Mühacirət ədəbiyyatı: reallıqlar, problemlər
Keçən ilin oktyabr ayında "Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatı: reallıqlar,
problemlər, vəzifələr” mövzusunda Bakıda keçirilən II beynəlxalq elmi konfrans
bu sahədə bir sıra reallıqları üzə çıxarmaq baxımından əhəmiyyətli oldu. Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatının çoxcəhətli
əhəmiyyəti, onun tədqiq olunmasını zəruri edən amillər, bu sahədə
ədəbiyyatşünaslığın qarşında duran mühüm vəzifələrdən söhbət açılan konfransda
Azərbaycanın ictimai, ədəbi fikrində mühacirət anlayışının dərinləşdiyi,
Azərbaycan ədəbiyyatının tərkib hissəsi olan mühacirət ədəbiyyatı ilə bağlı
araşdırmaların aparıldığı, tədqiqat işlərinin yazıldığı qeyd edilib. Belə
ki, "Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin 130 illik yubileyinin keçirilməsi haqqında” ölkə
prezidentinin Sərəncamına əsasən AMEA-nın Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu
tərəfindən "Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatı kitabxanası” adlı kitablar
seriyasının nəşrinə başlanılıb. Nəşrə hazırlanan kitablar seriyasının "Məhəmməd
Əmin Rəsulzadə. Mühacirət dövrü ədəbi-elmi irsindən seçmələr” adlı I cildi
artıq işıq üzü görüb. Hazırda Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatının inkişaf yoluna
həsr olunan "Azərbaycan ədəbiyyat tarixi” kitabının yeddinci cildi
hazırlanır.
"Kaspi” ənənəvi "Müzakirə”sində Azərbaycan mühacirət
ədəbiyyatının mövcud vəziyyətinə toxunaraq onun ideya mahiyyətindən,
yaradıcılıq prinsiplərindən söz açmağa, "Azərbaycan
mühacirət ədəbiyyatının araşdırılmağa ehtiyacı olan isimləri çoxdurmu?” sualına
cavab tapmağa çalışıb.
"Mühacirət ədəbiyyatı Türkiyədə bir çox
ədəbiyyatşünaslar tərəfindən araşdırılır”
Türkiyədə yaşayan tədqiqatçı alim Yavuz
Akpinar tədqiqata ehtiyacı olan isimlər çox olduğunu
bildirdi: "Böyük Vətən müharibəsindən sonra ikinci mühacirət dövründə almanlara
əsir düşüb geri dönməyən qrup da var. Ən azı, fəaliyyət göstərən 20-30 nəfər
var. Məhəmməd Əmin Rəsulzadə ilə bərabər Mirzəbalanın da fəaliyyəti
araşdırıldı. Mühacirət ədəbiyyatı Türkiyədə bir çox ədəbiyyatşünaslar tərəfindən
araşdırılır. Həmçinin, Azərbaycanda da bu sahəyə diqqət var. Təbii ki, AMEA-da
mühacirət ədəbiyyatı ilə bağlı şöbənin açılması bu istiqamətdə araşdırmaları
daha da genişləndirəcək. Akademik İsa Həbibbəyli onlara böyük dəstək verir.
Həmçinin, onlara maddi dəstək verilsə, mühacirətdəki ədəbiyyatın hamısının
orijinalını əski kitabçalardan təmin etmək mümkündür”.
"Bu yol yanlış olmaqla yanaşı,
Azərbaycan ədəbiyyatının tarixini düzgün öyrənməməkdən irəli gəlir”
"Bakıda mühacirət ədəbiyyatına aid keçirilən
konfrans 25 il əvvəl keçirilən
konfransdan sonra ilk mötəbər elmi tribuna olmalı idi. Lakin konfransda
məruzələrin az olması sanki mühacirət ədəbiyyatının problemlərinin həll
olunması təsəvvürünü yaratmış oldu. Halbuki, mühacirət ədəbiyyatının təşəkkülü,
şəxsiyyətləri və problemləri ilə bağlı azı 50-dən çox məqalə yer almalı idi”
deyən filologiya üzrə elmlər doktoru,
professor Bədirxan Əhmədov hesab edir ki, mühacirət ədəbiyyatının araşdırılması sahəsində artıq yeni mərhələ
başlayır. Yəni, artıq mühacirət ədəbiyyatı ilə bağlı aparılan araşdırmalarda
təsvirçilik mərhələsi arxada qalıb, indi təhlil və konseptual problemlərin
həlli zamanı gəlib: "Məsələ burasındadır ki, mühacirət ədəbiyyatının yaşı yüz
illəri keçsə də, ədəbiyyatşünaslığın yaşı o qədər də uzaq deyil. Əgər mühacirət
ədəbiyyatının başlanğıcı ən azı orta əsrlər dövründən başlayırsa, mühacirət
ədəbiyyatşünaslığının yaşı son otuz ilə təsadüf edir. 80-ci illərdə bəzi
mühacirət nümayəndələrinin yaradıcılığı (Əli bəy Hüseynzadə, Əhməd bəy Ağaoğlu,
Almas İldırım və b.) ilə bağlı istisna tədqiqatları nəzərə almasaq, əsasən
mühacirətşünaslıq 1990-cı ildən sonra intensiv araşdırmalarla məşğul olub”.
