaqələndirir: "Digər tərəfdən, dünya ədəbiyyatı ilə tanışlığımız
sistemli deyil. Bizdə ingilis dili yalnız dil baxımından öyrənilib. Biz ingilis
mədəniyyətini, ədəbiyyatını öyrənməmişik. Əcnəbi dillərin ədəbiyyatdan kənarda
öyrənilməsi ənənəsi olub, ingilis dilini öyrəniblər, ancaq Bayronu, Şekspiri, müasir
ingilis nəsrini oxumağı öyrənməyiblər. Ona görə bizdəki ingilis dili
müəllimlərinin heç biri ingilis ədəbiyyatını bilmir. Bu baxımdan dil
problemimiz var. Həmçinin əcnəbi ədəbiyyatın dəb ənənəsi olmayıb. Bizdə sovet
yazıçıları təbliğ olunub. Ona görə başqa dillərdə olan yazıçıları tanımamışıq.
Onların reklamı getməyib. Həmçinin əcnəbi ədəbiyyatın mütaliə ənənəsi yetərincə
olmayıb”. Tənqidçi nobelçiləri tanımamağı normal hesab edir: "Bəyəm biz Koreya,
Çin, ərəb, İran ədəbiyyatını yaxşı tanıyırıq? Sadəcə, Türkiyəyə gediş-gəliş çox
olduğundan onların ədəbiyyatını bir qədər yaxşı tanıyırıq. Bu, məsələnin bir
qədər humanitar tərəfidir. Nobelçilərin yazdığı əsərləri tanımaq üçün ilk
növbədə tərcüməçilər ordusu olmalı, tərcüməçilik məktəbi yaranmalıdır. Avropa
nəsri, ədəbiyyatı ilə bağlı elmi işlər aparılmalıdır. Həmçinin filoloji məkanda
o yazıçılarla tanışlıq olmalıdır. Burda həm iqtisadi, həm ünsiyyət səbəbləri
var».
Tərcüməçilərin vəzifəsi
Şairə Fərqanə Mehdiyeva hesab edir
ki, Nobelçilərin tanınması məsələsində daha çox tərcüməçilərin üzərinə yük
düşür. Belə ki, onlar Nobel mükafatçılarının əsərlərini tərcümə edib oxuculara
çatdırmalıdırlar: "Biz də o əsərləri oxuduqca həmin yazarların hansı
göstəricilərə görə bu mükafata layiq görüldüklərini bilməliyik. Əslində həmin
mükafatçılara mükafat təqdim olunmamışdan onlar tanınmalı, əsərləri təbliğ
olunmalı, çap edilməlidir. Həmçinin dərsliklərdə tədris olunmalıdır. Biz o
müəllifləri tanımalıyıq ki, Nobel mükafatı alanda da adlarını eşidib təəccüb
etməyək. Bununla da tərcümə sahəsi bu sahədə aktiv olmalıdır”.
3 il vaxtım olsa
Gənc yazar Aqşin Yeniseyin fikrincə, nobelçilərin
ölkəmizdə yaxşı tanınmaması və çap olunmamasının səbəbi naşir bazarının formalaşmamasıdır: "Dünyada, məsələn, mənim
hal-hazırda yaşadığım Türkiyədə oxucuları ədəbiyyatın ətrafına yığan, bizə nə
qədər təəccüblü gəlsə də, yazıçı və şairlərdən daha çox naşirlərdir. Bazarın
sahibi onlardır. Bu işin peşəkar zövqə görə nöqsanlı tərəfi odur ki, hər
naşirin bəh-bəhlə bazara çıxardığı hər on yazıçı və şairdən doqquzu zay
müəlliflərdir. Amma o zay məhsullardan gələn gəlirlə naşirlər peşəkar
yazıçıları qoruya bilirlər. Bizim yazıçı və oxucuların dünyadakı ədəbiyyat
bazarından xəbərsiz olmasının əsas səbəbi budur. Çünki naşir bazarı
formalaşmayıb, daha doğrusu, qaşıqla gor qaza-qaza indi-indi formalaşmaq
istəyir”. Yazarın sözlərinə görə, bu gün bizdə tərcümə və çap olunan kitablar
artıq dünya bazarından çıxıblar, ona görə xarici müəlliflər çox rahat şəkildə
çap hüququ verirlər: "Çünki həmin müəlliflər artıq o kitabdan pul
qazanacaqlarını düşünmürlər, qazandıqlarını iyirmi il əvvəl qazanıblar.
Məsələn, biz bu geridəqalmışlığı avtomobil bazarında görmürük, ən son model
avtomobil ilk beş ölkəyə ixrac olunursa, onun biri Azərbaycandır. Niyə? Çünki
bazarı və azarı var. Ən acınacaqlı proqnoz isə budur ki, biz 35 milyonluq
cənublu qardaşlarımızı fars kitab bazarından çıxarmasaq, on milyonluq ölkədə
heç vaxt kitab bazarı yarada bilməyəcəyik. Çünki alıcı kütləsi çox önəmlidir.
Hətta 80 milyonluq Türkiyədə də kitab bazarı sönükdür, məsələn, Yaponiya ilə
müqayisədə. Təsəvvür edin, 80 milyonun cəmi 1 milyonu 30 lirəlik eyni kitabı
alsa, bu, 30 milyon lirə deməkdir. Təkcə bir kitab satışı ilə 30 yazıçını
milyonçu etmək olar”. A.Yeniseyin fikrincə, yazıçı, şair üçün pul vaxt hesab
edilir, amma bizim yazıçı və şairlərin pulu olmadığından onların yazmağa,
düşünməyə vaxtları yoxdur: "Məsələn, mənim bu yay cəmi üç ay boş vaxtım oldu,
700 səhifəlik məşhur bir romanı tərcümə etdim. Görün, indi 3 ay yox, 3 il
qarnım dolu, vaxtım boş olsa, nə "hoqqa”lardan çıxaram, eləcə də digər
həmkarlarım...”
Təranə Məhərrəmova