Mohsin Hamid və “Qərbə çıxış” romanı
Mohsin Hamidin son romanı bu il "Man
Booker”, "Pulitzer”, "American Critics Award” kimi mükafatların ilk və son
siyahısında yer tutmaqla, yazarı yenidən diqqət mərkəzinə çəkdi. Gənc,
perspektivli və uğurlu yazarın "Qərbə çıxış” ("Exit West”) romanı 2017-ci ildə
demək olar ki, bütün nüfuzlu mükafatların qısa siyahısında yer almaqla yanaşı,
həm də ən çox müzakirə edilən əsər oldu. Artıq "ilin ən sevilən”, "ən çox
satılan” romanı başlığı ilə tərtib olunan siyahılarda adıçəkilən romana rast
gəlirik.
Söhbətə başlamazdan əvvəl Hamid öz
romanının təqdimatını edir: "Artıq uzaq ölkələrə açılan qapılar axtarışının
çoxaldığı ilə bağlı dedi-qodular baş alıb gedirdi. Bir ölkənin ölüm tələsindən
xilas olmaq istəyirdi hamı. Vətəndən xilas olmaq. Bu xilas isə başqa ölkələrə
aparan qapılarda idi”. Hamidin qələmə aldığı qeyri-adi sevgi macərasından bəhs
edən romanda hadisələr silahlı qüvvələrin nəzarəti altında idarə olunan adsız
bir ölkədə baş verir: "Bəziləri bu qapılardan keçən adamları tanıdıqlarını
iddia edirdi. İnsanlara elə gəlirdi ki, həqiqətən, xüsusi bir qapı var. Heç bir
xəbərdarlıq, təsəvvür, anlayış olmadan hamı naməlum qapıları axtarırdı”.
Romanın döyünən ürəyi olan Saed və
Nadianın da yolu qaçqınlıqdan keçir, onlar da bu xüsusi qapıların sorağına
düşür. Minlərlə kilometr uzaqda, naməlum geoqrafik ərazidə bir ümidin arxasınca
gedirlər. Bəlkə də, daha yaxşı, təhlükəsiz həyatın qapıları elə özləridir,
sanki özlərinə doğru qaçırlar. Olduqca real görünən bu roman təkcə sevginin yox,
itkinliyin, qlobal emiqrantlığın problemlərinin, dünya insanı olanların
vətənsizliyinin, yurdsuzluğunun hekayəsidir. İçində bəlkə də, oxucular da
təsdiqləyər, sanki bir az mistika da var.
"Bu qapılar onlara kimi də var idi.
Eyni qapıdan keçib, biz də Pakistanın Lahor şəhərinə oradan da başqa yerlərə
çıxmışıq. Evimizdən çıxıb, maşınla hava limanına, ordan təyyarəyə və uçmuşuq.
Evimizi tərk edib, dünyanın başqa bir yerində yurd salmışıq. Həmçinin bizim
ölkədən çıxana kimi necə gedəcəyimizi, harada qalacağımızı, prosesin necə
irəliləyəcəyini əvvəlcədən öyrənmək imkanımız komputerlər, telefonlar var idi.
Məsələn, siz də, mən də harasa gedəndə hətta qalacağımız yeri belə əvvəlcədən
Skypeda görürük. Mən sizi, siz məni görürsünüz. Bizim yaşadığımız dünyada minlərlə
kilometr uzaqda olan yerlər arasında sadəcə bir pəncərə var. Bu gün dünya
əhalisinin əksəriyyəti bir yerdən başqa bir yerə rahatlıqla köçüb, məskən sala
bilir. Bunda bir təhlükə yoxdur. Amma dünyanın elə yerləri də var ki, orada qalmaq
da, oradan qaçmaq da sehrlidir, təsadüfə, şansa bel bağlamaqdır, ölümlə həyat
arasında seçim etməkdir, hər an hər şeyin bitməsi deməkdir. Ona görə romanda
bəhs etdiyimiz qapılar insanlara real gəldiyi qədər, mistik görünür. Bu
təlatümlərdən qaçıb-qurtula bilənlər də uzun müddət bunun psixi, mənəvi
ağırlığında əzilir”.
Hamid həyatının yarısını Lahorda
yaşayıb. Həyatının önəmli addımlarını, unudulmaz anlarını isə Londonda,
Nyu-Yorkda, Kaliforniyada atıb, yaşayıb. "Pərvanə dumanı” ("Moth Smoke”),
"Könülsüz fundamentalist” ("The reluctant fundamentalist”) kimi romanları ilə
beynəlxalq səviyyədə bestseller yazar kimi məşhurlaşıb. "Könülsüz
fundamentalist”-lə Coys Karol və Toni Morrisonun tələbəsi bütün ədəbi
istedadını, bacarığını nümayiş etdirir, "Man Booker” ədəbi mükafatının qısa
siyahısında yer alır və adı nüfuzlu yazar cərgəsində göstərilir. "Yüksələn
Asiyanın əclaf varlılardan biri olmaq” ("How to get a filthy rich in a rising
Asia”) romanının 30 dilə tərcümə olunması ilə Mohsin Hamidin məşhurluğu təkcə
ABŞ-ın yox, Amerika və Avropanın belə sərhədlərini aşır.
Digər əsərlərindən fərqli olaraq,
"Qərbə çıxış” romanında yazıçı ilk dəfə təhkiyəçi və üçüncü qəhrəman kimi
iştirak edir. Təhkiyəçi rolu oynamaqla oxucu ilə ikili, məxfi münasibət qurur.
Yaşananları müəllifin dilindən eşitmək oxucuya daha inandırıcı gəlir.