B.Əhmədovun sözlərinə görə, mühacirət irsinin (istər siyasi, istər ədəbi)
tanıdılmasında yazıçı Elçinin və rəhbərlik etdiyi "Vətən” cəmiyyətinin orqanı olan
"Odlar yurdu” qəzetinin böyük rolu olub:
"1991-ci il aprelin 1-6-da Bakıda keçirilən konfransda iştirak edən
alimlərin və edilən məruzələrin sanbalı da deməyə imkan verir ki, ilk konfrans
sonrakı dövr üçün perspektivlər açıb. Bundan sonra mühacirət ədəbiyyatı və onun
ayrı-ayrı problemləri ilə bağlı çoxlu tədqiqatlar, məqalələr və dissertasiyalar
yazılıb. Bu sırada yazılan araşdırmalar içərisində Elçin, Bəkir Nəbiyev, İsa
Həbibbəyli, Vaqif Sultanlı, Vilayət Quliyev, Abid Tahirli, Şəlalə Həsənova,
Azər Turan, Həsən Quliyev, Rəşad Məcid
və başqa onlarla tədqiqatçının əsərləri mühacirətşünaslığın inkişafında önəmli
rol oynayıb. Bu araşdırmalarda mühacirət irsi yalnız problematika baxımından
araşdırılmayıb, həm də onların əsərləri nəşr edilib. Bu cəhətdən mühacirət
ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələri Əhməd bəy Ağaoğlu, Əli bəy Hüseynzadə,
M.Ə.Rəsulzadə, M.B.Məmmədzadə, Əhməd Cəfəroğlu, H.Baykara, Gültəkin, A.Baycan
və s. onlarla nümayəndələrin həm yaradıcılığı haqqında monoqrafik tədqiqatlar
yazılıb, həm də onların əsərləri nəşr edilib. Bu istiqamətdə işlər davam edir”.
Alimin sözlərinə görə, son vaxtlarda mühacirət ədəbiyyatının araşdırılması
nəzəri istiqamətdə davam edir. Bu araşdırmalar mühacirətşünaslığı keyfiyyətcə
yeni mərhələyə daşıyır: "Çünki bu günə qədər mühacirət ədəbiyyatı anlayışı
yanlış olaraq başa düşülür və onun sərhədləri yalnız XX yüzilliyin 20-ci
illərindən sonrakı mərhələyə aid edilirdi. Professor Vaqif Sultanlı və mənim
araşdırmalarımda isə bu problem qoyuluş və elmi həlli baxımından tamamilə yeni
mərhələnin başlanmasından xəbər verir. Belə ki, bu araşdırmalarda təkzibolunmaz
faktlarla mühacirət ədəbiyyatı anlayışının nəzəri konturları müəyyənləşdirildiyi
kimi, onun təşəkkülü, mərhələləri məsələsinə də yenidən baxılır”. B.Əhmədov
araşdırmalara əsaslanaraq, Azərbaycan
mühacirət ədəbiyyatının zəngin tarixi olduğunu deyir. Amma bu tarixi XX yüzilliyin
20-ci illərindən başlayaraq elmi və metodoloji cəhətdən mühacirət ədəbiyyatı
anlayışına düzgün yanaşmamaqdan irəli gəlir. Həm də bu yol yanlış olmaqla
yanaşı, Azərbaycan ədəbiyyatının tarixini düzgün öyrənməməkdən irəli gəlir. Bu
mənada Həmid Araslı, İsa Həbibbəyli, Vaqif
Sultanlı kimi alimlərin araşdırmaları bizə problemə yenidən baxmağı zəruri
edir: "Orta əsrlərdə mühacirət ədəbiyyatını təsdiq edən onlarla tədqiqatlar
vardır. Filologiya üzrə elmlər doktoru Paşa Kərimovun bu istiqamətdə
araşdırması yeni təmayüldən xəbər verir. Türkiyədə yaşayan filologiya üzrə
fəlsəfə doktoru Vüsalə Musalı isə Osmanlıda yaşayan 40-a qədər Azərbaycan
mühacir şairinin olduğuna dair dəlillərlə çıxış edir. Mənim məqalələrimdə də
XIX yüzilliyin başlanğıcında, ilk rus işğalı zamanı Azərbaycan mühacirət
ədəbiyyatının yaranması ilə bağlı çoxlu faktlar yer alıb. Yaxşı haldır ki, bunu
bizdən öncə də yazıblar. Elə mühacirətin görkəmli nümayəndələrindən biri -
professor Əhməd Cəfəroğlunun bu istiqamətdə araşdırmaları da bunu deməyə əsas
verir. Bütün bunlar onu göstərir ki, Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatının
ayrı-ayrı şəxsiyyətləri, problemləri haqqında pərakəndə tədqiqatlar aparılsa
da, hələ bundan sonra da bu tədqiqatların davam etməsi lazımdır”.
