Mütaliə mədəniyyətini necə bərpa etməli?
Araşdırmalara
görə, sovet dövründə 60 yaşdan yuxarı insanlar, orta hesabla, 3 aya 7 kitab
oxuyurdular. 1950-ci ildə aparılan beynəlxalq araşdırmalar sübut edib ki, SSRİ
vətəndaşları həftədə, orta hesabla, kitab oxumağa 11 saatdan çox – amerikalı,
ingilis və fransızlardan ikiqat çox vaxt sərf ediblər. O zaman bu, hətta, Qərbdə
narahatçılıq üçün bəhanə yaratmışdı. Onlar bunu müharibədən sonra "sovet iqtisadi
möcüzəsi” ilə əlaqələndirirdilər. «Əgər kitab oxumayacaqsansa, tezliklə
savadını və biliyini unudacaqsan» kimi şüarlar yaranmışdı. Sovet İttifaqının ən
çox kitab oxuyan ölkə olması ilə bağlı daha bir maraqlı fakt isə 1942-ci ilin
Leninqrad blokadasının ən sərt qışında şəhər əhalisinin təşəbbüsü ilə Nikolay
Ostrovskinin «Polad necə bərkidi» kitabının çap olunması idi. Kitabın mətni
yarımdağılmış binada yığılır. Elektrikin olmadığı vaxtda əl maşınında çap edirlər.
2 saat müddətində kitabın 20 min nüsxəsi satılır.
Sovet İttifaqı dağılandan, dəyişən zamanın yeniliklərindən sonra bir çox ənənələr kimi, kitab oxuma ənənəsi də xeyli dəyişib.
"Müzakirə”mizdə hazırda Azərbaycanın kitab oxuyan ölkələr sırasında hansı sırada olduğunu öyrənməyə çalışdıq.
Əyləncələr meydana gələn kimi
Təranə Məhərrəmova
Sovet İttifaqı dağılandan, dəyişən zamanın yeniliklərindən sonra bir çox ənənələr kimi, kitab oxuma ənənəsi də xeyli dəyişib.
"Müzakirə”mizdə hazırda Azərbaycanın kitab oxuyan ölkələr sırasında hansı sırada olduğunu öyrənməyə çalışdıq.
Əyləncələr meydana gələn kimi
Yazıçı Natiq Rəsulzadənin fikrincə, Sovet
dövründə Azərbaycan ittifaqın tərkibində ən çox kitab oxuyan ölkələrdən biri olub:
" 250 milyonluq ölkə olaraq qapalı
bir məkanda yaşayırdıq. Amerikaya, Avropaya nisbətən SSRİ-də əyləncə az idi. Təkcə
bir televiziya kanalı, 5-6 jurnal və qəzetlər var idi. Buna görə, kitab
oxuyanlar çox idi. Amerikaya da, Avropa ölkələrinə də internet bizdən tez ayaq
açıb. Bundan əlavə, o ölkələrdə əyləncələr də çox idi. O zaman Hollivudun filmləri
dünyaya çox yayılsa da, SSRİ-yə az gəlib çatırdı. Çünki ciddi senzura vardı.
Ümumiyyətlə, SSRİ-də nə xoşlarına gəlmirdisə, qadağa qoyurdular. Ona görə, müəyyən
filmlər, nəşrlər, rəsm əsərləri və s. SSRİ-nin sərhədlərini keçə bilmirdi.
SSRİ-dən xaricə gedənlər də az idi. Yadımdadır, o zaman bəstəkar Qara Qarayev
Amerikaya gedib qayıdandan sonra ona heyrətlə baxırdılar. İnsanların çoxu
kitaba da əyləncə kimi yanaşırdı. Ona görə, kitab oxuyanlar da çox idi. Mən
Moskvada olanda metro ilə hərəkət edərkən 10 nəfərdən 8 nəfərin əlində kitab, qəzet
olduğunu görürdüm. O cümlədən Azərbaycanda
da oxucuların sayı çox idi. Mənim və həmkarlarımın kitabları 40-70 min tirajla
nəşr olunurdu. Bir həftənin içərisində həmin kitablar satılıb qurtarırdı”.
