Müasir Azərbaycan Folklorşünaslığında Yeni Nəzəri-Metodoloji Yanaşma Təcrübəsi

Bu gün müasir Azərbaycan folklorşunaslığında yeni bir yolun, yeni bir metodun milli folklorşünaslıq düşüncəmizə gətirilməsində xüsusi xidmətləri olan üç folklorşunasımızın adını xüsusi olaraq qeyd etmək istərdim: filologiya üzrə fəlsəfə doktorları Sərxan Xavəri, Səfa Qarayev və Hikmət Quliyev. Biz cəsarətlə deyə bilərik ki, bu alimlər elmimizin bu günü və gələcəyi üçün bir sıra ilklərə imza atan şəxslərdirlər. Adlarını qeyd etdiyimiz bu üç müəllifin birgə yazdıqları "Folklorun funksional strukturu: multidisplinar kontekst” adlı kitab müasir Azərbaycan folklorşunaslığında ən aktual məsələləri əhatə edən bir tədqiqat işidir. Kitabda hər üç müəllif Azərbaycan folklorunu dünya elmi, xüsusən də antropoloji görüşləri konteksində təhlilə cəlb etmiş və bu təhlil nəticəsində olduqca dəyərli elmi nəticələr meydana çıxmışdır.

Kitabın Sərxan Xavəri tərəfindən qələmə alınmış "Folklorun funksional strukturunun multidisiplinar analizi" adlı birinci hissəsində müəllif folkloru yalnız sözlü bədii mətnlər olaraq deyil, sosial-mədəni sistem olaraq nəzərdən keçirmişdir. Sərxan Xavəri folklorun funksional strukturu haqqında yazır: "Tədqiqatda folklorun mədəni sistem kimi daxili müəyyənlik keyfiyyətinin aşkarlanması üçün o, "folk" da ifadə olunan sosial və "lore" də ifadə olunan kultural strukturların vəhdətindən yaranan bütöv metamədəni funksional sistem olaraq nəzərdən keçirilmişdir". Burada diqqət çəkən məqamlardan biri "folk" və "lore" anlayışlarının tədqiqatın foks nöqtəsinə gətirilməsidir. Məlumdur ki, bu günə qədər folklorşunaslıq elmində "folklor" sözünün anlamı ilə bağlı bir çox alimlərimiz fərqli fikirlər bildirmişdilər. Professor Seyfəddin Rzasoy "Mifologiya və folklor: nəzəri-metodoloji kontekst" adlı kitabında "folklor nədir?” sualında ifadə olunan elmi-nəzəri problemi Azərbaycan və dünya elmi konteksində təhlil etmişdir. Həmçinin S.Xavəri də "folklor” sözü haqqında həmmüəllif olduğu kitabda özünəməxsus şəkildə yanaşma təqdim etmişdir. O, yazır: "Folklorun yaradıcısı subyektini təşkil edən "folk" insanın təbiətdən cəmiyyətə keçidi anında bugünəqədərki ən müxtəlif kəmiyyət və keyfiyyət kombinasiyalarında təzahür edən funksional sosiallaşma modelləri, "lore" isə kolletiv insan fəaliyyəti nəticəsində yaranan ümumbəşəri mədəni metasistemin diaxron və sinxron səviyyələr üzrə bütün artefaktlar sistemi kimi modelləşdirilmişdir".