Mühacirət
ədəbiyyatının bütün nümayəndələrinin yaradıcılığı və şəxsiyyəti araşdırmalarda yer
almalıdır
Filoloq alim hesab edir ki, bu istiqamətdə
çağırılacaq konfranslarda subyektiv amillər bir kənara qoyulmalı və yeni
yanaşma ilə mühacirət ədəbiyyatı kompleks şəkildə tədqiq olunmalıdır. Belə ki,
mühacirət ədəbiyyatının araşdırılması problemi ədəbiyyatşünaslığımızın daim
diqqətində olmalı və onun araşdırma perspektivləri düzgün
müəyyənləşdirilməlidir. Professorun sözlərinə görə, yanlış yanaşmalarla
mühacirət irsini bir yana çıxarmaq olmaz. Son araşdırmalarda isə mühacirət
irsinə məhz bu cür yanlış yanaşmaların şahidi oluruq. Məsələn, mühacirət
ədəbiyyatının yanlış olaraq yalnız XX yüzilliyin 20-ci illərindən götürülmə
cəhdləri yolverilməzdir. Digər tərəfdən, mühacirət ədəbiyyatının bütün
nümayəndələrinin yaradıcılığı və şəxsiyyəti araşdırmalarda yer almalıdır:
"Ancaq görürük ki, mühacirət ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələri Məhəmməd Əsəd
bəy, Ümbülbanu (Banin), Gültəkin və b. bir neçə şəxsiyyətlər yanlış olaraq
mühacirət ədəbiyyatına aid edilmir. Halbuki bu üç şəxsiyyətin üçü də mühacirət
ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələri kimi əsərləri ilə yalnız bu irsi
zənginləşdirirlər. Götürək M.Əsəd bəyi. Nədən onun yaradıcılığı mühacirət
ədəbiyyatına aid edilmir? Onun "Qurban Səid” adı ilə nəşr olunan "Əli və Nino”
romanı dünyanı dolaşıb. Onun zəngin yaradıcılığını Azərbaycan mühacirət
ədəbiyyatına aid etməmək üçün əlimizdə nə tutarlı əsas, nə də mənəvi haqqımız
vardır. Elə buna görə də akademik İsa Həbibbəyli ilk dəfə onun yaradıcılığını
orta məktəb dərsliyinə, mən isə ali məktəb dərsliyinə daxil etdik. Yaxud, Ümbülbanunu
götürək. Fransada yaşayan və fransızca əsərlər yazan bu yazıçını Azərbaycan
mühacirət ədəbiyyatına daxil etməyənlər ancaq gülünc vəziyyətdə qalar. Bu
yazıçılar bizim mühacirət irsimizi zənginləşdirirlər”. Tədqiqatçı alim Gültəkin
haqqında da eyni fikirləri söyləməyi lazım bilir: "Belə ki, təxminən yüz ilə
yaxındır ki, Gültəkinin şeirləri mühacirət irsi olaraq öyrənilir,
M.Ə.Rəsulzadə, M.B.Məmmədzadə, Ə.Cəfəroğlu, Əli Şamil və bu sətirlərin müəllifi
onları mühacirət ədəbiyyatı olaraq tədqiq edir, lakin "Ədəbiyyat tarixi”nə adı
düşmür. Nədən?” Alim hesab edir ki, mühacirət ədəbiyyatı ilə bağlı bizi yeni
tədqiqatlar gözləyir: "XX yüzillikdəki
mühacirət ədəbiyyatı məyyən mənada tədqiq olunub, lakin orta yüzilliklərdən
başlayan mühacirət ədəbiyyatı, eləcə də XIX yüzillikdəki mühacirət ədəbiyyatı
öz tədqiqatçısını gözləyir. Eyni zamanda, yuxarıda adını çəkdiyim
şəxsiyyətlərin yaradıcılığına yenidən baxılmalıdır. Mühacirət anlayışının
nəzəri tutumu, sərhədləri və mərhələləri də əsas tədqiqat obyektlərindəndir”.
Təranə Məhərrəmova