Yazıçının fikrincə, internet, telekanallar,
Hollivud filmləri, əyləncələr meydana gələn kimi həm Azərbaycanda, həm də
keçmiş SSRİ məkanında oxucular birə yüz azalıb: "Sovet dövründə «Azərbaycan»
jurnalının tirajı 60 min idi. İndi 500-400 nüsxəyə düşüb. Ona görə, vaxtilə
Sovet İttifaqının ən çox kitab oxuyan ölkə olması ilə bağlı fikirlərdə həqiqət
var. Təəssüf ki, bu gün bütün keçmiş respublikalarda vəziyyət dəyişib”.
Ədəbiyyatın parlaq dövrü
Yazıçı Elçin Hüseynbəylinın fikrincə, bu gün Azərbaycan ən az kitab oxuyan ölkələr
sırasındadır: "Amma təbii ki, elə ölkələr var ki, orada heç kitab oxumurlar.
Sovet dövründə isə Azərbaycan əhalisi həqiqətən çox kitab oxuyurdu. Hər ölkənin
mental dəyərləri var. Biz bu gün daha çox ticarətlə məşğul olmağı xoşlayırıq, nəinki kitab
oxumağı”. Yazıçı deyir ki, sovet dövründə kitaba münasibət tamamilə fərqli
olub. Belə ki, ö dövrün özünəməxsus üstünlükləri olub: "Qeyri-ictimai əməklə məşğul
olmaqla bağlı qadağalar vardı. Kitabı dəbə mindirmişdilər. Kitab təbliğ
olunurdu. Yazıçı və şairlərin şöhrəti çox yüksək idi. O vaxt ədəbiyyat daha çox
ideologiyaya xidmət edirdi. Həmçinin sosial şəbəkələr yox idi, bir televiziya
kanalı var idi, internet yaranmamışdı. Adamlar istirahətlərini daha çox kitabda
axtarıb tapırdılar. Bu gün isə sosial şəbəkələr get-gedə inkişaf edir. İnsanlar
bütün gün kompüterin qarşısında internetlə məşğuldurlar, kitaba o qədər də
maraq göstərmirlər”.
E.Hüseynbəyli texnoloji yeniliklərin hökmranlığına
baxmayaraq, kitab oxuyan ölkələrin də olduğunu istisna etmir: "Eşitdiyimə görə,
ən çox kitab oxuyan ölkələrdən biri Amerikadır. Orada kitab kultu var. Almaniya
da kitab oxuyan ölkələr sırasındadır. Çinin əhalisi çox olduğuna görə, yəqin
ki, kitab oxumaq baxımından birinci yerdədir. Hətta eşitdiyimə görə, orada elə
kitab var ki, 10 milyon tirajla çap olunur. Orada əhali də çoxdur. Təbii ki,
bizdən də çox oxuyurlar. Mən artıq ədəbiyyatla oxucunun gələcəyinə çox
inanmıram. Ədəbiyyatın parlaq dövrü geridə qalıb”.
Müsbət tendensiya
Tənqidçi Tehran Alışanoğlu hesab edir ki, ən çox kitab oxuyan ölkənin müəyyənləşməsi
sosioloji araşdırma tələb edən mövzudur: "İnanmıram ki, ədəbi proseslə, ədəbi tənqidlə
və ya ədəbiyyatşünaslıqla məşğul olan alimlər bu suala cavab verə bilsinlər.
Bununla belə, deyə bilərəm ki, kitabın oxunmaması ilə bağlı bu gün çox da bədbin
olmazdım. Sosial şəbəkələrdə də görünür ki, gənclik kitaba qayıdıb. Nə qədər
qane edib-etməməsi də sosioloji araşdırmadır. Amma ümumən kitab oxunur”.
Tənqidçi
hesab edir ki, post-sovet məkanı dağılandan sonra, müstəqilliyin ab-havası,
dünyada gedən proseslər yeni texnologiyaların gəlməsi, bir qədər ənənəvi mədəniyyətlə
yeni mədəniyyət arasında proseslərin getməsi, kitaba nə dərəcədə maraq olması məsələsini
arxa plana atdı: "Bununla belə, yeni texnologiyalar yerində qalmaqla, internet
öz yerini tapmaqla kitab oxuma mədəniyyəti də yeni mühitdə öz yerini tapır.
Bizim gənclik çox fəal şəkildə yenidən kitaba qayıdır. Əslində indi internet də
kömək edir ki, gənclik kitaba qayıtsın. Bu baxımdan mən kitab oxumağa həvəsin
artması ilə bağlı müsbət tendensiya görürəm».