Burada əsas məqam ondan ibarətdir ki, S.Xavəri insanların təbiətdən cəmiyyətə keçidindən tutmuş bu günə qədər folklorun insan həyatındakı rolunu elmi baxımdan modelləşdirmişdir. Sərxan Xavərinin toxunduğu məsələlərdən biri də "Folklorun funksional mədəni sistem kimi" başlıqlı yazıda folklorun bir mədəniyyət hadisəsi olduğunu sisitemli şəkildə təhlil etməsidir. Diaxron və sinxron aspektlərdən folklora yanaşsaq görərik ki, folklor hər zaman mədəniyyət hadisəsi, xüsusən də bir mədəni sistem olaraq özünü bwruzə verir. Ümumiyyətlə, onu qeyd edə bilərik ki, folklor sahəsini tədqiq etməklə, həmçinin biz tarixi faktları da öyrənə bilirik. İnsanların mədəniyyətini, adət-ənənəsini öyrənməklə onun hansı mənəvi keyfiyyətlərə malik olmasını anlamaq olur. Buna görə də biz folkloru kulturoloji aspektdən də öyrənməliyik. Daha dəqiq desək, hər iki sahəni paralel şəkildə araşdırsaq köklü bir tədqiqat işi ortalığa qoymaq olur. S.Xavəri kulturologiya ilə folklor əlaqələri barəsində yazır: "Kulturologiyanı ictimai-humanitar elm sahələri içərisində antopologiyadan sonra ən universal qanunauyğunluqlarla işləyən fənn sahəsi hesab etmək olar. Mədəniyyəti struktur bütöv kimi tədqiq edən, onun inkişaf qanunauyğunluqlarını izahını verməyə çalışan kulturologiya, obrazlı ifadə etsək, bütövlükdə cəmiyyəti mədəniyyət hadisəsi kimi görür". Və yaxud digər bir sitatı əlavə edərək fikrimizi bir azda aydınlaşdıraq. O, yazır: "Ona görə də bir sosial-mədəni təsisat olaraq folklorun ümumi qanunauyğunluqlarının, xüsusən onun sosial, informativ, kommunikativ aspektlərinin öyrənilməsində kulturoloji araşdırmaları heç bir başqa elmi yanaşma əvəz edə bilmir". Gətirdiyimiz sitatlardan bizə bir daha məlum olur ki, S.Xavəri tədqiqat işində folklorun funksional sosial-mədəni sistem kimi strukturunu, multidisiplinar aspektən əhatəli və fundamental şəkildə işləmişdir.

"Folklorun Funksional Strukturu: multidisplinar kontekst” kitabının müəlliflərindən biri də filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, gənc alim Hikmət Quliyevdir. Kitabın bu hissəsində müəllif "İnternet folkloru”nun müxtəlif aspektlərini tədqiqata cəlb etmişdir. Azərbaycan folklorşünaslığında ilk dəfə olaraq H.Quliyev doktorluq disseritasiyası səviyyəsində İnternet folklorunu araşdırır. İnternet folkloru anlayışı ilk baxışda qəribə səslənsə də, amma bu çox mürəkkəb bir prosesi özündə ifadə edir. Bildiyimiz kimi, İnternetin meydana çıxması kommunikasiya ilə bağlı bütün fəaliyyət sahələrində ciddi dəyişikliklər yaratdı. Bizə məlumdur ki, hər hansı bir yenilik ilkin təməlini sadə başlanğıcdan götürür. İnternet bugünkü vəziyyətinə çatmaq üçün uzun bir yol qət etmişdir. Zaman dəyişdikcə həm forma, həm də məzmun dəyişir. İnternetin inkişafı hər bir sahədə olduğu kimi, həmçinin folklor sahəsində də özünü göstərdi. Əvvəllər insanlar hər hansı bilgini müəyyən məhdud qruplar arasında bölüşə bilirdilər. Halbuki, hazır ki dövrdə hər hansı bir informasiya bir məkandan çoxlu məkanlara transformasiya oluna bilir. Məhz H.Quliyev də İnternet folklorunun araşdırılmasında kommunikasiya məsələsinə xüsusi diqqət ayırır. Tədqiqatçı yazır: "İnternet də çoxsaylı fərdlərin, qrup və cəmiyyətlərin şəbəkəsindən təşkil olunmuş yeni folklor mühitini və ya məkanını meydana çıxartmışdır ki, bu da kommunikasiyanın imkanlarına, texnoloji çərçivənin sifikasına müvafiq yeni nəsil folklor nümunələrinin ortaya çıxmasına şərait yaratmışdır”. Müəllif burada olduqca mürəkkəb məsələyə toxunmuşdur. Folklor nümunələri bir zamanlar yalnız kənd mühitində meydana çıxırdı. Məsələn, sayaçı sözlər, holavarlar, əmək nəğmələri və s. bunlar kənd həyatı ilə bağlıdır. Kəndlərdə yaranan folklorla yanaşı, həmçinin şəhərlərdə də folklor nümunələri meydana çıxmaqdadır. İnsan harada yaşamasından asılı olmayaraq, mütləq şəkildə orada, təxəyyülünün məhsulunu yaradır və yaradacaqdır. Məsələn, İnternetdə, sosial şəbəkələrin birində müəyyən bir şəxs yumoristik bir şərh və yaxud status yazır. Bu status digər iştirakçılar və yaxud istifadəçilər tərəfindən xoş qarşılanırsa, o artıq müəyyən bir zamana qədər insanların nitqində öz əksini tapır.