"Bütün roman boyu qəhrəmanlarımı
seçimlərlə üz-üzə qoydum. Yollar, yerlər, güvəniləcək insanlar – seçim etmək
mümkün olan hər yerdə üçdən çox variantlar çıxardım qarşılarına. Hətta onları
tamamilə bir-birinə zidd dünyaların insanları kimi təsvir etməklə bir-birlərini
də özləri üçün seçim halına saldım. Bəzən mənə irad tuturlar ki, normal həyatda
yaşananları daha da çətinləşdirmişəm. Amma Amerikadan Pakistana qayıdan balaca
uşağın yaddaşında qalanlar burada əks olunanlardan çox-çox çətin, aşılmaz idi.
Bir də bir fikrə inandırdım özümü. Nə qədər çox insan oxusa, o qədər çox
insanda maraq oyatmaq idi. Bu romanda yeganə məqsədim dünyada daha çox insanın
oxuyacağı bir əsər yazmaq idi. Ona görə Pakistan, Hindistan, Şimali Afrika,
Ərəbistan yarımadasındakı məşhur hekayələrin bütün maraqlı cəhətlərini romanın
imkanları daxilində müəyyən dərəcədə əks etdirməyə çalışdım. Əks halda bir
qızla oğlanın macərasından bəhs edən "Qərbə çıxış” "Qədim zamanların birində…”
cümləsi ilə başlayan nağıldan fərqlənməzdi”.
Nadianın sərhədlərə və qadağaları
nəzərə almaması, ailəsinə, cəmiyyətə, qadağalara qarşı təkbaşına mübarizə
aparması, hamıdan fərqlənə bilməsi,
saçının yığılmasından, düşüncə, həyat tərzinə qədər hər şeyi ilə
həmyaşıdlarından seçilməsi və Saedin bütün bu qəbuledilməz tərəfləri ilə
mübariz Nadiaya vurulması elə lap romanın əvvəlindən qəhrəmanların artıq
hamının boyun əydiyi mühitlə
barışmayacağının siqnalını verir. Nadia və Saedin arasında sözsüz yaranan
münasibət, qarşılıqlı cazibə olduqca səmimi, ilıq bir dillə təsvir olunur.
Fərqli şəxsiyyətlərə, köklərə malik olmaları, şəhərin küçələrində nəfəs
aldırmayan silahlılar, çətin həyat şərtləri onları yoldan saxlaya bilmir.
"Bəzən bizə elə gəlir ki, insanlar bir
yeri tərk etmək üçün hansısa bir çətinliklə üzləşməli, sıxıntıya düşməlidirlər.
Düşünürük ki, ah bəli, iqtisadi səbəblər ucbatından miqrant olmaq çox asandır.
Daha yaxşı iş, daha yaxşı həyat şəraiti, daha təhlükəsiz yerdə yaşamaq naminə
hər şeyi asanlıqla tərk etmək olar. Əslində isə bu bir yerdən fiziki, cismani
olaraq, ayrılmaq məsələsi deyil. Dostu, həyatı, ailəni, xatirələri, köklərini unutmaqdır. Sevdiklərinlə bir yerdə olmağın
verdiyi gücdən məhrum olmaqdır. Dilini unutmaqdır. Təbəssümü, sevdiyin
rəngləri, musiqiləri, ənənələri tərk etməkdir. Köklərindən qopmaqdır. Neçə
yüzillikdir ki, Avropaya və Amerikaya köç edənlərin böyük ümid, optimizm,
həyəcanla gəldiyi düşünülür. Amma o gəlişdə bir qorxu, narahatlıq, kədər,
nostalgiya, dərin bir boşluq var. Kənardan baxanlar Qərbə köçü bəxtəvər bir
gələcəyi sığortalamaq fürsəti kimi görə bilər, halbuki insanlar sərhəddi
birdəfəlik keçə bilmək üçün hansı çətinliklərlə üzləşirlər”.
İlk hissədə sərhəddi keçən qəhrəmanlar
Yunanıstanın Mikonos şəhərinə gəlirlər. Bu şəhər bütün dünyada Şərqdən Qərbə
gedən emiqrantların dayanacağı kimi məşhurlaşıb. Qaçqın düşərgələrindəki
çətinliklər, mühitin yadlığı Saedlə Nadianın sevgisinə, Nadianın Saedin atasına
verdiyi sözə güc gələ bilmir. Onların münasibətlərindəki dərin duyğular
gündəlik qayğılara uduzmur.
"Bütün didərginlərin qapıdan sonrakı
həyatı belə keçir. Günlər gözləməklə, boşa çıxan ümidlərlə, artan həsrət, ağrı,
qayğılarla dolub daşır. Burada ümidi Nadianın içində cücərtdim. Hər insanın
daxili verimli, bərəkətli torpaq deyil. Nadia adanı kəşf etməyə qərar verir.
Ətrafındakıların içinə bir ümid, hərarət bəxş edir. Bu kitabı da mənə içində
ümid bəsləməyi, ümid bəxş etməyi peşəyə çevirmiş insanların iradəsi, şövqü
yazdırdı. Bu kitab əksər oxuculara emiqrantların həyatını göstərmək məqsədilə
yazılsa da, köç etməyi düşünənlərə bir təsəlli mənbəyidir. Qaçqınlıq beynəlxalq
insani statusdur və biz onların vəziyyətində əslində, öz həyatımızın
reallıqlarını, çatışmazlığını, özümüzdə əskik olan keyfiyyətləri tapırıq”.
Söhbətləşdi: Meqan Labris
Mənbə: "Kirkus Reviews”
İngilis dilindən tərcümə edən: Baycan