Sosioloji araşdırmalar aparılmalıdır
Sosioloq Əhməd Mansurovun fikrincə, hazırda Azərbaycanı kitab oxuyan ölkələr
siyahısında hesab etmək bir qədər çətin məsələdir: "Bunu bir neçə faktor təsdiqləyir.
İlk növbədə əsas tendensiya onunla bağlıdır ki, hazırda bütün dünyada
informasiya almaq məsələsini kitablar yox, multimedia vasitələri əvəz
edir. Kompüterlər, planşetlər, mobil
cihazlar, telefonlar bir növ kitabları geridə qoyub. Azərbaycan cəmiyyətində də
bunu müşahidə etmək olur. Əvvəllər daha çox insanlar kitablar oxuyur, qəzetlər
vasitəsilə informasiya almağa çalışırdı. Hazırda isə yeni texnologiyalar vasitəsilə
bunu edirlər. Təsəvvür edin, 400-500 səhifəlik bir kitabın internet versiyasını
tapıb oxumaq və yaxud onun haqqında qısa bir film axtarıb tapmaq və ya məlumat
almağa üstünlük verirlər”.
Sosioloq hesab edir ki, digər bir məsələ vaxtla
bağlıdır: "Sovet dövründən fərqli olaraq hazırda insanların iş prosesi gərgindir.
İşdən gec gəlirlər, ailə qayğıları artıb, müxtəlif çətinlikləri var. Sovet
dövründə isə insanlar daha konkret iş vaxtı ilə işlədiklərindən, asudə
vaxtlarından da lazımınca istifadə edirdilər. Məsələn, həmin saatlarda onlar
kitab oxuya bilirdilər. Hazırda insanlar vaxtın idarə edilməsi məsələsini
düzgün qura bilmədiklərindən, kitab oxumağa da zaman ayırmağa çətinlik çəkirlər.
Bu da ümumilikdə sosial-iqtisadi problemlərlə bağlıdır. Yəni insanlara daha çox
öz iqtisadi məsələlərinə vaxt ayırmaq maraqlıdır, nəinki kitab oxumaq”.
Sosioloq orta məktəb şagirdlərinin kitab oxumağa marağının azalmasının da səbəbindən
danışdı: "Məlumdur ki, kitab oxumaqla bağlı vərdişlər uşaqlıq dövründə yaranır.
Orta məktəblərdə bu vərdişin aşılanmasında çətinliklər var. Onlar sinifdənxaric
oxu zamanı daha çox multimedia vasitələrinə üstünlük verirlər. Bir çox uşaqlar
da tətillərini məhz planşet və ya mobil telefonla oynayaraq keçirirlər. Xüsusən
hazırkı uşaqların gələcəkdə kitab oxumaqla bağlı daha böyük çətinlikləri
olacaq. Artıq informasiyanın daha asan əldə edilmə üsulları var. İntellekti
daha asan zənginləşdirmək üsulu ortaya çıxdığı halda, bu cür məsələlər geridə
qalır. Kitab oxumaq vərdişini formalaşdırmaq hər bir valideynin və təhsil müəssisəsinin
üzərinə düşür. Çünki multimedia vasitələrinin uşaqların emosional inkişafına da
mənfi təsirləri var. Həmçinin insanların özlərinin kitab oxumaq maraqlarının
olmaması da problemlərdən biridir. İnsanlar kitab oxumağa həvəsləndirilməlidirlər”.
Ə.Mansurov hesab edir ki, bu məsələdə Azərbaycanın müasir ədəbiyyatının üzərinə
də yük düşür: "Günümüzün problemləri ilə ayaqlaşan əsərlər yazılmalıdır.
Düzdür, indi gənc yazarlar da müxtəlif əsərlər yazırlar, ancaq bu, kitab
oxumaqla bağlı kütləviliyi artıra bilmir. Bu baxımdan ədəbiyyatçıların üzərinə
yük düşür. Bununla belə, «Azərbaycanda kitab oxumağa həvəs azdır» sözlərini də
demək olmaz. Bu, hansısa bir tədqiqat nəticəsində özünü göstərə bilər. Əgər
kitab oxumağın daha çox kütləviləşməsini istəyiriksə, əhalinin kitab oxumaqla
bağlı marağının aşağı səviyyədə olması ilə bağlı sosioloji araşdırmalar
aparılmalıdır. Hər bir səbəbi konkretləşdirib üzə çıxarmaq və problemi aradan
qaldırmaq üçün proqramlar hazırlamaq olar».
Təranə Məhərrəmova