H.Quliyev İnternet folkloru ilə bağlı tədqiqatlarını eyni zamanda konkret faktlar üzərində aparır. "Azərbaycandilli virtual məkanda folklor prosesləri və "Albert Eynşteyn” obrazı” adlı bölmədə belə nümunələrə xüsusi diqqət yetirilmişdir. Məsələn, "İndidən dava etməyə başlayın ki, 14 fevrala çatdırasınız”, "Martın yeddisi rayona gedirəm. Rəhmətə gedənim var” və s. Bu nümunələr daha çox cəmiyyətdə gənclər tərəfindən yaradılıb və digər şəxslərə ötürülür. Biz onu da qeyd etməliyik ki, bu nümunələrin hər birinin psixoloji təfəkkürlə bağlı izahları da vardır. Bu kimi məsələlər H.Quliyevin tədqiqatında geniş şəkildə öz əksini tapmışdır. H.Quliyev müasir Azərbaycan folklorunu dünya xalqlarının folkloru ilə paralel şəkildə, oxşar və fərqli kontekstdə araşdırır.

"Folklorun Funksional Strukturu: Multidisplinar Kontekst” kitabında müəlliflərdən biri də filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, gənc alim Səfa Qarayevdir. Kitabda S.Qarayev "Koroğlu” dastanının müxtəlif versiya və variantlarını psixoanalitik metod əsasında tədqiqata cəlb etmişdir. S.Qarayev Edip kompleksi baxımından "Koroğlu”nun təkcə Azərbaycan yox Uyğur, Qazax və s. variantlarını da tədqiqata cəlb edir. Müəllif "Koroğlu” dastanında iki məslə irəli sürür və onun əsasında dastanı təhlil etməyə çalışır. Bunlardan birincisi "ana xətti”, ikincisi isə "ata xətti”dir. Ata xətti "Koroğlu” dastanının Azərbaycan versiyasında mövcuddur. Dastandan bizə məlumdur ki, qəhrəmana Koroğlu adının verilməsi ona atası Alı kişinin gözlərinin çıxarılması ilə bağlıdır. Ancaq "Koroğlu” dastanının Uyğur variantında Koroğlu yox, Goroğlu adı keçir. Səfa Qarayev yazır: "Bütün bunlarla yanaşı qəhrəmanın adlandırılmasında simvolik ekvivalent kimi çıxış edən Koroğlu və Goroğlu arasında ciddi bir məna fərqi var: Koroğlu adında qəhrəmanın ata xətti əsasında adlandırılması əsas götürüldüyü halda, Goroğlu adında qəhrəmanın ana xətti əsasında adlandırılması əsas götürülmüşdür”. Təbii ki, bu formulu başa düşmək üçün mütləqdir ki, dastanda Edip kompleksini aşkar etmək lazımdır.

"Koroğlu” dastanının Azərbaycan versiyasında bizə məlumdur ki, Alı kişinin gözləri xan tərəfindən çıxarılır. Alı kişinin gözlərinin açılması üçün toqquşan ulduzlardan yaranmış köpüklü su lazım idi. Koroğlu (Rövşən) atasının göstərişi ilə magik suyun arxası ilə gedir və deyilən yerə gəlib çıxır. Ulduzlar toqquşur və bulaq qaynayır. Koroğlu suyu atasına gətirmək əvəzinə özü içir. Məhz burada Edip kompleksi üzə çıxır. Koroğlunun atası Alı kişiyə su gətirməməsi nəticəsində Alı kişi birdəfəlik kor qalır. S.Qarayev bu barədə (övladsızlıq barəsində) yazır: "Oğulun atanı işiqlı dünyadan məhrum etməsinin əsasında edipal konfiliktin mahiyyətinə uyğun olaraq həm də onun falilik (görmə - İ.E) gücündən məhrum etmə semantikası da durur. Oğulun ata tərəfindən cəzalandırılma aktı uyğun parametrlər əsasında həyata keçir. Yəni oğul ataya magik sudan gətirmədiyinə görə onun kor qalmasına səbəb olmuşdur ki, bu da onun öz oğluna bu qarğışı söyləməsinə səbəb olmuşdur : "Evin yıxılsın, necə ki, məni öz üzünə həsrət qoydun, səni görüm övlad üzünə həsrət qalasan. O köpüklü su mənim gözlərimin dərmanıydı. Sən çox igid, basılmaz adam olacaqsan, amma məni dünya işığına həsrət qoydun”. Bu barədə Koroğlunun övladsız qalması haqqında dastanının Azərbaycan versiyasında bir məlumat yoxdur. Səfa Qarayev Koroğlunun övladsızlığının psixoanalitik mahiyyətinə aydınlıq gətirməyə çalışmışdır. Bunun üçün o "korluq” semantikasını təkcə "Koroğlu” dastanında yox, həmçinin "Kitabi–Dədə Qorqud” dastanında və nağıllarda aşkar etmişdir. Bildiyimiz kimi, "KDQ” dastanında Beyrək toy günü əsir götürülür və 16 il dustaq qalır. Oğlunun dustaq olması atası Baybörə bəyin gözlərinin kor olmasına səbəb olur. Burada incə bir məqam var.

"Koroğlu” dastanında Alı kişinin gözlərinin əbədi kor qalmasında Rövşənin, Baybörə bəyində gözlərinin kor olmasında oğlu Beyrəkin rolu var. Lakin burada fərqli məqam ondan ibarətdir ki, Dədə Qorqud dastanında Beyrək atasının gözlərini bərpa edir. Tədqiqatçı Səfa Qarayev bu barədə yazır: "Eposda təqdim olunan informasiyanın realist tərəfinə görə Baybörənin gözü oğlu əsir getdikdən sonra ağlamaqdan tutulmuşdur. Onda belə bir sual doğur: nəyə görə ağlamaqdan tutulan atanın gözləri oğlunun qanını gözə sürtülməsindən sonra açılır? Problemin birinci tərəfi (ağlamaqdan gözlərin kor olması) realist üslubda təqdim edildiyi halda, ikinci tərəfi (qan sürtdükdən sonra gözlərin açılması) bir qədər sakral münasibətlər konteksində aktuallaşır”. Biz yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, S.Qarayev yaradıcılığını psixoanaltik istiqamətindən tədqiqatını aparır. Məhz burada tədqiqatçı məsələyə psixoanaltik tərəfindən yanaşır. Bildiyimiz kimi, Baybörənin gözlərinin tutulmasının səbəbkarı oğlu Beyrəkdir və həmçinin gözlərinin açılmasıda Beyrəklə bağlıdır. S.Qarayev yazır: "Mətndən aydın olur ki, Baybörənin korluğu və onun aradan qaldırılmasının səbəbkarı oğlu Beyrəkdir. Lakin mətn təqdimatında Baybörənin dünya işığına həsrət qalması oğulla yaşadığı konflikt kontekstində deyil, övladının əsir düşməsi və atanın da gözünün bu dərdə görə ağlamaqdan kor olması ilə izah olunur”. Bu kimi, yeniliklər S.Qarayevin yaradıcılığında olduqca çoxluq təşkil edir. Nəticə olaraq onu qeyd edə bilərik ki, S.Qarayevin "Koroğlu” dastanını dar bir çərçivədə deyil, dünya folklorşünaslığı geniş yayılmış metodlardan biri olan psixoanalitik metod əsasında tədqiqata cəlb etməsi ciddi maraq doğurur.

Biz nəticə olaraq onu qeyd edə bilərik ki, Sərxan Xavərinin, istər Səfa Qarayevin, istərsə də Hikmət Quliyevin aparmış olduğu tədqiqat işi müasir Azərbaycan folklorşunaslıq elmi üçün son dərəcə vacib və dəyərli bir işdir. Hər bir müəllifə yaradıcılıqda uğurlar və can sağlığı arzu edirik.